Przewodnik po chorwackim liberalizmie

• centrolewica
• centroprawica
• chorwacja
• liberalizm
• nacjonalizm

Chorwacki system wyborczy ogółem sprzyja fragmentaryzacji tamtejszej sceny partyjnej, ale w przypadku nurtu liberalnego liczba istniejących ugrupowań zupełnie nie odpowiada jego popularności wśród społeczeństwa. Obecnie w parlamencie reprezentowanych jest kilka partii, choć żadna z nich nie jest w stanie uzyskać w wyborach więcej niż paru pojedynczych mandatów. Sami liberałowie uważają, że jest to wina nie tyle systemu, co braku zakorzenienia ich idei w chorwackim społeczeństwie.

W tym miejscu należy przypomnieć, że w chorwackim systemie wyborczym posłowie są wybierani w dwunastu okręgach. Jeden z nich został utworzony specjalnie dla mniejszości narodowych, a drugi z myślą o Chorwatach mieszkających poza granicami kraju. Na pozostałych dziesięć okręgów podzielona jest cała Chorwacja. W wyborach proporcjonalnych w podziale mandatów biorą udział te komitety wyborcze, które przekroczyły pięcioprocentowy próg w skali jednego okręgu[1].

Długa tradycja

Historia chorwackiego liberalizmu nastręcza pewnych trudności. Z jednej strony można spotkać się z twierdzeniami, że ma on niezwykle długą, bo sięgającą XIX wieku tradycję i z powodu bycia w opozycji do konserwatywnej monarchii Austro-Węgier dominował na ówczesnej scenie politycznej. Z drugiej toczy się wciąż spór dotyczący rzeczywistych poglądów dwóch najważniejszych postaci dla chorwackiego liberalizmu. Ante Starčević i Stjepan Radić byli przede wszystkim działaczami narodowymi, dlatego ich nacjonalizm nie byłby do pogodzenia zwłaszcza ze współczesnym rozumieniem liberalizmu[2].

Idee liberalne przenikały jednak do chorwackiego ruchu narodowego, o czym świadczy deklaracja założonej w 1841 roku Partii Ludowej (NS). Przed wybuchem Wiosny Ludów w swoim manifeście ogłosiła ona postulaty zjednoczenia ziem chorwackich, utworzenia rządu odpowiadającego przed narodowym parlamentem czy wprowadzenia równości wszystkich ludzi wobec prawa[3]. Warto podkreślić, że zdaniem przywódców stronnictwa za rządzenie Chorwacją powinny być odpowiedzialne osoby o postępowych i wolnościowych przekonaniach. Z punktu widzenia współczesnych liberałów dosyć osobliwy może być fakt, że w XIX wieku chorwacki liberalizm cieszył się między innymi wsparciem duchownych katolickich, w tym czołowych hierarchów Kościoła w Chorwacji[4]. Liderem NS do czasu wycofania się z życia politycznego w 1871 roku był biskup Josip Juraj Strossmayer[5].

Wyraźna zmiana nastąpiła na przełomie XIX i XX wieku, kiedy w Chorwacji działalność rozpoczęli liberałowie wyedukowani na zachodnich uniwersytetach. To właśnie oni utworzyli w 1904 roku Chorwacką Partię Postępową (HNS), która cechowała się antyklerykalizmem, postulatami rozszerzania wolności, kosmopolityzmem i wyraźną niechęcią do socjalizmu oraz materializmu. Później ruch liberalny nie był już w stanie egzystować jako odrębna formacja polityczna, bo od 1929 do 1990 roku Chorwacja nie była państwem demokratycznym[6].

Za ważne wydarzenie w tradycji chorwackiego liberalizmu uważana jest tak zwana Chorwacka Wiosna, nawiązująca do antykomunistycznych wystąpień mających miejsce podczas Praskiej Wiosny w Czechosłowacji. Brali w niej udział późniejsi liderzy liberalnych partii powstałych po demokratyzacji systemu. Chorwaccy działacze Związku Komunistów Jugosławii i innych organizacji domagali się wówczas uwzględnienia postulatów narodowych Chorwatów w zakresie ich języka, a także postulowali decentralizację całego jugosłowiańskiego systemu społeczno-politycznego. Ostatecznie komunistyczny przywódca Josip Broz Tito rozprawił się z Chorwacką Wiosną ale odniosła ona pewien sukces, bo konstytucja Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii z 1974 roku uwzględniła jej żądania: porozumienia samorządowe, umowy społeczne i utworzenie ciał przedstawicielskich wybieranych przez obywateli[7].   

Historia podziałów

Pierwszym liberalnym i zarazem pierwszym w ogóle ugrupowaniem zarejestrowanym po liberalizacji systemu w Socjalistycznej Republice Chorwacji była Chorwacka Partia Socjalliberalna (HSLS). Jej zjazd założycielski odbył się 20 maja 1989 roku, a środowiska opozycyjne rozpoczęły przygotowania do jej utworzenia jeszcze jesienią 1988 roku. Pierwszym przewodniczącym HSLS został Slavko Goldstein, po roku zastąpiony przez Dražena Budiša. Pod jego wodzą ugrupowanie stało się główną siłą opozycyjną wobec nacjonalistycznej wówczas Chorwackiej Wspólnoty Demokratycznej (HDZ). W 2000 roku po raz pierwszy uczestniczyło we władzy, będąc częścią koalicji tworzącej centrolewicowy rząd Ivicy Račana[8]. Warto podkreślić, że HSLS jako pierwsza chorwacka partia podjęła współpracę międzynarodową, stając się w 1992 roku członkiem Międzynarodówki Liberalnej i w następnym roku dołączając także do Partii Europejskich Liberałów Demokratów i Reformatorów (ELDR)[9].

Drugim najstarszym chorwackim ugrupowaniem liberalnym jest Chorwacka Partia Ludowa – Liberalni Demokraci (HNS-LD), nawiązująca do jeszcze XIX-wiecznej tradycji wspomnianej NS. HNS-LD powstało na bazie startującej w pierwszych demokratycznych wyborach w 1990 roku Koalicji Porozumienia Narodowego (KNS), którą współtworzyły środowiska liberalne i umiarkowanie narodowe. Do grona założycieli partii należeli liderzy wspomnianej chorwackiej wiosny, tacy jak Savka Dabčević Kučar czy Miko Tripalo[10]. Co prawda HNS-LD do dzisiaj jest reprezentowane w parlamencie i wspiera centroprawicowy rząd Andreja Plenkovicia, ale nigdy nie odegrało znaczącej roli na chorwackiej scenie politycznej. W 2000 roku odniosło jednak spory sukces, bo jeden z jej ówczesnych liderów, Stjepan Mesić, wygrał wybory prezydenckie. Pięć lat później już jako kandydat niezależny ze wsparciem HNS-LD uzyskał reelekcję[11].

Już w pierwszych latach chorwackiej niepodległości liberałowie stawali się coraz bardziej podzieleni. W 1994 roku politycy niezadowoleni z kierunku obranego przez HDZ (wśród nich wspomniany Mesić) założyli niewielką partię Chorwackich Niezależnych Demokratów (HND), której w kolejnym roku nie udało się zdobyć żadnych miejsc w Saborze. Trzy lata później większość jej działaczy zdecydowało się więc na przystąpienie do HNS-LD[12]. W listopadzie 1997 roku HSLS opuściła grupa działaczy skupionych wokół Vlado Gotovaca, krytyczna wobec polityki prowadzonej przez Budiša. Utworzyli oni Partię Liberalną (LS), która po wyborach z 2000 roku znalazła się w koalicji tworzącej rząd Račana. Z racji niewielkiej popularności w 2006 roku politycy LS postanowili powrócić do HSLS. Kolejny rozłam w HSLS miał miejsce w 2002 roku, gdy 10 z 24 parlamentarzystów tej partii powołało do życia Partię Liberalnych Demokratów (Libra). Zakończyła ona działalność już po trzech latach, jednocząc się z HNS-LD[13].  

Kolejne ugrupowania liberalne powstały w drugiej dekadzie XXI wieku. We wrześniu 2014 roku, w wyniku kolejnego rozłamu w HNS-LD, działacze pod wodzą byłego przewodniczącego partii Radimira Čačicia utworzyli centrowo-liberalną Partię Ludową – Reformiści (NS-R)[14]. W 2015 roku na bazie lokalnego ruchu „Dla inteligentnych ludzi i inteligentnego miasta” ze Splitu powstała partia „Inteligentny” (Pamatno), obecnie występująca pod nazwą Centrum (Centar)[15]. Od lipca 2017 roku funkcjonuje z kolei Obywatelski Sojusz Liberalny (GLAS), utworzony przez posłankę Ankę Mrak Taritaš, która opuściła HNS-LD wraz z grupą działaczy niezadowolonych z wejścia ugrupowania do koalicji rządowej z HDZ[16]. Ostatnią z powołanych w ostatnich latach liczących się partii liberalnych jest zarejestrowany w marcu 2020 roku Fokus, powstały w wyniku odejścia z HNS-LD grupy młodych samorządowców[17]. W ubiegłym roku swoją Partię Ludzi z Imienia i Nazwiska (DOiSiP) reaktywowała Dalija Orešković, przez wcześniejsze trzy lata aktywna w ramach Centar[18]

Specyficzną grupą liberalnych partii politycznych w Chorwacji są ugrupowania regionalistyczne, podkreślające autonomię historycznych regionów tego państwa oraz interesy zamieszkujących je mniejszości. Najważniejszym i najstarszym z nich jest założone w 1990 roku Istryjskie Zgromadzenie Demokratyczne (IDS), od początku swojego istnienia reprezentowane w Saborze[19]. Od początku transformacji ustrojowej IDS współpracuje z Sojuszem Primoje-Gorski Kotar (PGS), również w swoich deklaracjach odwołującym się do idei liberalnych[20]. Od 2006 roku bez większych sukcesów na szczeblu ogólnokrajowym funkcjonuje Lista dla Rijeki (RI), określająca siebie jako „partię centrową o tendencjach liberalnych”[21].

Wolność, przedsiębiorczość, regionalizm

Obserwując przyczyny rozłamów w chorwackich partiach liberalnych widać wyraźny podział ideologiczny. Chociażby pierwszy rozłam w HSLS był wynikiem sporu właśnie o ideową orientację ugrupowania. Budiš i Gotovac poróżnili się na tle podejścia do wartości narodowych, ponieważ drugi z polityków nie był zadowolony z ich zbytniego akcentowania[22]. Część założycieli HSLS uważa, że od początku w partii istniała frakcja bardziej prawicowa i tym samym bliska HDZ. Brak wyrazistego przywódcy spowodował, iż liberałowie nie byli w stanie zapanować nad wewnętrznymi różnicami i nigdy nie wypracowali swojej wyrazistej tożsamości[23]. Ostatecznie w HSLS rzeczywiście zwyciężył nurt narodowo-liberalny, bo partia nie tylko wspiera rząd Plenkovicia, ale w tegorocznych wyborach postanowiła wystartować w koalicji wyborczej z HDZ[24].

W ostatnich latach do prawicy zbliżyło się również HNS-LD, choć jeszcze kilkanaście lat temu nic tego nie zapowiadało. Ugrupowanie należało do lewicowo-liberalnego sojuszu przeciwników dominacji HDZ na scenie politycznej, współtworząc rządy i koalicje wyborcze skupione wokół Socjaldemokratycznej Partii Chorwacji (SDP). W wyborach prezydenckich z przełomu 2009 i 2010 roku jego kandydatką była Vesna Pusić, późniejsza wicepremier i minister spraw zagranicznych. Portal Politico ponad dekadę temu charakteryzował ją jako wieloletnią działaczkę feministyczną, która walczyła z konserwatywnym charakterem chorwackiego społeczeństwa[25]. HNS-LD wraz z HSLS w tegorocznych wyborach startuje w bloku z HDZ, bo zdaniem obecnego przewodniczącego partii, Mirko Korota, liberałowie mają lepsze doświadczenia ze współpracy z prawicą z powodu większych środków finansowych przyznawanych samorządom[26].

HSLS i HNS-LD wyraźnie skupiają się na kwestiach ekonomicznych, dlatego bliżej im obecnie do prawicy. Byli działacze HNS-LD skupieni obecnie w partiach GLAS i NS-R wyraźnie ciążą ku lewicy, choć nie zawsze z powodów światopoglądowych. Pierwsze z wymienionych ugrupowań od początku swojego istnienia podkreśla, że zamierza ściśle współpracować z obozem centrolewicowym, chcąc reprezentować interesy progresywnej części wyborców. Z tego powodu GLAS kładzie nacisk na kwestie ideologiczne, wśród najważniejszych z nich wymieniając prawa mniejszości seksualnych, prawa kobiet, rozdział Kościoła od państwa wraz z rewizją konkordatu oraz ochronę wolności osobistych[27]. NS-R stara się od początku unikać zaangażowania w spory światopoglądowe, mimo politycznego sojuszu z centrolewicą. Od początku swojego istnienia reformiści są partią centrum, która uważa ideologiczne debaty za jałowe i tylko wzmacniające podziały społeczne[28].

Ideologia nie odgrywa też większej roli w przekazie partii Fokus i Centar. Startując wspólnie do wyborów parlamentarnych w 2020 roku opowiadały się za stworzeniem liberalnego, nowoczesnego i świadomego ekologicznie społeczeństwa[29]. Przede wszystkim obie partie skupiają się na postulatach wolności gospodarczej i wsparcia dla przedsiębiorców, upatrując możliwości rozwoju gospodarczego Chorwacji w redukcji biurokracji oraz w obniżeniu podatków[30]. Na przykładzie Fokus i Centar, ale także HSLS, można zauważyć, że liberałowie są silnie zakorzenieni w samorządzie lokalnym, dlatego przywiązują dużą wagę do zagadnień związanych z ustrojem terytorialnym i przejrzystością wydatkowania środków publicznych[31]. Fokus zamiast toczyć ideologiczne spory przekonuje, że samorządy rządzone przez jego działaczy należą do najszybciej rozwijających się w kraju, a liberalne rozwiązania w postaci obniżania podatków i upraszczania przepisów mogłyby zostać przeniesione na grunt ogólnokrajowy[32].

Z racji wspomnianych już uwarunkowań inna tematyka dominuje w przekazie ugrupowań regionalistycznych. Najważniejsze z nich, czyli IDS, od początku istnienia odwołuje się do wartości humanistycznych i liberalnych, bo uważa je za najbardziej sprzyjające mniejszościom zamieszkującym Istrię. Kluczowe dla tej partii jest utrzymywanie specjalnego statusu społeczno-ekonomicznego chorwackich regionów, aby mogły one same decydować o kierunkach swojego rozwoju gospodarczego[33]. Z drugiej strony pojawiały się głosy, że IDS poza ogólnikowymi programowymi deklaracjami nigdy nie był w rzeczywistości partią liberalną, bo jego elektorat w rzeczywistości jest konserwatywny[34]. Ugrupowanie było ponadto zaangażowane w promowanie „istrianizmu”, zakładającego istnienie odrębnej tożsamości regionalnej mieszkańców półwyspu[35].

Na liberalizm nie ma miejsca?

Fragmentaryzacja chorwackiego liberalizmu była często omawiana przez publicystów i analityków tamtejszej sceny politycznej. Najbardziej trafne wydaje się być stwierdzenie, że elektorat liberałów malał wraz z pojawianiem się kolejnych ugrupowań odwołujących się do tej idei. Niewielkie znaczenie dla wyborców miały w tym kontekście tradycje ruchu liberalnego, chociaż zdaniem części autorów klasycznymi liberałami byli zasłużeni dla chorwackiego odrodzenia narodowego Starčević i Radić[36].

Nie wszyscy jednak uważają, że liberalizm w Chorwacji rzeczywiście może poszczycić się długą tradycją. Wspomniane najważniejsze postacie dla tamtejszego XIX-wiecznego ruchu narodowego wcale nie przyczyniły się do rozpowszechnienia tej idei, dlatego w dwudziestoleciu międzywojennym pisano o nieznajomości liberalizmu wśród Chorwatów. Jego rozwojowi sprzyjały duże miasta, gdy tymczasem chorwackie terytoria znajdujące się w XIX wieku pod rządami Austro-Węgier bardzo późno zostały objęte procesem urbanizacji, industrializacji czy powszechnej edukacji. Później liberałom nie sprzyjała radykalizacja nastrojów przed II wojną światową, nie mówiąc już o okresie istnienia stworzonego przy wsparciu nazistowskich Niemiec Niezależnym Państwie Chorwackim (NDH) i o czasach komunistycznej Jugosławii[37].

Wśród komentatorów panuje dosyć powszechna opinia, że liberałowie zwyczajnie nie mają elektoratu do zagospodarowania. Po pierwsze, Chorwaci w dużej mierze są wciąż społeczeństwem o nacjonalistycznych i konserwatywnych przekonaniach, o czym świadczy trwanie u władzy HDZ. Po drugie, zamiast upowszechniać idee liberalne partie pokroju HSLS i HNS-LD pod koniec ubiegłego wieku zatraciły się w czysto politycznych przepychankach, trwoniąc swoje blisko 20 proc. poparcie. Po trzecie, liberałowie są rozdrobnieni z powodu różnic w podejściu do rozumienia wolności. Podział ten zarysował się szczególnie w czasie pandemii koronawirusa i towarzyszącego jej lockdownu, gdy GLAS opowiadał się za radykalnymi rozwiązaniami w celu powstrzymania rozprzestrzeniania się wirusa, a Fokus uznał podobne postulaty za ograniczanie wolności osobistych[38]. Politykom opcji liberalnej trudno jest też zyskać wiarygodność wśród obywateli, gdy nie różnią się od HDZ i SDP w podejściu do polityki, a więc bardzo chętnie zajmują stanowiska w publicznych przedsiębiorstwach i instytucjach[39].  

W duży sukces opcji liberalnej w najbliższej przyszłości nie wierzą nawet jej liderzy. Przewodniczący HSLS Dario Hrebak dwa lata temu podczas dyskusji poświęconej problemom Europy stwierdził, że chorwaccy liberałowie powinni „przestać marzyć” i skupić się na zachowaniu już istniejących praw obywatelskich i na próbach ich powolnego rozszerzania. Obecnie stanowią bowiem elitarny klub dyskusyjny, który ma problem z komunikowaniem się z obywatelami[40]. Nic nie wskazuje na to, żeby ta sytuacja zmieniła się po tegorocznych wyborach parlamentarnych.  

Maurycy Mietelski

 

[1] K. Składowski, System rządów w Republice Chorwacji, Łódź 2013, s. 168-170.

[2] G. Szwat-Gyłybowa (red.), Leksykon idei wędrownych na słowiańskich Bałkanach, XVIII-XXI wiek. Konserwatyzm, liberalizm, naród, t.3, Warszawa 2019, s. 76.

[3] W. Felczak, T. Wasilewski, Historia Jugosławii, Wrocław 1985, s. 323.

[4] G. Szwat-Gyłybowa (red.), op. cit., s. 77-78.

[5] B. Jelavich, Historia Bałkanów. Wiek XVIII i XIX, Kraków 2005, s. 311-313.

[6] G. Szwat-Gyłybowa (red.), op. cit., s. 82-84.

[7] M. J. Zacharias, Chorwacka "wiosna" i serbski "liberalizm" : konflikty polityczne w Jugosławii na początku lat siedemdziesiątych, „Dzieje Najnowsze” 2000, nr 2, s. 99-120.

[8] https://www.jutarnji.hr/naslovnica/kako-smo-osnivali-hsls-i-je-li-umro-4014162

[9] D. Mikucka-Wójtowicz, Republika Chorwacji po 1990 roku – system polityczny w okresie transformacji. „Wymuszona reforma”, [w:] E. Bujwid-Kurek, D. Mikucka-Wójtowicz (red.), Transformacja ustroju politycznego wybranych państw Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej, Kraków 2015, s. 225.

[10] Ibidem, s. 226.

[11]D. Mikucka-Wójtowicz, Demokratyczna transformacja w Serbii i Chorwacji w latach 1990–2010, Kraków 2014, s. 190-191.

[12] M. Cichosz, Partie polityczne i system partyjny w Chorwacji, [w:] A. Jagiełło-Szostak (red.), Republika Chorwacji Polityka wewnętrzna i międzynarodowa, Wrocław 2014, s. 37.

[13] D. Mikucka-Wójtowicz, Demokratyczna transformacja… op. cit., s. 446, 466.

[14] M. Špoljar, Radimir Čačić najavio službeno osnivanje stranke za 28. Rujna, 05.09.2014, https://www.vecernji.hr/vijesti/radimir-cacic-najavio-osnivanje-stranke-za-28-rujna-959311.

[15] Marijana Puljak predstavila stranku "Pametno": Treba ograničiti mandat političarima, 03.11.2015, https://www.index.hr/vijesti/clanak/novoosnovana-stranka-pametno-predstavila-svoj-program/845782.aspx

[16] J. Mihaljević, Anka Mrak Taritaš upravo je objavila da će s bivšim HNS-ovcima osnovati novu stranku, 14.06.2017, https://www.telegram.hr/politika-kriminal/anka-mrak-taritas-upravo-je-objavila-da-ce-bivsi-hns-ovci-osnovati-novu-stranku/.

[17] Osnovana nova stranka, Fokus, evo koji su joj glavni ciljevi u političkom djelovanju, 07.03.2020, https://www.tportal.hr/vijesti/clanak/osnovana-nova-stranka-fokus-evo-koji-su-joj-glavni-ciljevi-u-politickom-djelovanju-20200307.

[18] Ljubav pukla zbog ‘Punjenih paprika’. Na pomolu novi politički raskol, Orešković i Puljak zahladile odnose: ‘Sve ovo iskoristila je za samopromociju koju voli od početka’, 09.02.2023, https://www.dnevno.hr/vijesti/ljubav-pukla-zbog-punjenih-paprika-na-pomolu-novi-politicki-raskol-oreskovic-i-puljak-zahladile-odnose-sve-ovo-iskoristila-je-za-samopromociju-koju-voli-od-pocetka-2093989/.

[19] M. Cichosz, op. cit., s. 37.

[20] M. Sošić, Regionalne političke stranke i proeuropska orijentacija građana: studija slučaja Istre, „Anali Hrvatskog politološkog društva” 2004, nr 1, s. 173-186.

[21] M. Pauletić, Lista za Rijeku: Smatramo da grad Rijeka treba gradsku stranku koja će se boriti i izboriti isključivo za riječke inte, 25.03.2024, https://torpedo.media/novosti-rijeka/lista-za-rijeku-smatramo-da-grad-rijeka-treba-gradsku-stranku-koja-ce-se-boriti-i-izboriti-iskljucivo-za-rijecke-interese.

[22] D. Mikucka-Wójtowicz, Demokratyczna transformacja… op. cit., s. 446.

[23] D. Hudelist, Kako je nacionalizam u potpunosti porazio liberalizam u Hrvata. Suosnivači i ključni ljudi HSLS-a, prve hrvatske stranke, govore za Globus, 12.05.2019, https://www.jutarnji.hr/globus/politika/kako-je-nacionalizam-u-potpunosti-porazio-liberalizam-u-hrvata-suosnivaci-i-kljucni-ljudi-hsls-a-prve-hrvatske-stranke-govore-za-globus-8856074.

[24] Jandroković i Hrebak o zajedničkoj listi HDZ-a i HSLS-a: 'Pobjednički tim se ne mijenja', 08.03.2024, https://www.vecernji.hr/vijesti/jandrokovic-i-hrebak-o-zajednickoj-listi-hdz-a-i-hsls-a-pobjednicki-tim-se-ne-mijenja-1752398.

[25] Croatian Liberal, 16.01.2013, https://www.politico.eu/article/croatian-liberal/.

[26] Javili su se iz HNS-a, nabrajaju što je sve Plenkovićeva Vlada zbog njih napravila, idu u točkastu koaliciju s HDZ-om, 23.03.2024, https://www.telegram.hr/politika-kriminal/javili-su-se-iz-hns-a-nabrajaju-sto-je-sve-plenkoviceva-vlada-zbog-njih-napravila-idu-u-tockastu-koaliciju-s-hdz-om/.

[27] I. Toma, Mrak Taritaš i disidenti iz HNS-a osnovali novu stranku GLAS, neizvjesno hoće li im se pridružiti i Vesna Pusić, https://www.jutarnji.hr/vijesti/hrvatska/mrak-taritas-i-disidentiiz-hns-a-osnovali-novu-stranku-glas-neizvjesno-hoce-li-im-se-pridruziti-i-vesna-pusic-6337267.

[28] Čačić okuplja politički centar. 'Želimo ugledne osobe s rezultatima, poput Linića, Kosor...', 28.03.2015, https://www.jutarnji.hr/vijesti/hrvatska/cacic-okuplja-politicki-centar-zelimo-ugledne-osobe-s-rezultatima-poput-linica-kosor...-491005.

[29] M. Nakić, Pametno i Fokus u koaliciji: ʼDijelimo iste vrijednosti i želimo građanima ponuditi izbori’, 12.05.2020, https://liberal.hr/pametno-fokus-parlamentarni-izbori-marijana-puljak-davor-nadji-309.

[30] Koalicija Pametno i Fokus predstavili pojačanje za parlamentarne izbore, 02.06.2020, https://www.vecernji.hr/vijesti/koalicija-pametno-i-fokus-predstavili-pojacanje-za-parlamentarne-izbore-1406934

[31] Naša vizija, https://www.strankacentar.hr/nasa-vizija/; HSLS na izbore ide s HDZ-om, 14.07.2023, https://www.index.hr/vijesti/clanak/hsls-na-izbore-ide-s-hdzom/2550093.aspx.

[32] M. Nakić, Je li vrijeme za novu političku opciju na hrvatskoj sceni?, 29.01.2020, https://liberal.hr/davor-nadji-dario-hrebak-hsls-hns-313.

[33] N. Šantić, Politički aspekti društvenog razvoja Istre, „Revija za sociologiju” 2000, nr 3-4, s. 153-163.

[34] N. Čakić,  IDS nikada nije bio liberalna stranka, samo su imali liberalnog predsjednika, 21.09.2022, https://istarski.hr/komentar-dana/651.

[35] C. Billić, Istrijanstvo na izdisaju u deset godina prepolovljen broj regionalno opredijeljenih u Istri. Sada ih je 73 posto manje nego 1991, 08.11.2022, https://www.istra24.hr/politika-i-drustvo/istrijanstvo-na-izdisaju-u-deset-godina-prepolovljen-broj-regionalno-opredijeljenih-u-istri.-sada-ih-je-73-posto-manje-nego-1991.

[36] M. Nakić, Zašto je liberalizam na hrvatskoj političkoj sceni, nakon dobrog starta, propao?, 17.10.2017, https://www.liberal.hr/zasto-je-liberalizam-na-hrvatskoj-politickoj-sceni--nakon-dobrog-starta--propao--440.

[37] V. Šonje, Kako je malo liberalizma zbunilo Hrvate: osvrt na prošli i uvod u novi tjedan, 27.08.2017, https://arhivanalitika.hr/blog/kako-je-malo-liberalizma-zbunilo-hrvate-osvrt-na-prosli-i-uvod-u-novi-tjedan/.

[38] Milanović udara temelje nove ideologije: Koristi svoju poziciju za udaranje bez zadrške po svima, iza zavjese priprema uzlet otpisanih, 08.11.2022, https://www.dnevno.hr/7dnevno/milanovic-udara-temelje-nove-ideologije-koristi-svoju-poziciju-za-udaranje-bez-zadrske-po-svima-iza-zavjese-priprema-uzlet-otpisanih-2035192/

[39] Što bi trebao biti hrvatski liberalni centar?, 04.03.2020, https://www.otvoreno.hr/vijesti/sto-bi-trebao-biti-hrvatski-liberalni-centar/261894.

[40] Ibidem.