Generał Pinochet – dyktator, który nie planował zamachu

Przez wiele lat sprawował władzę dyktatorska w Chile, ale tak naprawdę nigdy nie myślał o zbrojnej rewolcie przeciwko rządowi prezydenta Allende. Przystąpił do spisku namówiony przez jego organizatorów.  Po obaleniu legalnej władzy szybko przejął ster rządów. Oportunista z wyboru?

Od zakończenia II wojny światowej i podziału świata na blok zachodni i wschodni Stany Zjednoczone przywiązywały dużą wagę do sytuacji w krajach Ameryki Łacińskiej. Z kilku powodów. Strategiczne znaczenie Ameryki Łacińskiej było dla Waszyngtonu niezaprzeczalne, ponieważ stanowiło otwarcie na Pacyfik i Atlantyk. Tranzyt przez Kanał Panamski to drugi powód tego zainteresowania. Ameryka Łacińska stanowiła również ogromny rynek gospodarczy dla Stanów Zjednoczonych, szczególnie poprzez eksploatację bogactwa rolniczego (cukier) i górniczego (ropa naftowa w Wenezueli, miedź w Chile).

Zimna wojna i wynikająca z niej rywalizacja na arenie międzynarodowej między USA i ZSRR dokonywała się również w Ameryce Łacińskiej. Stąd poparcie dla autorytarnych lub dyktatorskich reżimów politycznych, a także pomoc w walce z lewicową partyzancką wspierana i finansowaną w dużej mierze przez Moskwę. Okres 1970-1980 oznaczał silną destabilizację Ameryki Łacińskiej. Przyczyn jest wiele, w tym kruchość struktur gospodarczych, dysproporcje społeczne i słabe systemy polityczne. Kraje Ameryki Łacińskiej wyrażały w coraz większym stopniu pragnienie niepodległości.

Lata 1970-1980 były naznaczone gwałtownymi starciami w Ameryce Łacińskiej z powodu walki między marksistowsko-leninowskimi ruchami rewolucyjnymi a konserwatywnymi reżimami. Ponadto okres ten charakteryzuje ogłoszeniem niepodległości wielu wysp, takich jak Jamajka, Barbados, Bahamy, Grenada, Bermudy, Belize. Waszyngton dążył wszelkimi sposobami do ograniczenia wpływu komunizmu, a także do wyeliminowania przywódców państw, które były niebezpieczne politycznie dla amerykańskich interesów i stabilności regionu według koncepcji Stanów Zjednoczonych. Amerykański interwencjonizm w Ameryce Łacińskiej miał kilka aspektów. Jednym z nich były zbrojne interwencje, tak jak to miało miejsce w Dominikanie w 1965 roku., w Grenadzie w 1983 roku albo poprzez manipulacje polityczne przeciwko komunistycznym przeciwnikom prawicowego reżimu. Tworzenie sojuszy partii o nastawieniu antykomunistycznym przy jednoczesnym ich finansowaniu. W tym kontekście należy rozpatrywać zamach stanu w Chile. Obalenie legalnego rządu, do którego przyczynił się bezpośrednio Henry Kissinger, ówczesny amerykański sekretarz stanu ds. bezpieczeństwa. Waszyngton nie mógł dopuścić do przejęcia tego kraju przez lewicę. Gangrenę należało radykalnie powstrzymać. Symbolem tej zmiany stał się Augusto Pinochet. Z własnej woli, czy przez przypadek?

Najstarszy syn z rodziny sześciorga dzieci, urodzony 25 listopada 1915 roku. Miał z żoną Lucíą pięcioro dzieci: trzy córki i dwóch synów. Jego kariera wojskowa rozpoczęła się na początku lat 30 tych, kiedy wstąpił do szkoły wojskowej. Studia ukończył cztery lata później w stopniu podporucznika piechoty. "Jestem pewien, że moja ofiara nie pójdzie na marne, jestem pewien, że będzie to przynajmniej lekcja moralna, która ukarze przestępstwo, i zdradę". Tym zdaniem chilijski prezydent Salvador Allende zakończył swoją ostatnią interwencję radiową 11 września 1973 roku. Kilka godzin później zabił się w płonącym pałacu prezydenckim otoczonym przez kilkuset żołnierzy. Na czele tej ofensywy wojskowej stał człowiek, którego kilka tygodni wcześniej mianował głównodowodzącym armii, generał Augusto Pinochet.

Kilka miesięcy po wyborze Salvadora Allende w 1970 roku Pinochet został mianowany generałem majorem i został dowódcą największego garnizonu w kraju, Santiago. Jego nowe obowiązki zmusiły go zatem do zapewnienia ochrony Fidelowi Castro podczas oficjalnej wizyty w Chile pod koniec 1971 roku. Następnie został awansowany na szefa Sztabu Generalnego Armii. Gdy zbliżał się czas przejścia na emeryturę, zawirowania polityczne pod rządami Jedności Ludowej pozwoliły mu awansować do najwyższej rangi, głównodowodzącego armią.

W 1948 roku Pinochet spotkał się z przyszłym prezydentem Salvadorem Allende, młodym chilijskim senatorem socjalistycznym. Allende przyjechał odwiedzić obóz koncentracyjny prowadzony wówczas przez Pinocheta, gdzie zatrzymano wielu chilijskich komunistów. W 1970 roku Allende został wybrany na prezydenta i awansował Pinocheta na dowódcę garnizonu Santiago.

W ciągu następnych trzech lat Pinochet okazał się nieoceniony dla Allende, pomagając stłumić sprzeciw wobec polityki gospodarczej Allende, która zdewastowała gospodarkę narodową.  Mimo swoich jak twierdził przekonań antylewicowych aktywnie wspierał rząd lewicowy. Zyskał w ten sposób zaufanie Allende. Popełnił błąd ufając Pinochetowi., który będzie kosztować go życiem. Niezadowolenie społeczne wynikające z tragicznej sytuacji gospodarki narodowej wykorzystała armia. W dniu 11 września 1973 roku przejęła władzę w drodze zamachu. Pinochet rozkazał swoim żołnierzom zająć stolicę Santiago i zarządził nalot na pałac prezydencki.

Pinochet nie był inicjatorem przewrotu, ale stał się jego symbolem.  Był uważany za najbardziej respektującego obowiązującą konstytucję z generałów.  Wielbiciel Napoleona. Nie miał wizerunku twardziela w armii. W swojej książce „The Plot, Days of the Coup”, chilijska dziennikarka Mónica González napisała, że sprawcy zamachu stanu od dawna wątpili we współpracę Pinocheta. Zdecydował się na dołączenie do spiskowców dopiero w ostatniej chwili, wiedząc, że ich inicjatywa jest skazana na niepowodzenie bez wsparcia numeru 1 armii. Wykazał wówczas daleko idący oportunizm, aby objąć przywództwo junty wojskowej. Żadna dyktatura w Ameryce Południowej nie doświadczyła takiej personalizacji władzy. „Konstytucjonalista”, który skorzystał z okazji. Dobrze ocenił sytuacje polityczną w kraju. Miał dwa wybory: przyłączyć się do spisku, który bez jego wsparcia nie miał szans powodzenia, albo odmówić i stracić życiową szansę zdobycia władzy.

Pinochet został prezydentem Republiki dekretem z 1974 roku. Sprawował całkowitą kontrolę nad krajem. Budziło to sprzeciw w samym obozie władzy. Generał Gustavo Leigh, naczelny dowódca sił powietrznych, uważał, że jeden człowiek nie może skoncentrować w swoich rękach całej władzy. W 1978 roku został zmuszony do odejścia. Usuwając tych, którzy mogli go powstrzymywać, a raczej próbować to robić, w dążeniu do władzy absolutnej, Pinochetowi udało się skonsolidować całą władzę w swoich rękach. Jej strategia opierała się na kluczowych osobach bezpośrednio pod jego zwierzchnictwem, takich jak Manuel Contreras, mianowany kilka dni po zamachu stanu na szefa policji politycznej.

Wykształceni w Stanach Zjednoczonych ekonomiści, których Pinochet zaangażował w odbudowę gospodarki, znani jako "Chicago Boys", opowiadali się za obniżeniem podatków, sprzedażą przedsiębiorstw państwowych i zachęcaniem do inwestycji zagranicznych. Reformy te doprowadziły do trwałego wzrostu, który dał początek wyrażeniu "Cud Chile". Reformy jednak doprowadziły z czasem do obniżenia płac i gwałtownego wzrostu bezrobocia. W latach 1980-1983 nastąpiła poważna recesja. Wybory, które odbyły się w 1989 roku wygrał kandydat opozycji, chadek Patricio Aylwin. Zwolennicy Pinocheta nadal mieli jednak wystarczające wpływy w chilijskim parlamencie, aby zablokować wiele proponowanych reform.

Pozostał na czele armii do marca 1998 roku i był jednym z głównych bohaterów procesu demokratycznych przemian, nigdy nie wahając się wywierać presji na rząd, gdy uważał, że jego interesy lub interesy wojska były zagrożone. 11 marca 1998 roku, dzień po odejściu z wojska, zamienił mundur na garnitur parlamentarzysty. Konstytucja z 1980 roku pozwoliła mu zostać pierwszym dożywotnim senatorem w kraju, z immunitetem parlamentarnym. "Wszystko, co robiłem, wszystko było przemyślane. Nie jestem dyktatorem, nigdy nie chciałem nim być. Dyktatorzy kończą źle" – powiedział.

Opinie Chilijczyków na temat Pinocheta są różne. Część z nich widzi w nim zbawiciela, który uratował ich przed socjalistyczną polityką Allende i zrobił to, co trzeba było zrobić w burzliwych czasach, aby zapobiec anarchii i komunizmowi. Wskazują na wzrost gospodarki pod rządami Pinocheta i twierdzą, że był patriotą, który kochał swój kraj. Inni twierdzą, że był bezwzględnym despotą bezpośrednio odpowiedzialnym za tysiące morderstw. Niezależnie od tych odmiennych opinii, nie można zaprzeczyć, że Pinochet był jedną z najważniejszych postaci XX wieku w Ameryce Południowej. Dla prawicy i środowisk biznesowych Pinochet jest "człowiekiem, który uratował Chile przed komunizmem". Na arenie międzynarodowej zapewnił sobie przyjaźń Margaret Tchatcher, udzielając zdecydowanego wsparcia Wielkiej Brytanii w wojnie o Falklandy przeciwko Argentynie w 1982 roku.

"Dzisiaj, pod koniec moich dni, biorę polityczną odpowiedzialność za moje działania. Nie żywię do nikogo urazy" – powiedział w wiadomości odczytanej przez żonę

Wydarzenia, które zakończyły rząd Salvadora Allende 11 września 1973 roku, są przedstawiane jako "zamach stanu Pinocheta" jednak rola w przygotowaniu spisku, który zakończył chilijską demokrację, była drugorzędna. Wojskowy o dużej błyskotliwości i uważany za apolitycznego, wyróżniał się poczuciem służby i szacunkiem dla władzy cywilnej, zgodnie z doktryną wojskową obowiązującą w Chile wyrażoną przez generała Schneidera w 1970 roku o szacunku armii dla woli ludu

Do udziału w zamachu nakłonił Pinocheta generał sił powietrznych Gustavo Leigh i admirał Carvajal, którzy byli dwiema kluczowymi postaciami w spisku wojskowym, który był przygotowywany przez kilka miesięcy przy współudziale CIA. Z punktu widzenia politycznego jedność armii była niezbędna do uzasadnienia zamachu stanu w imię jedności narodu i najlepszych interesów narodu chilijskiego. Pinochet w końcu wyraził formalną zgodę około godziny 19:00, niecałe 7 godzin po spotkaniu z Allende. Pinochet został wyznaczony na prezydenta junty. To właśnie ta pozycja w juncie pozwoliła mu szybko stać się kluczową postacią w kraju.

Augusto Pinochet stał się symbolem zamachu stanu i dyktatury wojskowej choć nigdy nie rozważał takiego rozwiązania jako remedium na lewicowe rządy w Chile. Nie zwalnia to go jednak z odpowiedzialności za jego przeprowadzenie. Świadomie wykorzystał nadarzającą się okazję do objęcia absolutnej władzy w kraju.

Andrzej Daros

fot. Ministerio de Relaciones Exteriores de Chile. - Archivo General Histórico del Ministerio de Relaciones Exteriores (CC)