Tadeusz Jerzak: Terroryzm i jego źródła

• tadeusz jerzak
• terroryzm
• _short_analizy_terroryzm

Terroryzm nie jest zjawiskiem nowym, gdyż jego początki sięgają roku 1090 i tajnego stowarzyszenia assasynów. Assasyni byli członkami ismailickiej sekty szyitów stworzonej właśnie ok. 1090 roku przez Hasana-i Sabbaha na północy Persji, w twierdzy Alamut. Za pomocą mordów politycznych walczyli oni z większością sunnicką, a także z przywódcami krucjat. Ich ofiarą był m.in. Konrad z Monferrat, zabity a 1192 roku. Terroryzmem była też dyktatura jakobinów we Francji podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej. W drugiej połowie XIX wieku punktem wyjścia dla działalności terrorystycznej, głównie ataków dokonywanych przez Narodnoj Wolę w Rosji, była doktryna i ruch anarchizmu. Celami anarchizujących terrorystów było wielu ówczesnych reprezentantów władzy państw, m.in. Aleksander II (1881), czy premier Hiszpanii J. Canalejas (1912).

O dzisiejszym terroryzmie można jednak mówić jako o nowym zjawisku, ponieważ nabrał on zupełnie nowego charakteru. Po II wojnie światowej mamy do czynienia z terroryzmem etnicznym i narodowym. Miał on istotny wpływ na późniejsze akty terrorystyczne. Dostarczył on wówczas dowodów na to, że potrafi byś skutecznym narzędziem zmiany politycznej, mimo zaprzeczeń wszystkich rządów, przeciwko którym był skierowany. Od połowy lat sześćdziesiątych liczba ataków terrorystycznych zaczęła gwałtownie wzrastać. Zaczęły je stosować nie tylko pojedyncze osoby, ale także różne grupy i państwa (tzw. terroryzm państwowy). Zamachy uderzają nie tylko w pojedyncze, konkretne osoby jak np. przywódcy państw i politycy (np. Aldo Moro w 1978 r.), lecz zaczęły dotykać także grupy społeczne, państwa i narody, a co za tym idzie zaczęły ginąć przypadkowe, niewinne osoby. Terroryzm stał się jedną z ważnych metod walki politycznej, a zarazem groźnym fenomenem współczesnego świata.

Od tego momentu terroryzm zaczyna się umiędzynaradawiać. Pomiędzy poszczególnymi grupami terrorystycznymi dochodzi do tworzenia się różnego rodzaju powiązań.

Aby zrozumieć ewolucję i rozwój nowoczesnego terroryzmu musimy przyjrzeć się kampaniom kolonialnym, które miały miejsce po II wojnie światowej. To właśnie wtedy dostrzeżono po raz pierwszy walor publicystyczny i konieczność wykreowania aktów przemocy na użytek publiczności znacznie wykraczającej poza bezpośrednią sferę działań. Rozszerzenie "teatru działań" pokazało innym ciekawe zjawisko. Mianowicie, że terroryzm może być bardzo skuteczną metodą wynoszenia lokalnych konfliktów na forum międzynarodowe.

Fenomen terroryzmu, w szczególności terroryzmu międzynarodowego stanowi dzisiaj problem o znaczeniu globalnym. Wywołuje on duży wpływ na życie społeczne i polityczne   w skali państw i całej społeczności międzynarodowej. Niemal w każdym kraju europejskim po zakończeniu II wojny światowej działa przynajmniej jedna grupa terrorystyczna o charakterze politycznym. Od razu można w tym miejscu zaznaczyć, że interesujące jest rozmieszczenie geopolityczne tych grup. Niemal żaden kraj postkomunistyczny nie może się "pochwalić" posiadaniem takiej struktury na swoim terenie. Prawdopodobnie wynika to z faktu, że kraje  te same wspierały działalność terrorystyczną w okresie zimnej wojny. Obecnie w państwach tych rozwija się "jedynie" zorganizowana przestępczość.

Współcześnie terroryzm nabrał nowego charakteru. Cechą charakterystyczną obecnej działalności terrorystycznej stał się imperatyw religijny Po zakończeniu zimnej wojny znikły ideologiczne motywacje terroryzmu. Uaktywniły się natomiast grupy międzynarodowego terroryzmu o charakterze religijnym. Imperatyw religijny stał się główną cechą dzisiejszego terroryzmu. Jednak sam związek między religią a terrorystami nie jest nowy. Religia była czynnikiem wpływającym na akty przemocy (które dziś nazwalibyśmy "terroryzmem") już ponad dwa tysiące lat temu.

{mospagebreak} 

Pod koniec lat 80. minionego wieku terroryzm motywowany religią był zdominowany przez ataki terrorystyczne kierowane motywami etniczno-narodowymi i ideologicznymi. Dopiero w latach 90. dwudziestego wieku zauważamy wzrost religii jako głównego czynnika napędzającego międzynarodowy terroryzm. Widoczny jest on na przykładzie krwawych ataków ze strony religijnych kultów i sekt w USA, Japonii i wielu innych krajach. Akty przemocy dokonywane przez tego typu terrorystów są szczególnie krwawe i pochłaniające duże ilości ofiar, najczęściej niewinnych. Wynika to z tego, że dla terrorysty religijnego przemoc jest aktem sakramentalnym, wypełnieniem obowiązku, który jest boskim nakazem.

Obecnie szczególnie niebezpiecznym przejawem terroryzmu religijnego jest ten reprezentowany przez radykalne odłamy islamskich fundamentalistów. Uznają oni bowiem terror jako istotną formę walki, jako narzędzie do zbudowania "światowego państwa Boga". Powoduje to sytuację, że tego typu terroryzm jest kojarzony tylko z religią islamską, gdyż głównie islamskie organizacje dokonują najbardziej spektakularnych ataków. Jednak nie tylko islam determinuje powstawanie grup terrorystycznych. Wszystkie główne religie - wliczając chrześcijaństwo - mogą się "pochwalić" istnieniem takich organizacji. Wynika to z faktu, że wszystkie te religie są przekonane do tego, że mogą użyć siły aby nawracać "niewiernych". Tak widoczna  dominacja aktywności grup terrorystów islamskich może wynikać z kryzysu tożsamości, jaki w obecnej chwili przeżywają kraje islamskie. Fundamentalizm jest m.in. wyrazem buntu części społeczeństw islamskich przeciwko wszechobecnym zachodnim wartościom i wzorcom. Sam akt terroru jest według fundamentalistów islamskich wypełnieniem obowiązku religijnego i obroną przed sekularyzacją ze strony świata zachodniego. Fundamentalizm islamski staje się na niektórych obszarach swoistą alternatywą państwowotwórczą i czynnikiem integrującym społeczeństwa muzułmańskie, odrzucające przejmowanie wzorców kulturalnych i politycznych świata zachodniego.

Oprócz terrorystów związanych z głównymi religiami, pojawiają się dzisiaj tacy,  którzy wydają się równie niebezpieczni i jeszcze bardziej nieprzewidywalni. Wynika to z pojawienia się mrocznych, obsesyjnych ruchów milenijnych, fanatycznie nacjonalistycznych grup religijnych, czy antyrządowych skrajnie prawicowych organizacji paramilitarnych. Zagrożenie ze strony tych organizacji wynika z ich zmienności i nieprzewidywalności. Nie wiadomo z jakiego powodu jakiś marginalny ruch czy kult religijny ucieka się nagle do aktów terroru i przemocy.

Wydawać by się mogło, że pojęcie terroryzmu zyskuje zupełnie nowe znaczenie, gdyż jego charakter motywuje jedynie religia, a głównie islam. Jednakże tak do końca nie jest. Powodem takiego myślenia i kojarzenia aktów terroru z islamskim fundamentalizmem jest obecna sytuacja, w której to głównie islamskie organizacje dokonują najbardziej spektakularnych ataków. Jednak należy zwrócić uwagę na kilka innych aspektów, które powodują, że dzisiejszy terroryzm staje się zjawiskiem zupełnie odmiennym od tego sprzed ponad pół wieku.

Specyfika współczesnego terroryzmu związana jest również z rozwojem technologicznym i globalizacją systemów informacji. Powoduje to zmiany technologiczno-operacyjne terrorystów. Z tych powodów grupy terrorystyczne zmieniły swój sposób działania i charakter. O ile wcześniej ataki były dokonywane na konkretne osoby, co wynikało z braku odpowiednich środków technicznych do przeprowadzenia zamachu na większą skalę, o tyle obecnie przy dostępie do nowych technologii i możliwości szybkiego komunikowania na przestrzeni całego globu - a co za tym idzie lepszej koordynacji akcji terrorystycznych - ataki te mogą powodować śmierć setek osób. Dochodzimy do sytuacji, w której dzięki postępowi państwo przestaje być monopolistą w posiadaniu środków niszczenia. Podobne narzędzia - w tym broń biologiczna, chemiczna, a także nuklearna - mogą w praktyce znaleźć się w rękach terrorystów, a więc całkowicie poza kontrolą państwa. Dzięki obecnym technologiom wyhodowanie wąglika jest tak proste jak upieczenie ciasta. Nawet najbardziej skomplikowaną broń biologiczną można wyprodukować za pomocą dość prostych technik. Niewielki zespół zdolnych naukowców może zbudować prostą bombę nuklearną. W najgorszym przypadku absolwent inżynierii nuklearnej posiadający HEU (tzn. highly enriched uranium - wysoko wzbogacony uran), mógłby sporządzić urządzenie nuklearne mieszczące się w ciężarówce.

Żadne państwo nie jest odpowiednio przygotowane, by zmierzyć się z atakiem biologicznym. Sytuacja ta jest  wręcz wymarzona dla fanatycznych ugrupowań, które mogą osiągać swoje cele nawet nie dokonując biologicznego ataku, a jedynie grożąc nim.

Pojawiły się przy tym nowe odmiany terroryzmu. Mówi się coraz głośniej o cyberterroryzmie. Terroryści korzystają z Internetu prawdopodobnie już od chwili, gdy sieć ta pojawiła się na świecie. Oczywiście, jak często i w jakim zakresie, nie wiadomo, gdyż śledzeniem ich poczynań w Internecie zajmują się organizacje, których działalność jest utajniona. W ostatnim czasie  pojawiły się jednak głosy, że wzrosło zagrożenie tzw. wojną cybernetyczną. Jednak zdaniem analityków FBI tego typu wojna, czy ataki terrorystyczne na sieć internetową nie stanowią obecnie realnego zagrożenia. Wynika to z pewnej sprzeczności: infrastruktura informatyczna, mogąca być przedmiotem ataku terrorystów, jest przez nich intensywnie wykorzystywana. Wiadomo np. że organizacja Osamy bin Ladena wykorzystuje Internet do intensywnej działalności handlowej, jak i do programowania działań terrorystycznych. Mimo to należy mieć na uwadze, że taka forma terroryzmu jest możliwa i nie należy jej do końca wykluczać jako mało prawdopodobnej.

{mospagebreak} 

Obecni sprawcy aktów terrorystycznych mogą coraz silniej ingerować w politykę wewnętrzną i zewnętrzną państwa. Bezsilna w tej sytuacji jest broń konwencjonalna, tym bardziej nuklearna, którą dane państwo posiada, a które dotknięte zostało atakami ze stronny terrorystów. Wynika to z faktu, że nie można przeprowadzić zwykłej operacji wojskowej w celu wyeliminowania grup terrorystycznych. Państwa bronią się więc w inny sposób. Tworzą specjalne jednostki, odpowiednio przeszkolone w zwalczaniu podobnych do wspomnianych ugrupowań. Zawiązywane są też międzynarodowe koalicje państw, które za cel stawiają sobie walkę z terrorystami. Środki te obrazują dość wyraźnie, jak duży wpływ na współczesne życie ma obecnie działalność terrorystyczna, a także jak bardzo potrafi ona destabilizować wewnętrzny porządek państwowy. Perspektywa kolejnych ataków budzi w ludziach psychozę strachu. Zastraszone społeczeństwo wymusza na rządach swoich państw podjęcie odpowiednich działań, aby mogło przywrócić poczucie bezpieczeństwa. Jeżeli ludzie stwierdzą, że rządy nie potrafią lub nie chcą nic zrobić w tej sprawie, starają się taki rząd zmienić. Można więc stwierdzić, że obecnie terroryści osiągają swoje cele przez społeczeństwa danych państw. Nie muszą atakować konkretnej osoby. Wystarczy, że zastraszą zwykłych obywateli, a oni już sami doprowadzą do zmiany rządu, czy wymuszenia konkretnych działań, których oczekują członkowie grup terrorystycznych. Jeżeli tak się nie stanie wystarczy tylko dokonać bardziej krwawego i okrutnego zamachu.

Motywacją dla terroryzmu mogą być przesłanki polityczne, religijne lub ideologiczne. Same cele terrorystów są polityczne, gdyż eksternistyczne działania spowodowane religią lub ideologią zwykle szukają politycznej siły aby zmusić społeczeństwo do przyjęcia "ich" punktu widzenia.

Źródła terroryzmu są różne. Można by je zakwalifikować do trzech kategorii: racjonalne, psychologiczne, kulturowe. Ogólnie rzecz ujmując, źródłami ataków są trudne, długotrwałe problemy społeczne i polityczne. Istnienie problemów politycznych i społecznych potwierdza przypadek Irlandzkiej Armii Republikańskiej (IRA), jak i istnienie ugrupowania baskijskiego: Kraj Basków i Wolność (ETA), a także przykład Ludowego Frontu Wyzwolenia Palestyny.

Odwołując się do powyższego podziału źródeł terroryzmu można dodać, że terroryści działający z racjonalnych pobudek działają w momencie, gdy mogą osiągnąć swoje cele w sposób efektywny i przy małym koszcie. Działają jak dowódcy wojskowi lub analitycy finansowi. Motywy psychologiczne mogą wynikać z osobistej frustracji i niezadowolenia z własnych osiągnięć. Czynnik kulturowy jest najbardziej wrażliwy. Strata lub możliwość straty jakiegoś elementu kultury występującej w danej grupie, może powodować przyjęcie postawy obronnej, łącznie z agresją wobec tych, którzy do tej straty się przyczyniają. Tak zachowują się fundamentaliści islamscy, którzy widzą w Zachodzie zagrożenie dla swojej kultury.

Dynamiczny rozwój technologii, globalizacja systemów informacyjnych powodują zmiany technologiczno-operacyjne terroryzmu oraz zmiany w motywacjach i celach terrorystów. Wzrost konfliktów i napięć na tle etnicznym, religijnym, ideologicznym, bądź społecznym sprawił, że terroryzm zaczął przybierać nowe formy i stał się sposobem na rozwiązanie zaistniałych problemów na skalę globalną. Relatywnie do innych form przemocy politycznej, terroryzm pozostaje sposobem osiągania celów przy niskim ryzyku dla sprawcy.

Zagrożenie ze strony terroryzmu jest realne, bezpośrednie i przybierające na sile. Powstają grupy ponadnarodowe o zdecentralizowanym kierownictwie, co tylko zwiększa trudność w ich wykrywaniu i unieszkodliwianiu. Nowoczesne techniki operacyjne, wyższy stopień wyrafinowania stosowanej techniki i nowe strategie sprawiły, że w latach 90. dwudziestego wieku gwałtownie wzrosła liczba zabitych i rannych w zamachach terrorystycznych, i pomimo że ogólna ich liczba zmalała.
Niepokój może w nas budzić najbliższa przyszłość. Powszechny dostęp zarówno do broni konwencjonalnej, jak i broni masowego rażenia, a także informacji, jak ją zrobić i wykorzystać, mogą doprowadzić do sytuacji, że stworzenie broni chemicznej czy biologicznej nie będzie stanowiło problemu dla ugrupowań terrorystycznych. Niesie to za sobą wizję, w której nawet niewielkie grupki będą mogły zastraszyć całe społeczeństwa. Dlatego nie tak całkiem niemożliwe wydaje się to, że społeczeństwa krajów rozwiniętych, aby bronić się przed terrorystami będą musiały zrezygnować z części swoich obywatelskich wolności.

Obecnie mamy do czynienia z nową generacją terrorystów. Oznacza to, że konieczna jest zmiana myślenia o terroryzmie i sposobach jego zwalczania. Należy uznać zjawisko dzisiejszego terroryzmu za poważny problem natury międzynarodowej.

-----------------------
Źródła:
Alexander Yonah, Milton Hoenig, Superterroryzm biologiczny, chemiczny i nuklearny: ataki
chemiczne, bronie bioterrorystów, zagrożenie nuklearne, dokumenty, Warszawa 2001
Bruce Hoffman, Oblicza terroryzmu, Warszawa 1999
David J. Whittaker, The terrorism reader, London 2001
Robert M. Brans, Od Assasynów do Osamy bin Ladena, Wrocław 2001