System polityczny Czech

• czechy
• maciej onoszko
• stosunki międzynarodowe
• system polityczny czech
• _pe24

1. Geneza

Ewolucja systemu politycznego Czech przebiegała na wielu płaszczyznach w sposób porównywalny do innych krajów Europy Środkowej i Wschodniej, jak również nosiła cechy indywidualne, odróżniające ją w znacznym stopniu od procesu konstytuowania się innych państw. Tak jak inne kraje o podobnym położeniu geograficznym, Czechosłowacja po II Wojnie Światowej znalazła się w orbicie wpływów Związku Radzieckiego, co istotnie wpłynęło na kształt i charakter jej systemu politycznego i, tym samym, upodobniło do sąsiadów. Monopol na władzę miała przez prawie pół wieku partia komunistyczna, która eliminowała jakiekolwiek próby demokratycznych działań ze strony opozycji. Jednakże to, co wyróżniało Czechosłowację wśród innych państw obozu sowieckiego był fakt, iż Czechosłowacja była państwem federacyjnym, które po uwolnieniu się od reżimu komunistycznego zdecydowało się na trwały podział na dwa odrębne, w pełni suwerenne państwa.

Czechosłowacja w latach międzywojennych była państwem, którego system polityczny charakteryzowała silna pozycja prezydenta. Urząd ten piastował w latach 1918-1935 „ojciec” wywalczonej w październiku 1918 roku niepodległości, Tomas G. Masaryk. Po jego odejściu na emeryturę, Masaryka zastąpił Eduard Beneš. W wyniku jawnie agresywnej polityki Hitlera wobec Czechosłowacji Beneš zrezygnował z urzędu. Jego następcą został Emil Hacha, który w marcu 1939 roku zgodził się zostać prezydentem marionetkowego Protektoratu Czech i Moraw. W czasie wojny Beneš wrócił do polityki i, nie uznając zmian politycznych jakie zaszły na terytorium czechosłowackim po 30 września 1938 roku, uznał siebie za nadal sprawującego obowiązki prezydenta Czechosłowacji.

Po wojnie Beneš wrócił do Pragi, gdzie odnowiono jego mandat. Wybory powszechne w maju 1946 roku wygrali komuniści, toteż ich przywódcy, Klemensowi Gottwaldowi, Beneš zlecił misję utworzenia rządu. Rząd ten z początku był rządem koalicyjnym, jednakże w lutym 1948 roku komuniści w drodze przewrotu zdobyli w Czechosłowacji władzę totalną i nie oddali jej aż do 1989 roku.

„Praska wiosna” z 1968 roku znacząco wpisała się w historię Czechosłowacji, gdyż pobudziła czechosłowacką opozycję do konspiracyjnej walki z komunistami. Wielu intelektualistów wyemigrowało i zagranicą zakładało pisma rzetelnie informujące o sytuacji wewnętrznej w Czechosłowacji. W kraju zaczął działać niezależny obieg wydawniczy. Rosło w siłę środowisko zaangażowane w sprawy polityki, z którego z czasem zrodziła się faktyczna opozycja, będąca w stanie doprowadzić do obalenia reżimu komunistycznego.

Przełom nazwany „aksamitna rewolucją” nastąpił w 1989 roku, a jej zapalnikiem była pacyfikacja studenckiego pochodu żałobnego dla uczczenia śmierci Jana Opletala – studenta, który 50 lat wcześniej protestował przeciw agresji hitlerowskiej. Aksamitna rewolucja miała także drugiego męczennika – Jana Palacha. Palach, tak jak Opletal, również był studentem. Po oblaniu się benzyną, podpalił się na znak protestu przeciwko brutalnemu stłumieniu „praskiej wiosny”.

„Aksamitna rewolucja” zataczała coraz szersze kręgi, a komuniści stopniowo oddawali władzę. 28 grudnia 1989 roku przewodniczącym Zgromadzenia Federalnego został Aleksander Dubczek, a dwa dni później Vaclav Havel został wybrany na prezydenta republiki. W czerwcu 1990 roku zorganizowano wybory do 3 parlamentów: Zgromadzenia Federalnego, Czeskiej Rady Narodowej oraz Słowackiej Rady Narodowej. Ich składy powołano na 2-letnią kadencję. Kolejne wybory z czerwca 1992 roku wyniosły do władzy ODS (Obywatelsko Demokratyczną Partię) Vaclava Klausa w Czechach i HZDS (Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji) Vladimira Meciara na Słowacji. Obaj politycy zadecydowali, że w sprawie ‘rozwodu’ Czech i Słowacji nie zostanie przeprowadzone ogólnofederacyjne referendum (większość mieszkańców federacji wcale nie chciała podziału), a decyzja zostanie podjęta przez demokratycznie wybranych deputowanych. 25 listopada 1992 roku Zgromadzenie Federalne uchwaliło ustawę konstytucyjną o zaniku federacji, a 1 stycznia 1993 roku zaczęła obowiązywać Konstytucja Republiki Czeskiej uchwalona przez Czeską Radę Narodową.

{mospagebreak}

2. System partyjny

Czeski system partyjny charakteryzuje się pełnym pluralizmem z wyraźne zaznaczonym podziałem na prawicę i lewicę. W kolejnych wyborach okazywało się, że języczkiem u wagi przy powoływaniu większościowych rządów zawsze były partie centrowe, które wciągane były do koalicji rządowych zarówno przez prawicę jak i lewicę. W Czechach ciągle funkcjonuje partia komunistyczna, która jednak na czeskiej scenie politycznej pozostaje w izolacji.

Najważniejszym przedstawicielem z liczących się partii prawicowych jest ODS - Obywatelsko Demokratyczna Partia. Wywodzi się z prawicowego skrzydła Forum Obywatelskiego – partii, która odgrywała główna rolę w Czeskiej Radzie Narodowej w czasach, gdy istniała jeszcze Czechosłowacja. Po zwycięskich wyborach w 1996 roku ODS sprawowała rządy koalicyjne, jednakże afery związane z finansowaniem jej kampanii wyborczej spowodowały upadek rządu oraz odejście z partii kilku czołowych działaczy. Obecnie (6 kwietnia 2005 roku) ODS znajduje się w opozycji do rządzącej koalicji centro-lewicowej.

Na lewej stronie sceny politycznej najważniejszą partią stała się ČSSD - Czeska Partia Socjaldemokratyczna. Po wyborach z 1996 roku była główną partią opozycyjną wobec rządzącego ODS. Kryzys polityczny wewnątrz ODS pomógł jej w osiągnięciu zwycięstwa w wyborach w 1998 roku. Utworzony został rząd mniejszościowy, na którego czele stanął Milosz Zeman. W następnych wyborach w 2002 roku udało jej się po raz kolejny odnieść sukces, a rząd utworzył Vladimir Spidla. Spidla wobec spadającego poparcia dla swej partii i jej klęsce w wyborach do Europarlamentu podał się do dymisji, a na stanowisku premiera zastąpił go, 34-letni wówczas, Stanislav Gross.

Partiami centrowymi obecnie reprezentowanymi w parlamencie są KDU-ČSL - Chrześcijańsko-Demokratyczna Unia – Czechosłowacka Partia Ludowa oraz US-DEU - Unia Wolności – Unia Demokratyczna. KDU-ČSL jest konserwatywną partią opowiadającą się za wzmocnieniem polityki socjalnej. Popierana jest przede wszystkim przez ludzi starszych. US-DEU jest nowoczesną partią o liberalnych poglądach na gospodarkę, która cieszy się poparciem ludzi z wyższym wykształceniem. Jej trzon stanowią działacze, którzy odeszli z ODS po skandalu z 1997 roku. W chwili obecnej (6 kwietnia 2005) obie partie są częścią koalicji rządzącej opartej na ČSSD. W latach 1996-98 KDU-ČSL była partnerem koalicyjnym ODS.

Swego rodzaju ciekawostką na czeskiej scenie politycznej jest KSČM - Partia Komunistyczna Czech i Moraw. Partia ta jest ostatnim ugrupowaniem postkomunistycznym w Środkowej Europie, które w swej nazwie pozostawiło słowo ‘komunistyczny’. Choć KSČM zdystansowała się od okresu 1948-1989, to ciągle jest partią pozostającą na uboczu sceny politycznej. Niemniej jednak nie można uznać jej za partię nie odgrywającą żadnej roli w polityce Czech, gdyż w każdych kolejnych wyborach mogła liczyć na poparcie 10-11% czeskiego społeczeństwa.

3. System polityczny

Zgodnie z konstytucją Czechy są republiką parlamentarną. Głową państwa jest prezydent, władza ustawodawcza jest domeną dwuizbowego parlamentu, natomiast władzę wykonawczą sprawuje rząd.

Prezydent

Prezydent wybierany jest na 5 lat na wspólnym posiedzeniu obu izb parlamentu. Swą funkcję może pełnić najwyżej przez dwie kadencje. Prezydent jest naczelnym dowódcą sił zbrojnych, a także ma za zadanie reprezentować państwo na zewnątrz. Oprócz tego zapisy konstytucyjne umożliwiają mu:

-  w przypadku gdy nie ma zaufania dla rządu, rozwiązanie niższej izby parlamentu;
-  mianowanie przewodniczącego rządu, a także - na wniosek premiera -  powoływanie i odwoływanie rządu;
-  uczestnictwo w posiedzeniach rządu, jednakże bez prawa głosu;
-  powoływanie sędziów Sądu Najwyższego;
-  korzystanie z prawa weta w procesie ustawodawczym.

Obecnie (6 kwietnia 2005) urzędującym prezydentem Czech jest były premier, Vaclav Klaus. Objął tę funkcję w lutym 2003 roku. Przed Klausem urząd prezydenta Republiki Czeskiej zajmował przez 10 lat Vaclav Havel.

Parlament

Czeski parlament składa się z dwóch izb: Senatu oraz Izby Poselskiej. Senat liczy 81 senatorów wybieranych na 6-letnią kadencję. Skład 1/3 liczby senatorów zmienia się co 2 lata. Izba Poselska liczy 200 posłów, którzy wybierani są w wyborach proporcjonalnych raz na 4 lata.

W ostatnich wyborach, które odbyły się w czerwcu 2002 roku, zwyciężyła ČSSD (Czeska Partia Socjaldemokratyczna). Zebrała 30,2% wszystkich głosów, co pozwoliło jej zdobyć 70 mandatów do Izby Poselskiej. Kolejnymi partiami, które wprowadziły swych przedstawicieli do niższej izby parlamentu były ODS (Obywatelsko Demokratyczna Partia) – 57 mandatów, KSČM (Partia Komunistyczna Czech i Moraw) – 41 mandatów, KDU-ČSL (Chrześcijańsko-Demokratyczna Unia – Czechosłowacka Partia Ludowa) – 21 mandatów oraz US-DEU (Unia Wolności – Unia Demokratyczna) dysponująca 10 mandatami.

Taki układ sił zadecydował o stworzeniu koalicji ČSSD + KDU-ČSL + US-DEU, która posiadała wymaganą ilość głosów do uformowania rządu cieszącego się poparciem większości w Izbie Poselskiej (dokładnie 101 mandatów). Do niedawna koalicja ta funkcjonowała dość sprawnie, jednakże kryzys polityczny jaki miał miejsce w Czechach w ostatnich dniach może doprowadzić do jej rozpadu. Za rozwiązaniem rządu opowiedziała się ostatnio koalicyjna partia US-DEU (stan na 6 kwietnia 2005).   

Rząd

Naczelnym organem władzy wykonawczej w Czechach jest rząd, który koordynuje i organizuje działalność poszczególnych ministerstw oraz urzędów administracji publicznej. Jednym z głównych zadań rządu jest także przygotowanie ustawy budżetowej.

Obecnie szefem rządu jest przywódca ČSSD (Czeskiej Partii Socjaldemokratycznej) Stanislav Gross. Wiele wskazuje na to, że w najbliższych dniach na czele rządu Czech stanie nowa osoba (stan na 6 kwietnia 2005).

4. Charakterystyczne elementy czeskiego systemu politycznego

Co prawda prezydent cieszy się dość dużymi kompetencjami to jednak organem, z którym prezydent musi ściśle współpracować jest rząd. Decyzje prezydenta (np. w sądownictwie) często wymagają kontrasygnaty premiera lub wskazanego przez premiera ministra, co w praktyce oznacza ograniczenie wpływu prezydenta na możliwość kreowania polityki w państwie.

W podobny sposób pośrednio ograniczane są kompetencje prezydenta w zakresie jego prawa do wetowania ustaw. Prezydent może być poddawany presji ze strony parlamentarzystów, gdyż przy powtórnym głosowaniu w Izbie Poselskiej niedopuszczalne jest wnoszenie poprawek, co często oznacza wszczęcie nowej procedury legislacyjnej i znacznie wydłuża proces ustawodawczy.

Warto zwrócić także uwagę na fakt, iż prezydent ma prawo rozwiązać Izbę Poselską, jak również sam parlament dysponuje podobną kompetencją w stosunku do prezydenta. W konstytucji widnieje zapis, że parlament z ważnych przyczyn ma prawo uznać głowę państwa za nie mogącą piastować urzędu. Co ciekawe, nie są podane konkretne przyczyny, na podstawie których parlament mógłby coś takiego orzec.

Napisane na podstawie informacji z:

1. Bankowicz M., „Systemy władzy państwowej Czechosłowacji i Czech : studium instytucjonalno-polityczne”, Kraków : "PiT", 1998.
2. „Prezydent w państwach współczesnych”, / pod red. Joachima Osińskiego, Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH, 2000.
3. „Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej”, / pod red. Marka Barańskiego ; przy współpr. Elżbiety Pioskowik, Katowice : Wydaw. UŚ, 2004.
4. Skotnicki K., „System konstytucyjny Czech”, Warszawa: Wyd. Sejmowe, 2000.
5. www.mzv.cz
6. www.slawistyka.ath.bielsko.pl/historia/czechy03.html