Odkrycie norweskich złóż ropy naftowej i gazu ziemnego w 1969 roku. Polityczne implikacje


04 maj 2015
A A A

Przyczyną, która „pchnęła” autora do napisania tekstu była chęć zgłębienia norweskiego modelu państwa opiekuńczego. Niepodważalną rolę w budowaniu owego modelu miało odkrycie i eksploatacja złóż ropy naftowej i gazu ziemnego. Jakie posunięcia musieli implementować Norwegowie, aby w pełni wykorzystać potencjał złóż tych surowców? Co niesie za sobą nagły rozwój jednej gałęzi przemysłu i jak wpływa na gospodarkę? Jak konstruktywnie wykorzystać tak gigantyczny kapitał?

Pierwsze wzmianki na temat istnienia i możliwości wydobycia surowców energetycznych z szelfu kontynentalnego pojawiły się już w latach pięćdziesiątych XX wieku, ale podchodzono do tej kwestii sceptycznie. List z 1958 roku Norweskiego Instytutu Geologicznego do Ministerstwa Spraw Zagranicznych Norwegii brzmiał: „Szanse odkrycia złóż ropy naftowej lub gazu ziemnego na szelfie kontynentalnym mogą być przecenione”. Rok później koncerny Esso i Shell oznajmiły, iż odkryły złoża gazu ziemnego u wybrzeży Groningen (Holandia). Uwaga wielkich koncernów naftowych skupiła się na Morzu Północnym. Początkowo badania objęły jedynie okolice nadmorskie Holandii, Niemiec i Danii, ale w 1962 roku koncerny Phillips Petroleum oraz Mobil zaczęły coraz bardziej interesować się norweskim szelfem kontynentalnym (NCS - Norwegian Continental Shelf)[i].

Pomimo dominacji wielkich koncernów, pięciu francuskim firmom udało się w 1963 roku namówić do współpracy dużą norweską firmę Norsk Hydro[ii] (dotychczas specjalizującą się w przemyśle metalurgicznym oraz chemicznym) do kooperacji w celu poszukiwania i rozdysponowywania potencjalnych złóż.

W 1966 roku koncern Phillips Petroleum sprowadził z USA platformę Ocean Traveler[iii]. Pierwsze odwierty w NCS zaczęto 19 lipca za pomocą platformy Ocean Viking.Flickr.com

Wczesnym rankiem 30 sierpnia 1969 roku nastąpił przełom. W końcu Ocean Viking dotarł do, jak się później okazało, ogromnego złoża. Kilkadziesiąt dni zajęło geologom amerykańskiej firmy Phillips Petroleum szacowanie ilości ropy naftowej. Wreszcie, 23 grudnia 1969 roku, podając informację oficjalną zrobiono chyba największą i najmilszą niespodziankę świąteczną jaką społeczeństwo każdego kraju chciałoby otrzymać. Wiadomość ta była nie lada zaskoczeniem, gdyż wiele lat poszukiwań nie dawało żadnych wymiernych efektów. Pierwsze odkryte złoża nazwano Ekofisk.

W latach siedemdziesiątych XX wieku nastąpiła cała seria nowych odkryć, z których najważniejsze to odkrycie złoża gazu Frigg przez francuską firmę Elf (dziś Total), a gigantyczne pokłady ropy naftowej Statfjord odnalazła amerykańska firma Mobil[iv]

Jak zarobić na ropie?

Zaraz po otrząśnięciu się z szokujakim był fakt odkrycia surowców energetycznych norweski parlament (Storting) wprowadził szereg decyzji mających na celu zabezpieczenie interesów państwa Norweskiego w tej kwestii.

W 1970 roku rząd powołał komitet, który miał się zająć przygotowaniem stosownych ustaw. Jako najważniejsze cele ustalono stworzenie:

- scentralizowanych funkcji sterowania – utworzenie stosownych organów administracji centralnej

- podstaw funkcji administracyjnych przyszłego organu

- podstawowych funkcji czysto biznesowych – wynikających z udziału państwa w koncesjach wydobywczych.

W dniu 14 lipca 1972 roku Storting przyjął jednogłośnie ustawę tworzącą Norweski Dyrektoriat Naftowy (OL – Oljedirektoratet) oraz Den norske statsoljeselskap (Statoil).

Charakterystyka Norweskiego Dyrektoriatu Naftowego:

- jest organem doradczym rządu i ciałem administracyjnym;

- składa raporty ze swej działalności do Ministerstwa Ropy Naftowej i Energii (MPE);

- siedziba znajduje się w mieście Stavanger;

- zatrudnia niewiele ponad 200 osób.

Celem nadrzędnym działalności OL jest wypracowywanie jak największych profitów dla społeczeństwa norweskiego, wynikających z zrządzania złożami surowców energetycznych, w oparciu o bezpieczne administrowanie i ochronę środowiska.  Do zadań OL należy również:

- funkcja doradcza dla Ministerstwa Ropy Naftowej i Energii;

- prowadzenie badań i gromadzenie danych na temat norweskiego szelfu kontynentalnego;

- kompleksowe monitorowanie działań w zakresie wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego na terytorium Norwegii;

- odpowiedzialność za bezpieczeństwo dostaw;

- odpowiedzialność za prowadzenie audytów pomiaru i pobieranie opłat od podmiotów korzystających ze złóż surowców[v].

Logo Norweskiego Dyrektoriatu Naftowego symbolizuje konika morskiego nad którym umieszczona jest królewska korona[vi].

Drugą, równie ważną instytucją powstałą 14 lipca 1972 roku był Statoil. Działalność tej firmy jest urzeczywistnieniem założeń komisji przygotowującej ustawę z 1972 roku odnośnie stworzenia organu zajmującego się stricte biznesowym podejściem do realiów zarządzania bogactwami naturalnymi. Statoil otrzymał prawo do uzyskiwania minimum 50% udziału w każdej licencji produkcyjnej. Zasada została później zmieniona w ten sposób, że Storting może ocenić, czy poziom udziału państwa, w zależności od okoliczności, powinien być niższy lub wyższy.

Koncern Statoil specjalizuje się tak w wydobyciu ropy naftowej, jak i jej sprzedaży. Statoil Fuel & Retail jest czołową skandynawską firmą, która prowadzi detaliczną sprzedaż paliw oraz posiada sklepy typu convenience na stacjach paliw. Firma posiada sieć 2300 stacji paliw w krajach skandynawskich (Norwegia, Szwecja, Dania), w Polsce, w krajach bałtyckich (Litwa, Łotwa i Estonia) oraz w Rosji i zatrudnia blisko 20.000 pracowników. Oferta firmy Statoil Fuel & Retail obejmuje również paliwo lotnicze, żeglugowe, olej opałowy, oleje i smary. W Europie firma posiada 12 terminali paliwowych, 400 cystern i 50 baz paliw w 8 krajach. Statoil Fuel & Retail dostarcza paliwo lotnicze na 85 lotnisk w 9 krajach, produkuje i sprzedaje 750 różnych olejów i smarów. Firma Statoil Fuel & Retail jest notowana na giełdzie w Oslo oraz w Nowym Jorku[vii].

W 1989 roku rząd Norwegii utworzył reprezentujący interesy kraju Gazowy Komitet Negocjacyjny (norweski skrót GFU), w którego skład wchodziły początkowo trzy norweskie firmy: Statoil, Norsk Hydro i Saga Petroleum. Wskutek żądań Unii Europejskiej, a także ze względu na zmieniającą się sytuację na rynkach energii w Europie doszło do rozwiązania GFU. W związku z tym wszelkie nowe kontrakty są uzgadniane dwustronnie i bezpośrednio między odbiorcą a dostawcą gazu, będącym najczęściej współwłaścicielem danego złoża gazowego. Niezależnie od tych zmian władze rządowe Norwegii pozostały instancją, która będzie decydować o zawieraniu kontraktów oraz o ich realizacji[viii].

Norwegia sukcesywnie podpisywała umowy na dostarczenie gazu ziemnego do odbiorców w dziesięciu krajach Europy: Niemczech, Holandii, Belgii, Austrii, Francji, Włoszech, Hiszpanii, Czechach, Wielkiej Brytanii i Polsce. Sprzedaż oparto w niemal 100% na kontraktach długoterminowych, zawieranych na okres 15-20 lat, w których obowiązuje klauzula "bierz lub płać" ("take or pay"[ix]). Ceny norweskiego gazu za każdym razem negocjowane są z odbiorcą w oparciu o zasadę wartości rynkowej. Oznacza to, że cena gazu musi być konkurencyjna w stosunku do alternatywnych nośników energii w danym segmencie rynku. W zależności od jego struktury i cen innych nośników energii, ceny gazu ziemnego mogą się różnić. Są one indeksowane na ogół na produktach ropy naftowej, głównie na olejach opałowych, ale możliwy jest również inny rodzaj indeksowania[x].

„Od przybytku głowa nie boli”? Strach przed „chorobą holenderską”

Bez wątpienia każde państwo chciałoby mieć w zasięgu swojego terytorium pokaźne złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. Można śmiało stwierdzić, iż wynalazek jakim był silnik spalinowy zrewolucjonizował świat. Wykorzystano go jako napęd dla pojazdów, które stając się coraz powszechniejsze (głównie za sprawą rewolucji Forda[xi]) wywarły największy wpływ na kształt procesów urbanizacyjnych (system dróg i autostrad, których ilość warunkuje stopień rozwoju gospodarki, stał się układem krwionośnym państw). 

W społeczeństwie i wśród polityków zapanowała euforia. Ostrożnie podchodzili do perspektywy wydobycia surowców i skutków ich sprzedaży pragmatyczni ekonomiści. Dlaczego? Najczęściej wskazywano na to, co zdarzyło się w podobnych okolicznościach w Hiszpanii i Holandii.

Wielkie odkrycia geograficzne oraz polityka Karola V i Filipa II doprowadziły Hiszpanię w XVI wieku do szczytu potęgi. Hiszpania próbowała za wszelką cenę samodzielnie kontrolować nowy rynek amerykański, który pozwalał jej pomnażać własne bogactwa i wydawać ogromne sumy na wojsko, utrzymywane dzięki sprowadzanym z Ameryki metalom szlachetnym. Złoto i srebro zza oceanu stały się w tym okresie rzeczywiście podporą hiszpańskiego giganta. Odsunęło to jednak tylko w czasie straszne konsekwencje błędnej polityki uniemożliwiającej podźwignięcie gospodarcze kraju z powodu wymagań jakie stawiały bezowocne wojny. Polityka zagraniczna obciążała finanse państwa i zmusiła władców do podejmowania kosztownych i nieopłacalnych na dłuższą metę rozwiązań mających pokryć bieżące zobowiązania finansowe. Dramatyczne i nieodwracalne skutki tej polityki ujawniły się z całą mocą w XVII wieku[xiii]. Do fatalnej sytuacji hiszpańskiej gospodarki przyczyniło się też równoczesne zwalnianie się wzrostu przyrostu demograficznego, który ostatecznie zatrzymał się około 1580 roku. Późniejsze epidemie, głód i niedożywienie spowodowały, że liczba ludności Hiszpanii nagle spadła. Na przykład epidemie z lat 1596-1602 i 1647-1652 zabrały razem ponad milion istnień ludzkich. Utrzymujące się kryzysy (szczególnie te z lat 1605-1607, 1615-1616, 1630-1631 i 1647) spowodowały klęski głodu, a wskutek niego spadek odporności na choroby. Hiszpania wykrwawiała się także wskutek kolonizacji terytoriów zamorskich[xiv].

Wzrost ilości metali szlachetnych na rynku hiszpańskim przyczynił się początkowo do dynamicznego rozwoju. Jednak już po paru latach sprawił, iż inflacja zaczęła przybierać ogromne rozmiary. Na domiar złego towary sprowadzane z Ameryki były konkurencyjne do produkowanych w samej Hiszpanii. Wobec tego bardziej opłacało się importować gotowe wyroby i płacić za nie nadwyżkami metali szlachetnych, niż wspierać rodzimą gospodarkę. Przez wyżej wymienione czynniki gospodarka tego państwa leżącego na półwyspie Iberyjskim w następnych dziesięcioleciach borykała się z poważnymi problemami.

O ile przykład Hiszpanii mógł się wydawać przypadkiem dawnym, nieprzystającym do ówczesnych realiów społeczno-ekonomicznych lat siedemdziesiątych XX wieku, o tyle wydarzenia mające miejsce w Holandii niemalże symultanicznie odzwierciedlać mogą obawy norweskich ekonomistów.

W 1959 roku odkryto pokaźne złoża gazu ziemnego u wybrzeży Groningen (północna Holandia). Detekcja surowca pociągnęła za sobą szereg zdarzeń, które w swoim dziele pt. „Globalizacja” opisuje Joseph E. Stiglitz:

„W istocie dopływ środków pieniężnych może czasami hamować rozwój za pośrednictwem mechanizmu nazywanego chorobą holenderską. Polega ona na tym, że dopływ kapitału prowadzi do aprecjacji waluty, co sprawia, iż import staje się tańszy, a eksport droższy. Nazwa pochodzi od doświadczeń Holandii po odkryciu gazu ziemnego na Morzu Północnym. Sprzedaż gazu podniosła wartość waluty holenderskiej, poważnie szkodząc innym gałęziom eksportowym tego kraju. Był to niełatwy, ale rozwiązywalny problem dla Holandii, natomiast dla krajów rozwijających się może on być szczególnie trudny do przezwyciężenia”[xv].

Jak można zauważyć odkrycie tak cennych surowców nie niesie ze sobą jedynie przesłanek przyszłego dobrobytu. Jak pokazały losy Hiszpanii i Holandii konieczne jest racjonalne działanie ekspertów. Tak też postąpili Norwegowie, którzy nie zachłysnęli się perspektywą zarobienia petro-koron. Słuszna linia polityki ówczesnych władz oraz czynniki zewnętrzne przyczyniły się do opuszczenia przez Norwegię niechlubnych, czołowych lokat w rankingu najbiedniejszych państw Europy. Co takiego wydarzyło się w latach siedemdziesiątych XX wieku i jak wpłynęło na losy tego nordyckiego kraju? Jak to możliwe, że najlepszym co mogło się przydarzyć Norwegom w tym czasie to pierwszy poważny, globalny kryzys ekonomiczny po II wojnie światowej?    

Kryzys paliwowy w 1973 roku

Powojenny rozwój gospodarczy rozwijający się po II wojnie światowej nieustannie przez 25 lat spowodowany był głównie koniecznością odbudowy zniszczeń wojennych i idącą za tym koniunkturą. Tamtejszy porządek w gospodarce światowej opierał się głównie na systemie z Bretton Woods[xvi], a koniunktura napędzana była dzięki niskim cenom surowców strategicznych (ropa naftowa i gaz ziemny). W samej  Norwegii okres ten charakteryzował się stabilnymi rządami i sukcesywnym wzrostem standardu życia.

Niebezpieczeństwo wystąpienia globalnego kryzysu ekonomiści dostrzegali już w początkach lat sześćdziesiątych. Po zakończeniu II wojny światowej gospodarka amerykańska dysponowała ogromną przewagą produkcyjną, techniczną i technologiczną. Początkowo odpowiadał temu stan rezerw płatniczych oraz dodatnie saldo bilansu płatniczego USA. W latach pięćdziesiątych trendy te uległy jednak odwróceniu. Wzrastała ekonomiczna rola Europy Zachodniej, rosły amerykańskie wydatki związane z militarną obecnością Stanów Zjednoczonych    w wielu regionach świata, szczególnie zaś pochłaniała fundusze wojna wietnamska. Budżet ponadto ponosił koszty rozbudowy programów socjalnych. Pojawił się i narastał deficyt bilansu płatniczego, pokrywany malejącymi zapasami złota. Krótkoterminowe zadłużenie USA już w 1960 roku przekroczyło poziom rezerw. Powołanie Międzynarodowego Funduszu Złota (złotego poolu) tylko przejściowo ustabilizowało sytuację, a samo porozumienie rozpadło się w 1968 roku. Już w 1965 roku Charles de Gaulle wystąpił z krytyką systemu złoto-dolarowego, Bank Francji zaś 7 stycznia tego samego roku ogłosił decyzję o wymianie rezerw dolarowych na złoto w celu doprowadzenia do załamania się kursu dolara na giełdach walutowych. Fala zaburzeń na rynkach walutowych rozpoczęła się w 1967 roku. Zapoczątkowała ją dewaluacja brytyjskiego funta. Jesienią 1968 roku zagrożony został kurs franka francuskiego, a wiosną 1969 roku ruszyła fala spekulacji wokół marki RFN (gorąca wiosna 1969 roku). Po przejściowym upłynnieniu marki nastąpiła jej rewaluacja, frank francuski natomiast musiał ulec dewaluacji[xvii].

System Bretton Woods do 1971 roku utrzymywał zewnętrzną wymienialność dolara. Polegało to na tym, iż waluty państw sygnatariuszy były wymieniane po stałym kursie na dolary amerykańskie. W tamtejszym układzie, sygnatariusz mógł poprosić o wymianę dolarów na złoto. Sytuacja uległa zmianie 15 sierpnia 1971 roku kiedy to Prezydent Richard Nixon w swoim przemówieniu oznajmił, iż: „(…) Musimy bronić pozycji amerykańskiego dolara, gdyż jest walutowym filarem całego świata (…)”[xviii].

Światowa gospodarka zatrzęsła się w posadach, gdy decyzją prezydenta Richarda Nixona dolar – jedyna międzynarodowa waluta – przestał być wymienialny na złoto. Do historii to wydarzenie przeszło pod nazwą szoku Nixona[xix]. Od tej chwili państwa mogły dowolnie kierować kursami walut.   

Drugim filarem powojennego porządku były niskie ceny strategicznych dla gospodarek surowców energetycznych.

Dominujące w tym czasie na rynku naftowym i gazowym  firmy: British Petroleum (Wielka Brytania), Exxon (USA), Gulf Oil (USA), Mobil (USA), Royal Dutch Shell (Wielka Brytania-Holandia), Standard Oil of California (USA) oraz Texaco (USA) określane zbiorczo mianem Siedmiu Sióstr (Seven Sisters) wiodły prym na świecie od 1928 roku. Właśnie w tym roku, na przełomie sierpnia i września, w szkockiej miejscowości Achnacarry podpisano porozumienie mające na celu złagodzić konkurencję między przedsiębiorstwami. W praktyce była to klasyczna zmowa cenowa na poziomie ponadnarodowym. Aż do lat sześćdziesiątych XX wieku nie powstał żaden inny kartel mogący konkurować z Siedmioma Siostrami.

Zwrot nastąpił w 1960 roku kiedy w dniach 10-14 września w Bagdadzie powołano do życia Organizację Krajów Eksportujących Ropę Naftową (Organization of the Petroleum Exporting Countries – OPEC). Krajami założycielskimi były: Irak, Iran, Kuwejt, Arabia Saudyjska i Wenezuela. Później do OPEC dołączyły inne kraje: Katar (od 1961 roku), Indonezja (1962 – od stycznia 2009 zawieszona w prawach członka), Libia (od 1962 roku), Zjednoczone Emiraty Arabskie (od 1967), Algieria (od 1969), Nigeria (od 1971), Ekwador (od 1973 roku – zawieszony w prawach członka od grudnia 1992 do października 2007, Angola (od 2007) i Gabon (w latach 1975-1994). Pierwsze pięć lat od chwili założenia siedziba OPEC mieściła się w Genewie. We wrześniu 1965 roku siedzibę przeniesiono do Wiednia[xx]. Według informacji widniejących na oficjalnej stornie internetowej organizacji zadania OPEC to: „Celem OPEC jest koordynowanie i ujednolicenie polityki państw członkowskich w celu zapewnienia uczciwych i stabilnych cen dla producentów ropy naftowej; wydajne, ekonomiczne i regularne dostawy ropy naftowej dla odbiorców”[xxi].

Bez wątpienia OPEC posiada cechy kartelu. Kraje członkowskie widzą siebie jednak zupełnie inaczej. Uważają, że pełnią funkcję rynkowego stabilizatora, strażnika porządku na światowym rynku ropy i gwaranta bezpieczeństwa energetycznego. Gdyby takie zmawianie się dotyczyło firm, a nie państw, w każdym kraju gospodarki rynkowej byłoby ścigane z całą surowością prawa. Zmowy kartelowe należą bowiem do najcięższych przestępstw gospodarczych. Jednak państw reguły te nie dotyczą. Zwłaszcza tych, które mają ropę[xxii].

Państwa OPEC w 1970 roku dysponowały około 70% znanych zasobów nafty i reprezentowały 50% światowego wydobycia[xxiii]. Amerykańska rola w historii ropy skończyła się  w 1971 roku, kiedy wzrost światowego popytu ostatecznie pożarł nadmiar mocy produkcyjnych przemysłu naftowego Stanów Zjednoczonych. W tym momencie amerykańska niezależność energetyczna dobiegła końca. Punkt ciężkości, jeśli chodzi o dyktowanie cen, przeniósł się gwałtownie najpierw w stronę kilku dużych producentów z Bliskiego Wschodu, a następnie na zglobalizowane siły rynkowe, których nikt nie był w stanie kontrolować[xxiv].

Symboliczną datą wprowadzenia pierwszych znaczących podwyżek cen ropy naftowej na rynku światowym i końca powojennego, beztroskiego dobrobytu był październik 1973 roku[xxv]. W wyniku konfliktu izraelsko-arabskiego (tzw. wojny Jom Kippur, 06-20.10.1973) państwa arabskie wprowadziły embargo na dostawy ropy dla państw popierających Izrael (trwało to do 18 marca 1974 roku) oraz zdecydowały się stopniowo redukować jej wydobycie (co miesiąc o 5%). Dnia 16 października 1973 roku cena ropy wzrosła o 70%. Dnia 1 stycznia 1974 roku ceny ropy wzrosły o dalsze 128%. Ogółem skumulowany wzrost cen sięgnął aż 358%. Gospodarki państw sprowadzających ropę naftową nie były w stanie dostatecznie szybko wypracować odpowiednich rezerw finansowych na pokrycie wzrostu cen albo też w krótkim czasie ograniczyć zużycia tego surowca. Eksporterzy zaś nie mogli wchłonąć zbyt dużych nadwyżek handlowych przez import dóbr inwestycyjnych i konsumpcyjnych[xxvi].

Wydarzenia z 1973 roku skutkowały wieloletnim kryzysem. Wiele krajów popadło w recesję. W przypadku idei państwa opiekuńczego koniecznym stało się zrewidowanie podejścia do możliwości jego dalszego wdrażania. Począwszy od lat siedemdziesiątych XX wieku w krajach takich jak: Szwecja, USA, Dania, Niemcy, Francja, Wielka Brytania zaczęto liberalizować dotychczasowe stanowiska odnośnie zwiększania ilości świadczeń socjalnych.

Lata siedemdziesiąte XX wieku wiązały się z niemalże rewolucyjnymi zmianami realiów gospodarczych na świecie. Upadł system Bretton Woods, dotychczas niezachwiana pozycja Siedmiu Sióstr została zastąpiona przez OPEC. Na przestrzeni dziejów skutkiem kryzysów, wojen, rewolucji zawsze było pojawienie się nowego ładu. Jedni na tym tracili, inni zyskiwali. Nie inaczej było i w tym przypadku. Jak w tych realiach odnalazła się Norwegia? Jaki wpływ na gospodarkę Norwegii miały wydarzenia na świecie w tamtym czasie?          

Gdzie dwóch (bogatych) się bije, tam trzeci (biedniejszy) korzysta

Norwegia była w czasach szoku naftowego w 1973 roku jednym z krajów, który mógł nie tylko krótkoterminowo uzyskać znaczne profity ze sprzedaży niedawno odkrytych surowców energetycznych, ale zmienić na wiele lat status swojego kraju na arenie Europejskiej. Z takiego założenia wychodziła większość polityków w Norwegii. Stąd powstanie Norweskiego Dyrektoriatu Naftowego (OL) i Statoil w 1972 roku. Sukcesywnie odkrywane nowe złoża ropy i gazu (m.in. Statfjord i Troll).

Kryzys wymusił na rządzie szybkie i zdecydowane działania. Kilka lat po kryzysie rząd norweski przy pomocy Statoil’a znacjonalizował wszystkie złoża.

W drugiej połowie lat siedemdziesiątych szybko zbudowanymi rurociągami gaz norweski dopływał do Wielkiej Brytanii, Danii i RFN. Inwestycje finansowane były jako wspólne przedsięwzięcie krajów nordyckich. W 1974 roku Norwegia zobowiązała się, że wydobycie złóż gazu i ropy na Morzu Północnym będzie odpowiadało interesom energetyczno-surowcowym pozostałych krajów regionu. W tym samym czasie Skandynawowie doszli do porozumienia i opracowali w latach 1976-1977 konkretne formy współpracy inwestycyjno-technicznej, aby móc skutecznie eksploatować pokłady ropy naftowej na szelfie kontynentalnym północnej Norwegii (w tej dziedzinie współpraca norwesko-szwedzka była szczególnie efektywna). Umowy dotyczyły również rozwoju przemysłu petrochemicznego i energetycznego. W 1978 roku Norwegia i Szwecja zawarły dwudziestoletni układ o dostawie norweskiej ropy i gazu do Szwecji w zamian za drewno oraz celulozę. Obydwa kraje utworzyły koncern Volvo Petroleum (z połączenia Svenska AB Volvo i Norsk Volvo), aby skuteczniej w sensie technologiczno-kapitałowym wydobywać ropę na szelfie norweskim i przesyłać rurociągami do Szwecji[xxvii]. Doniosłe znaczenie dla norweskiego przemysłu gazowego miało odkrycie olbrzymiego złoża gazu ziemnego Troll na początku lat 80. Jego zasoby, oszacowane na około 1400 miliardów m3 gazu, stworzyły podstawę do wprowadzenia nowego rodzaju kontraktów, w których roczne dostawy miały określoną, stabilną wielkość i jakość przez cały okres trwania umowy. Nawet jeżeli źródłem dostaw były mniejsze złoża, to pole Troll mogło służyć jako zabezpieczenie. Ten rodzaj kontraktów zapewnił producentom gazu większą elastyczność, a odbiorcom większe bezpieczeństwo jego dostaw. Pierwsze umowy podpisano w 1986 r. Odbiorcy w Niemczech, Francji, Holandii, Belgii, Austrii i Hiszpanii zobowiązali się, że zakupią w ciągu 30 lat około 1 mld m3 gazu. Pierwsze dostawy nastąpiły w 1993 r. Zagospodarowywanie złoża Troll jest jedną z największych inwestycji norweskiego przemysłu gazowniczego. Jej koszty osiągnęły 35,5 miliarda koron norweskich, tj. około 4 miliardów USD. Inwestycję tę stanowią 500-metrowej wysokości platforma, odwierty, rurociągi oraz instalacja do obróbki gazu ziemnego (oczyszczanie i osuszanie) na lądzie[xxviii].

Lata siedemdziesiąte XX wieku okazały się przełomowym dziesięcioleciem dla Norwegii. Odkrycie złóż surowców energetycznych, upadek systemu Bretton Woods, kryzys naftowy w 1973 roku - zbiegłszy się w tym samym czasie – przyczyniły się do dynamicznego rozwoju gospodarczego tego skandynawskiego kraju. Wzrost cen ropy naftowej na rynku światowym spowodował zwiększenie opłacalności wydobycia jej nawet z dna morskiego (większość eksploatowanych surowców energetycznych wydobywana jest spod dna Morza Północnego). Dzięki słusznej polityce ówczesnych władz Norwegia stała się stabilnym, wiarygodnym, uczciwym kontrahentem w regionie. Sprawny, znacjonalizowany system zarządzania wydobyciem (stworzenie państwowych firm wydobywczych i organów administracyjnych - Statoil, Norsk Hydro, OL, GFU, system koncesji wydobywczych dla zagranicznych przedsiębiorstw) sprawiły, że do budżetu państwa napływać zaczęły ogromne sumy. Jak je spożytkowano? Jak przyczyniły się one do poprawy życia obywateli?   

Po wielu latach dyskusji o sposobie spożytkowania pieniędzy w 1990 roku Norwegowie doszli do wniosku, że najlepszym rozwiązaniem będzie stworzenie Państwowego Rządowego Funduszu Ropy, który ostatecznie został założony w 1990 roku, kiedy w gospodarce norweskiej pojawiły się strukturalne i perspektywicznie trwałe nadwyżki netto dochodów z sektora ropy i gazu. Fundusz ten miał za zadanie służyć jako narzędzie długo okresowe norweskiej polityki fiskalnej, poprzez systematyczne gromadzenie i zarządzanie skumulowanymi dochodami netto z tego sektora oraz powstającymi z tego tytułu dochodami finansowymi. Celem podkreślenia społecznego charakteru środków gromadzonych na funduszu, norweski parlament zmienił w 2005 roku jego nazwę na Norweski Rządowy Fundusz Emerytalny (Oljefondet). Fundusz ten posiada dwa główne zadania.

- Po pierwsze, służyć jako zabezpieczenie budżetu państwa przed łagodnymi, krótkoterminowymi zmianami w dochodach z eksportu ropy i gazu.  Dzięki temu norweska gospodarka ma być silniejsza i elastyczniejsza oraz tworzyć większe pole manewru  w zakresie polityki gospodarczej.

- Po drugie, służyć jako narzędzie radzenia sobie z przyszłymi wyzwaniami finansowymi związanymi ze starzeniem się ludności i zakładanym w przyszłości spadkiem dochodów z eksportu ropy i gazu. Jest on sposobem zachowania i przekazania bogactwa narodowego przyszłym pokoleniom. Jest swego rodzaju metodą przemyślanej i konsekwentnej transformacji bogactwa narodowego z formy surowcowej w kapitałową[xxix].

Dzisiejsza ilość środków zgromadzonych w ramach Oljefondet wynosi 4,976,402,175,295 NOK (stan na 11.12.2013)[xxx]. Zasoby finansowe wykorzystywane są do inwestowania i tym samym powiększania puli Oljefondet. Kapitał zainwestowany jest obecnie w takie firmy jak: Shell, Nestle, BP, Vodafone, Telefonica, Novartis. Wśród polskich spółek, których akcje posiadają Norwegowie zaliczają się m.in.: Orlen, Agora, Asseco, Cersanit, Enea, Grupa Lotos, Netia, Polnord, PGNiG, TP, Wawel[xxxi].   

Zakończenie

Odzyskana po 382 latach niepodległość, w 1905 roku, umożliwiła Norwegom samostanowienie o kształcie swojego państwa. W latach trzydziestych XX wieku zaczęto debatować nad sposobami wyjścia z Wielkiego Kryzysu. W okresie tym największe poparcie uzyskał plan Norweskiej Partii Pracy zakładający budowę państwa dobrobytu. Plany te na 6 lat pokrzyżowała II wojna światowa. Niespotykany wcześniej wzrost koniunktury znacząco przyczynił się do implementacji welferyzmu w tym nordyckim państwie. Norwegia, w odróżnieniu od większości krajów, w wyniku kryzysu naftowego w 1973 roku nie odrzuciła idei państwa dobrobytu. Wręcz odwrotnie, wcześniejsze odkrycie złóż gazu ziemnego oraz ropy naftowej i budowa silnej pozycji Norwegii na rynku surowców energetycznych ustabilizowały welferyzm w tym kraju.

Bez wątpienia Norwegia jest dziś państwem wysoko rozwiniętym. Jest państwem dobrobytu. Wysoki standard życia obywateli, bezpieczeństwo ekonomiczne, płynność finansowa kraju jest wynikiem sprawnego i rozsądnego zarządzania. Komu przypisać te sukcesy? Czyja to zasługa? Czy Norwegowie mieli swojego Roosevelt’a, Bismarcka, Myrdala? Nie, wyjątkowość welferyzmu norweskiego polegała na znikomej liczbie indywidualności w procesie implementacji modelu państwa dobrobytu. Dlatego twórców norweskiej potęgi gospodarczej i sprawiedliwości społecznej upatruje się w całości norweskich elit.

Norwegowie żyją w kraju powszechnej szczęśliwości. Każdy egzystuje na wysokim poziomie, niemalże każdego stać na samochód, nikt nie musi się bać o emeryturę (zabezpieczają je środki gromadzone w Norweskim Rządowym Funduszu Emerytalnym), kraj wolny jest od zagrożeń naturalnych, dodatkowo, jak na teren leżący blisko bieguna, wcale nie jest tam przesadnie zimno.

Czy istnieje konkretny punkt zwrotny, od którego można mówić o Norwegii w kategorii państwa dobrobytu? Odpowiedź na to pytanie jest tak samo złożona jak pytanie o początki samej państwowości norweskiej. Dobrobyt jest rzeczą względną, zależącą od wielu czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Złoża ropy naftowej  i gazu ziemnego często określane są mianem wygranego losu na loterii. Można by w takim razie przyjąć rok 1969 jako chwilę wylosowania fortuny. Jednakże byt Norwegów poprawiał się już w latach 1945-1965. Wskazanie konkretnego wydarzenia, konkretnej chwili będącej początkiem budowy państwa dobrobytu jest zatem niemożliwe.

Bibliografia:

·         A dynamic and visionary leader, http://www.hydro.com/en/About-Hydro/Our-history/1946---1977/1967-A-dynamic-and-visionary-leader/ [11.12.2013].

·         Barton S., Historia Hiszpanii, Warszawa 2011.

·         Brief History of OPEC, http://www.opec.org/opec_web/en/about_us/24.htm [11.12.2013].

·         Dane Centralnego Urzędu Statystycznego Norwegii Statistisk Sentralbyrå, dostępny pod adresem: www.ssb.no.

·         Droga Atlantycka, http://www.visitnorway.com/pl/gdzie-jechac/Fiordow/Kristiansund-Nordmore/What-to-do-in-Kristiansund-and-Nordmore/Tour-suggestions-in-Kristiansund-and-Nordmore/Droga-Atlantycka/, [11.12.2013].

·         Encyklopedia Multimedialna PWN, dostępna w Internecie: www.encyklopedia.pwn.pl.

·         Górszyński O., Dzień, w którym umarł pieniądz, „Rzeczpospolita”, 16.08.2011, http://www.rp.pl/artykul/ 702243.html [11.12.2013].

·         Greenspan A., Era zawirowań. Krok w nowy wiek, Warszawa 2008.

·         Grzeszczak A., Grupa trzymająca OPEC, „Polityka”, 01.02.2011, http://www.polityka.pl/rynek/ekonomia/1512388,1,dwa-oblicza-opec.read [11.12.2013].

·         Helle E., Norway as an oil producer, http://www.reisenett.no/ norway/facts/economy/oil_producer.html [11.12.2013].

·         History of Norwegian Petroleum Directorate, http://www.npd.no/en/About-us/Organisation/History/ [11.12.2013].

·         Jeliński B., Skandynawski model społecznej gospodarki rynkowej, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, http://www.pte.pl/250_starsze_pozycje.html [11.12.2013].

·         Norwegia-gazowy spichlerz Europy, 17.09.2002, http://www.geoland.pl/dodatki/ energia_xxxii/statoil2.html [11.12.2013].

·         Four decades of Norway’s oil industry, http://www.statoil.com/en/ About/History/Oilnorway40years/Pages/default.aspx, [11.12.2013].

·         Patka A., Rydl J., Węc J.J., Najnowsza historia świata, tom II 1963-1979, Kraków 2003.

·         Piotrowski B., Integracja Skandynawii. Od Rady Nordyckiej do wspólnoty europejskiej, Poznań 2006.

·         Ruiz M., Zarys dziejów Hiszpanii nowożytnej, Poznań 2003.

·         Sokół L., Choroba Peera Gynta, „Rzeczpospolita” 24.02.2002.

·         Statoil Fuel&Retail, http://statoil.pl/?pid=21&mid=30 [11.12.2013].

·         Stiglitz J.E., Globalizacja, Warszawa 2004.

·         Updated seahorse, 22.02.2011, http://www.npd.no/en/news/news/2011/npd-in-a-new-building/updated-seahorse/, [11.12.2013].

·         Zespół Krytyki Politycznej, Norwegia. Przewodnik nieturystyczny, Warszawa 2011.


[i] Opracowane na podstawie artykułu: Four decades of Norway’s oil industry, http://www.statoil.com/en/About/History/Oilnorway40years/Pages/default.aspx [11.12.2013].

[ii] Duży w tym udział miał ówczesny kierownik działu badawczego firmy Norsk Hydro – Johan B. Holte. Nazywany dziś „dynamicznym i wizjonerskim przywódcą” przyczynił się do unowocześnienia firmy                                                              i zaangażowania jej w przemysł petrochemiczny. Był dyrektorem zarządzającym firmą w latach 1967-1977.                         (A dynamic and visionary leader, http://www.hydro.com/en/About-Hydro/Our-history/1946---1977/1967-A-dynamic-and-visionary-leader/ [11.12.2013]).

[iii] Wybudowana w Stanach Zjednoczonych platforma wiertnicza, która docelowo miała służyć w Zatoce Meksykańskiej. W wyniku niedostosowania konstrukcyjnego platformy do realiów klimatycznych, pogodowych Morza Północnego pojawiła się konieczność zbudowania nowej platformy, nazwanej dumnie Ocean Viking.

[iv]E. Helle, Norway as an oil producer, http://www.reisenett.no/norway/facts/economy/oil_producer.html [11.12.2013].

[v] Opracowano na podstawie: History of Norwegian Petroleum Directorate, http://www.npd.no/en/About-us/Organisation/History/ [11.12.2013].

[vi] Autorem logo jest Hallvard Trætteberg – znany twórca nowoczesnej publicznej heraldyki w Norwegii. Jest twórcą prawie 50 herbów dla norweskich gmin i powiatów. Logo OM przedstawia konika morskiego pod królewską koroną. Powód, dla którego Trætteberg akurat w taki sposób skomponował emblemat tłumaczył: „Logotyp musi zawierać koronę jako znak władzy centralnej oraz coś co symboluje Dyrektoriat. Coś co jest godne pojawić się pod koroną królewską. Konik morski nadaje się idealnie jako stworzenie.” (Updated seahorse, 22.02.2011, http://www.npd.no/en/news/news/2011/npd-in-a-new-building/updated-seahorse/ [11.12.2013]).

[vii] Statoil Fuel&Retail, http://statoil.pl/?pid=21&mid=30 [11.12.2013].

[viii] Norwegia-gazowy spichlerz Europy, 17.09.2002, http://www.geoland.pl/dodatki/energia_xxxii/statoil2.html [11.12.2013].

[ix] Kontrakt „take or pay” -  kontrakt zawarty w formule "take or pay" oznacza konieczność systematycznego odbioru, umownie określonych ilości np. gazu, pod rygorem płacenia kar. Umowa taka nie przewiduje możliwości zagospodarowywania ewentualnych nadwyżek odebranego gazu, na przykład w przypadku gwałtownego spadku zapotrzebowania, poprzez jego reeksport lub odsprzedaż (Kontrakt take or pay, http://slownik.cire.pl/?id=297, 11.12.2013).

[x] Norwegia-gazowy…op. cit.

[xi] Henry Ford – właściciel fabryk samochodów sygnowanych jego nazwiskiem – jako pierwszy przedsiębiorca zaczął taśmowo produkować pojazdy. Masowa produkcja pozwoliła na sprzedaż większej liczby aut po niższej cenie, dzięki czemu na zakup słynnego Forda T mogło sobie pozwolić coraz więcej osób.

[xii] W roku 2005 uznana za „norweską budowlę stulecia", droga ta ma długość 8,72 kilometra i łączy małe wyspiarskie osady. Z miasta Kristiansund Drogą Atlantycką jedzie się tunelem pod Oceanem Atlantyckim. Pokonanie tunelu trwa zaledwie 30 minut. Potem droga wiedzie przez niezwykłą wyspę Averøy z drewnianym kościołem Kvernes, przez jej bardzo malowniczą zachodnią część i niesamowite wybrzeże w kierunku zatoki Hustadvika (Droga Atlantycka, http://www.visitnorway.com/pl/gdzie-jechac/Fiordow/Kristiansund-Nordmore/What-to-do-in-Kristiansund-and-Nordmore/Tour-suggestions-in-Kristiansund-and-Nordmore/Droga-Atlantycka/ [11.12.2013]).

[xiii] M. Ruiz, Zarys dziejów Hiszpanii nowożytnej, Poznań 2003, s. 55.

[xiv] S. Barton, Historia Hiszpanii, Warszawa 2011, s. 169-170.

[xv] J. E. Stiglitz, Globalizacja, Warszawa 2004, s. 77.

[xvi]System z Bretton Woods - międzynarodowy system walutowy stworzony na konferencji (1–22 VII 1944) walutowo-finansowej ONZ w Bretton Woods (USA); powołano Międzynarodowy Fundusz Walutowy oraz Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (Bretton Woods system, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/ 3880620/bretton-woods-system.html, 26.04.2012). Głównymi zadaniami Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) były: popieranie międzynarodowej współpracy walutowej, stabilizowanie kursów walut, stworzenie wielostronnego systemu płatności i rozliczeń. System walutowy oparto na parytecie dolara amerykańskiego (wcześniej – od końca XIX wieku do wybuchu I wojny światowej – funkcjonował system oparty na wymienialności banknotów na złoto). Natomiast Międzynarodowy Bank Odnowy i Rozwoju (Bank Światowy) pełnił funkcję długoterminowego pożyczkodawcy (na preferencyjnych warunkach) dla najbardziej potrzebujących krajów członkowskich. Wszystkie te instrumenty wyżej wymienionych organizacji miały na celu odbudowę zniszczeń wojennych i wzrost gospodarczy, demograficzny, technologiczny państw zrzeszonych.

[xvii] A. Patka, J. Rydl, J.J. Węc, Najnowsza historia świata, tom II 1963-1979, Kraków 2003, s. 128-129.

[xviii] Pełna treść przemówienia Prezydenta Richarda Nixona z 15 sierpnia 1971 roku dostępna w Internecie: http://www.youtube.com/ watch?v=iRzr1QU6K1o [11.12.2013].

[xix] O. Górszyński, Dzień, w którym umarł pieniądz, „Rzeczpospolita”, 16.08.2011, http://www.rp.pl/artykul/ 702243.html [11.12.2013].

[xx] Brief History of OPEC, http://www.opec.org/opec_web/en/about_us/24.htm [11.12.2013].

[xxi] Ibidem.

[xxii] A. Grzeszczak, Grupa trzymająca OPEC, „Polityka”, 01.02.2011, http://www.polityka.pl/rynek/ekonomia/ 1512388,1,dwa-oblicza-opec.read [11.12.2013].

[xxiii] A. Patka, J. Rydl, J.J. Węc, op.cit., s. 131.

[xxiv] A. Greenspan, Era zawirowań. Krok w nowy wiek, Warszawa 2008, s. 496.

[xxv] Data jest jedynie symboliczna gdyż OPEC pierwsze znaczące podwyżki  cen ropy naftowej wprowadził już w czerwcu 1970 roku. Następne miały miejsce 1 kwietnia (o 5,8%) oraz 1 czerwca (o 11,9%) w 1973 roku (A. Patka, J. Rydl, J.J. Węc, op.cit., s. 131). 

[xxvi] A. Patka, J. Rydl, J.J. Węc, op.cit., s. 131-132.

[xxvii] B. Piotrowski, Integracja Skandynawii. Od Rady Nordyckiej do wspólnoty europejskiej, Poznań 2006, s. 86-87.

[xxviii] Norwegia-gazowy…op.cit.

[xxix] B. Jeliński, Skandynawski model społecznej gospodarki rynkowej, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, http://www.pte.pl/250_starsze_pozycje.html [11.12.2013].

[xxx] Aktualne saldo Funduszu dostępne w Internecie: http://www.nbim.no/en/.

[xxxi] Całość akcji poszczególnych przedsiębiorstw w poszczególnych krajach dostępna jest w Internecie: http://www.nbim.no/en/Investments/holdings-/holdings-and-voting/ [11.12.2013].

Zobacz także

Odkrycie norweskich złóż ropy naftowej i gazu ziemnego w 1969 roku. Polityczne implikacje
Polska w UE - bezpieczeństwo energetyczne
Rewolucja energetyczna
Niemiecka rewolucja energetyczna




Więcej...

Zobacz także tego autora

Skala i efekty kryzysu imigracyjnego w poszczególnych krajach skandynawskich
Czego zabrakło w “We Are Sthlm”? Szwedzki imigracyjny dysonans poznawczy
Marynarka Wojenna Królestwa Szwecji - potęga czy bezsilność?
Dania: coraz gorętsza atmosfera przed referendum
Szwecja tymczasowo wprowadziła kontrole graniczne