Mariusz Piskur: System polityczny Islamskiej Republiki Iranu

• iran
• islamska republika iranu
• państwo ajatollahów
• stosunki międzynarodowe

„Ani Wschód, ani Zachód, tylko republika islamska”

Ajatollah Ruhollah Chomeini

Iran jest krajem z bogatą, dwu i pół tysiącletnią tradycją państwową. Systemem władzy w „państwie ajatollahów”, jakim stał się Iran po rewolucji islamskiej, jest rzeczą mało znaną i niezrozumiałą.

 

 

Historia powstania państwa 

Persja – ta nazwa Islamskiej Republiki Iranu obowiązywała do 1935 roku – jest jedną z kolebek naszej cywilizacji, obok starożytnego Egiptu, Hellady czy Rzymu. Pod rządami Achemenidów [1], podbijając terytoria Babilonu, Egiptu i Azji Mniejszej, Persja wyrosła na prawdziwą potęgę. Imperium to, w kształcie nadanym mu przez Cyrrusa, podbił Aleksander Wielki [2]. Po podbojach macedońskich nastał okres hellenistyczny. W tym czasie przenikały się silnie kultury Wschodu i Zachodu, co doprowadziło do wymiany kulturowej na bardzo dużą skalę.

Piętno na państwie perskim wywarł islam. Ekspansja arabska dosięgła również terytorium Iranu. Zarastrustrianizm [3], powszechny na terytorium Persji, został wyparty przez islam odłamu szyickiego. Oficjalną religią państwową stał się w roku 1501 za panowania Safawidów [4]. Spowodował on wykształcenie się specyficznej kultury politycznej w Iranie, na którą wpływu nie miała nawet zachodnia penetracja polityczna i ekonomiczna w XIX i XX wieku.

Kryzys państwa irańskiego, który dotknął niemal wszystkich sfer jego działalności, doprowadził na początku XX wieku do tzw. rewolucji konstytucyjnej w 1905 roku. Ruch ten miał na celu zmianę monarchii absolutnej w konstytucyjną. Jego następstwem było przyjęcie konstytucji w latach 1906-1907. Była to pierwsza konstytucja na Bliskim Wschodzie, nie licząc aktu konstytucyjnego Porty Osmańskiej z 1888 roku. Wprowadzała ona Monteskiuszowską zasadę trójpodziału władzy, akcentowała suwerenność narodu, przyjmowała laicką formę państwa. Szach posiadał pełnię władzy wykonawczej, był elementem parlamentu obok Zgromadzenia Ustawodawczego i Senatu oraz miał decydujący wpływ na sądownictwo. Prerogatywy te czyniły go formalnym i faktycznym zwierzchnikiem monarchii konstytucyjnej. Konstytucja ta, przez cały okres swojego obowiązywania, pozostała martwa. Faktycznie władzę niepodzielnie sprawował szach.

Odnowa ruchu szyickiego w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych upowszechniła koncepcję republiki muzułmańskiej. Coraz bardziej uzależniony od Zachodu i coraz bardziej represyjny Iran pod rządami Pahlawich [5] powodował wzrastające społeczne niezadowolenie. Szczególnie niepokojący wydawał się dla Irańczyków rozrost wpływów amerykańskich. Tajna policja polityczna SAVAK, będąca podporą rządów szacha, szkolona przez amerykańskie służby, była symbolem represji. Ogromne marnotrawstwo zysków, jakie po kryzysie naftowym roku 1973 przyniosła ropa naftowa, a także baśniowy styl życia monarchy i jego dworu doprowadziły do społecznego wrzenia. Ostoją dla zagubionych Irańczyków był kler szyicki. Szczególną popularność zyskiwał ajatollah Ruhollah al-Chomeini, przebywający na wygnaniu we Francji. To właśnie paszkwil napisany przez jedną z rządowych gazet rozpoczął serię demonstracji ulicznych. Tłumiono je krwawo. Było wiele ofiar śmiertelnych, a ich pogrzeby przekształcały się w kolejne manifestacje polityczne, z którymi rozprawiano się surowo. W pewnym momencie reżim szacha nie wytrzymał – załamał się, zaś sam Pahlawi uciekł z kraju. Wówczas rozpoczęła się dyskusja nad przyszłym kształtem państwa irańskiego. Ostatecznie, po zawziętych polemikach polityków zwyciężyła idea republiki.

System polityczny Iranu 

Konstytucja 

Tymczasowy rząd Mahdiego Bazargana przeprowadził pod koniec marca 1979 roku referendum, w którym Irańczycy ostatecznie odrzucili monarchię na rzecz republiki islamskiej. Poparcie dla tej idei było ogromne – 98% wyborców opowiedziało się za tą formą rządów. Dawało to niezwykle silną legitymizację rządowi Bazargana przy tworzeniu nowej konstytucji. Pierwszy projekt przedstawiony przez rząd tymczasowy wzorował się na konstytucji francuskiej z 1958 roku, czerpał także wiele z poprzedniej konstytucji. Charakterystyczne jest to, że projekt ten nie uwzględniał instytucji prawnika muzułmańskiego. Szczególna rola duchowieństwa została pominięta w konstytucji. Pod wpływem Chomeiniego, który nalegał, aby konstytucją zajęli się prawnicy, powołano Zgromadzenie Ekspertów. Ciało to zostało zdominowane przez duchownych szyickich. Zgromadzenie uznało, że projekt konstytucji przedstawiony przez rząd jest niewystarczająco „muzułmański”. W listopadzie 1979 roku większością 2/3 głosów zaakceptowano projekt ustawy zasadniczej, który następnie został przyjęty w grudniu w narodowym referendum.

Konstytucja Iranu składa się ze 177 artykułów ujętych w 14 rozdziałów, a otwiera ją inwokacja: W imię Boga Miłosiernego i Litościwego. Jest to tzw. bismalla [6], która rozpoczyna każdą surę [7] w Koranie. Wskazuje ona na muzułmański charakter państwa irańskiego. Najważniejsze wydaje się zdanie preambuły: Konstytucja Islamskiej Republiki Iranu, jako wyraziciel kulturalnych społecznych, politycznych i ekonomicznych instytucji społeczeństwa irańskiego, opiera się na zasadach i naukach islamu, które odzwierciedlają prawdziwe aspiracje wspólnoty muzułmańskiej. Artykuł 2 Konstytucji mówi wprost o muzułmańskich podstawach ustroju republiki. Nakazy islamu mają być wzorem dla całego systemu prawnego państwa (art. 4). Konstytucja mówi: niniejszy artykuł niepodzielnie rządzi pozostałymi artykułami Konstytucji jak i innymi ustawami i regulacjami prawnymi. Tworzy ona zasadę prymatu prawa koranicznego nad stanowionym. Tym samym Konstytucja będąc najwyższym aktem prawnym państwa jest zgodna z nauką Koranu i jej podporządkowana. Charakterystyczna dla ustawy zasadniczej jest rozbudowana preambuła, która opisuje kontekst polityczny i społeczny wprowadzenia nowej konstytucji. Zawiera ona także innymi ostrą krytykę rządu Pahlawich i polityki Stanów Zjednoczonych Ameryki.

Rządy republikańskie w Iranie mają podwójna legitymację – od Boga i od narodu. Na szczycie hierarchii państwowej stoi Przywódca – muzułmański prawnik. To jemu podporządkowane są trzy gałęzie władzy. Władzę wykonawczą tworzy prezydent i Rada Ministrów. Władzę ustawodawczą stanowi Zgromadzenie Muzułmańskie, zwane w języku perskim Madżdlesem. Na szczycie władzy sądowniczej stoi zwierzchnik mianowany przez przywódcę. Istnieje cały kompleks instytucji pośrednich i doradczych takich jak Zgromadzenie Ekspertów czy Rada Strażników. Szczególną pozycje zajmuje w systemie rządów armia, zwłaszcza Korpus Strażników Rewolucji, który stoi na straży Rewolucji i jej zdobyczy.

Pierwszym organem konstytucyjnym wybranym w styczniu 1980 roku był prezydent. Następnie odbyły się wybory do irańskiego parlamentu zakończone w maju 1980. Rada Strażników została wyznaczona podczas miesięcy letnich. W ten sposób rozpoczęła swoje rządy konstytucja irańska.

Najwyższy Przywódca - prawnik muzułmański  

Pozycja Przywódcy w irańskim systemie politycznym znajduje uzasadnienie w islamie, zwłaszcza w jego szyickim odłamie. Zastępuje on Dwunastego Imama [8] (tzw. ukrytego imama) – jest to podstawa doktrynalna pozycji prawnika muzułmańskiego (mówi o tym art. 5). Uosabia on najwyższą władzę świecką i duchowną w Iranie. Sprawuje rządy świeckie, ale także przewodzi wspólnocie wiernych. Nie jest przedstawicielem żadnej z władz. Niejako stoi ponad władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Posiada znaczny na nie wpływ. Konstytucja wymaga, aby była to osoba posiadająca odpowiednie wykształcenie, cechy wyróżniające religijny autorytet. Powinna być to osoba o wyjątkowych umiejętnościach przywódczych.

Zgromadzenie Ekspertów wybiera i odwołuje Przywódcę. Przywódca sprawuje swoją funkcję dożywotnio. W przypadku śmierci, trwałej niezdolności do sprawowania urzędu bądź utraty wspomnianych wyżej cech następuje odwołanie z urzędu (dotyczy to dwóch ostatnich sytuacji) i wybór nowego muzułmańskiego prawnika. Do czasu wyboru nowego Przywódcy, bądź w wypadku czasowej niezdolności do sprawowania urzędu zostaje powołana rada, złożona z prezydenta, zwierzchnika władzy sądowniczej i jednego z prawników Rady Nadzorującej, która przejmuję wszystkie obowiązki Przywódcy.

Przywódca ma decydujący wpływ na charakter armii. Jest zwierzchnikiem sił zbrojnych, wyznacza szefa sztabu armii irańskiej, a także dowódcę Paszdaranu – Korpusu Strażników Rewolucji. Jego kompetencje obejmują wypowiedzenie wojny i zawarcie pokoju.

Nadrzędna rolę Przywódcy w systemie irańskiej władzy najlepiej ukazuje funkcja arbitra. Wiąże się to z możliwością wpływu i kształtowania wszystkich trzech gałęzi władzy. Wpływ na egzekutywę jest znaczny. Ze zdaniem Przywódcy musi się liczyć prezydent i rząd. Ma on ostatnie słowo w sprawach krajowych, zagranicznych i bezpieczeństwa. Podpisuje listy uwierzytelniające prezydenta po jego elekcji w wyborach powszechnych. Ma wpływ na wybory prezydenckie poprzez ustalanie kompetencji kandydatów na urząd Prezydenta. Kieruje się przy tym zasadami islamu. Może zdymisjonować prezydenta, jeżeli Zgromadzenie Muzułmańskie (Madżles) wyrazi wobec niego wotum nieufności, bądź, gdy Sąd Najwyższy uzna, że rażąco narusza swoje obowiązki. Działania rządu, który pozbawiony jest poparcia Przywódcy mogą zostać sparaliżowane.

Przywódca wpływa także na władzę sądowniczą poprzez obowiązek wyznaczania zwierzchnika sądownictwa. Zwierzchnikowi podporządkowane są sądy. Ma także znaczny wpływ na politykę Ministerstwa Sprawiedliwości. Władzę ustawodawczą kontroluje poprzez Radę Strażników. Wybiera bezpośrednio sześciu spośród dwunastu członków rady, a na pozostałych sześciu ma wpływ pośredni – akceptuje kandydatów wybranych przez Madżles. Nadzoruje politykę państwa przy pomocy specjalnego ciała – Rady Konsultacyjnej. Ma także wpływ na nowelizację konstytucji. To Rada Nowelizacji Konstytucji rozpoczyna swoją pracę na wniosek Przywódcy po zasięgnięciu opinii Zgromadzenia Muzułmańskiego. Projekt Rady Nowelizacji musi zostać zatwierdzony ponownie przez przywódcę i w referendum. Wszystko to sprawia, że pozycja Przywódcy jest niesłychanie silna.

Prezydent i Rada Ministrów 

Prezydent jest drugą osobą w państwie po Przywódcy. Istnieje zasada domniemania kompetencji na rzecz Prezydenta, jeżeli te nie są bezpośrednio, konstytucyjnie zagwarantowane Przywódcy. Jest on zwierzchnikiem władzy wykonawczej. Wybierany jest na okres 4 lat w wyborach powszechnych. Ponownie można kandydować tylko raz. Na fotel prezydencki może zostać wybrany jedynie praktykujący muzułmanin. Kandydat musi mieć ukończone 25 lat - jego wiek nie może przekraczać 75 lat. Jeżeli w pierwszej turze nie uda się wybrać prezydenta bezwzględną większością głosów, odbywa się druga tura w kolejny piątek. Biorą w niej udział dwaj kandydaci.

Prezydent, o czym mówi art. 122 konstytucji, jest odpowiedzialny przed narodem, Przywódcą i Zgromadzeniem Muzułmańskim. Jest zobowiązany podpisać ustawy i referenda, jeżeli przeszły drogę legislacyjną. Może mianować swoich zastępców. Pierwszy zastępca prezydenta – wiceprezydent, przewodniczy Radzie Ministrów. Pozycja prezydenta została wzmocniona w nowelizacji konstytucji z 1989 roku. Została zniesiona wtedy instytucja premiera. Od 1989 roku to prezydent kreuje skład i nadzoruje prace Rady Ministrów, która prowadzi politykę państwa. Odpowiada przed irańskim Madżlesem za działalność rady. Kreuje skład rady – może odwoływać ministrów, ale kandydatura nowego ministra musi uzyskać wotum zaufania parlamentu. Prezydent podpisuje umowy międzynarodowe, jest także osobą właściwą dla mianowania i przyjmowania ambasadorów – są to uprawnienia charakterystyczne dla głowy państwa.

Każdy rządowy minister musi uzyskać podwójne wotum zaufania. Z jednej strony od Madżlesu, z drugiej zaś od prezydenta. Pozycja prezydenta jest ograniczana przez Przywódcę. Musi się on liczyć z jego zdaniem przy obsadzie najbardziej istotnych ministerstw – jak na przykład obrony, spraw zagranicznych.

Rząd wydaje akty wykonawcze do ustaw – rozporządzenia. W sprawach dotyczących administracji państwowej może wydawać dekrety. Wewnątrz rządu mogą tworzyć się komisje złożone z kilku ministrów. Akty rządu podpisuje prezydent. Jest to istotny środek, dzięki któremu ingeruje on w politykę rządu. Uchwały i rozporządzenia rządu zostają przedstawione Przewodniczącemu Zgromadzenia Muzułmańskiego. Jeżeli stwierdzi on niezgodność z prawem, akty te zostają odesłane ponownie do Rady Ministrów. Obowiązuje zasada niepołączalności stanowisk rządowych, także ze stanowiskami samorządowymi. Ministrowie mogą jednak pracować na uniwersytetach i w ośrodkach badawczych.

Zgromadzenie Muzułmańskie (Madżles)

Władza ustawodawcza należy do kompetencji Zgromadzenia Muzułmańskiego – mówi art. 58 konstytucji. Irański parlament to jedyne ciało, które sprawuje władzę ustawodawczą. Nie istnieje żaden podmiot kompetentny do rozwiązania jego działalności. Irański parlament formalnie składa się z jednej izby – Madżlesu. Konstytucja z 1979 roku zniosła Senat. Istnieje zasada, zgodnie z którą kraj nigdy nie może pozostać bez parlamentu. Nawet w wypadku niemożności przeprowadzenia wyborów do parlamentu (np. stan wyjątkowy w niektórych prowincjach), kontynuuje on swoją działalność w poprzednim składzie.

Zgromadzenie Muzułmańskie składa się z 290 członków wybieranych bezpośrednio w powszechnym i tajnym głosowaniu na czteroletnią kadencję. Czynne prawo wyborcze mają osoby, które ukończyły 15 rok życia. Po jednym miejscu zagwarantowane mają Zaratusztarianie i Żydzi, zaś Chrześcijanie asyryjscy i chaldejscy mogą wybrać wspólnego przedstawiciela. Parlamentarzyści wybierani są w systemie mieszanym, w dwóch turach. W turze pierwszej biorą udział kandydaci zaakceptowani przez Radę Strażników. Ci, którzy uzyskali powyżej 25% ogólnej liczby głosów, wchodzą do parlamentu. W okręgach, w których ten wymóg nie został spełniony, organizowana jest druga tura. Biorą w niej udział kandydaci, którzy uzyskali najwięcej głosów w turze pierwszej. Madżles jest w pełni niezależny, co przejawia się niemożnością jego przedterminowego rozwiązania. Samodzielnie uchwala swój regulamin i reguluje swoją organizację. Kolejnym przejawem niezależności parlamentu jest immunitet formalny, jaki przysługuje parlamentarzystom – nie mogą wiec zostać postawieni w stan oskarżenia. Kworum niezbędne do rozpoczęcia prac parlamentu wynosi 2/3 ustawowej liczby członków.

Inicjatywę ustawodawczą posiada Rada Ministrów a także piętnastoosobowa grupa deputowanych. Zgromadzenie Muzułmańskie nie może ustanawiać prawa, które stoi w sprzeczności z zasadami oficjalnej religii państwa lub konstytucji – stwierdza art.72. Konstytucja ustanawia także kontrolę nad ustawodawstwem parlamentu przez Radę Strażników. Madżles ma także funkcje kontrolną nad wszystkimi sprawami państwa (art.76). Wpływa na egzekutywę poprzez udzielanie wotum zaufania Radzie Ministrów wybranej przez prezydenta. Parlamentarzyści mają prawo interpelacji. Mogą postawić w stan oskarżenia prezydenta i członków Rady Ministrów za działania sprzeczne z konstytucją. Parlament zatwierdza rządowy projekt budżetu, poprzez Główne Biuro Rachunkowe Państwa nadzoruje jego wykonywanie. W istotnych dla państwa sprawach może zarządzić referendum. Wymagana jest zgoda 2/3 parlamentarzystów. Referendum jest wiążące.

Rada Strażników 

Została ona powołana w celu kontroli ustawodawstwa Madżlesu pod kątem zgodności z islamem i z konstytucją. Faktycznie jest drugą izbą parlamentu. Składa się ona z dwunastu członków. W jej składzie znajduje się sześciu duchownych wyznaczanych przez Przywódcę. Pozostałych sześciu, będących prawnikami, wybiera Madżles, który na podstawie opinii rady sądowniczej przedstawia kandydatury do akceptacji Przywódcy. Kadencja członka rady trwa 6 lat, co trzy lata wymieniana jest połowa jej składu. Rada może wetować ustawy przedstawione jej przez Madżles. Na rozpatrzenie projektu przedstawionego jej przez parlament ma 10 dni. Weryfikuje kandydatów w wyborach prezydenckich, do Madżlesu i do Zgromadzenia Ekspertów, może pełnić w ten sposób funkcje kreacyjną – odrzucając np. kandydatów opozycji. Nadzoruje także wybory do tych ciał, pełni więc rolę trybunału wyborczego. Do jej kompetencji należy interpretacja przepisów konstytucji, ich wykładania.

Zgromadzenie Eskpertów 

Działalność i charakter tego ciała są ściśle związane z osobą Przywódcy. Zgromadzenie wybiera i odwołuje Przywódcę. Kontroluje także jego działalność, sprawdza czy jest w stanie wypełniać swego funkcję. Sprawdza także sprawdza tak czy jego osoba spełnia cechy Przywódcy przewidziane w konstytucji, jeżeli nie – odwołuje go i wybiera nowego. Do czasu wyboru nowego Przywódcy jego funkcje spełnia wspomniana wcześniej Rada Kierownicza. Charakter tego ciała jest ściśle duchowny. Składa się ono z 86 duchownych muzułmańskich, którzy zostali wybrani w wyborach powszechnych. Kadencja trwa 8 lat. Kandydaci do tego ciała są zatwierdzani przez Radę Strażników.

 

Rada Konsultacyjna

Jest to kolejne ciało związane z osobą Przywódcy. Rada utworzona została w 1988 roku, w celu osiągnięcia porozumienia pomiędzy Madżlesem a Radą Strażników w sprawach ustawodawstwa. Od roku 1989 pełni funkcję doradczą. Składa się z osób mianowanych przez Przywódcę. Zasiadają w niej między innymi prezydent, przewodniczący parlamentu, zwierzchnik sądownictwa, duchowni członkowie Rady Strażników i inne znaczące osoby życia politycznego, religijnego, społecznego i kulturalnego. Zazwyczaj zasiadają w niej na okres trzech lat. Jest to organ odpowiedzialny za nadzór systemu – wypełnia tę funkcję w imieniu przywódcy. Od 2005 roku zostały jej nadane przez przywódcę dodatkowe kompetencje – ma nadzorować prace rządu.

Władza sądownicza 

Władza sądownicza jest władzą niezawisłą – mówi art. 156 konstytucji. Zwierzchnika sądownictwa wybiera przywódca na okres 5 lat. Przedstawia on kandydatów na ministra sprawiedliwości. Powołuje on nieodwoływalnych sędziów. Proces sądowy jest jawny, co gwarantuje konstytucja, jest także dostępny dla opinii publicznej. Sędziowie orzekają na podstawie obowiązującego prawa. Zobowiązani są jednak uzupełniać prawo, w wypadku niejasności, luki w prawie – zasadami islamu i właśnie na ich podstawie orzekać. 

Partie polityczne

Partie mają charakter głównie wyborczy. Irański system nie przewiduje instytucji partii politycznej w stricte zachodnim rozumieniu – jest  niezgodny z zasadami islamu. Główne siły to frakcje konserwatystów i reformiści.

Podsumowanie

Decydujący wpływ na kształt irańskiego systemu politycznego mają relacje przywódca – prezydent. Ich współpraca pozwala skutecznie realizować politykę państwa. Ale to właśnie ich wzajemne relacje są osią irańskiej polityki. Wpływ przywódcy na resorty siłowe i resort spraw zagranicznych powoduje, że prezydent nie jest w stanie realizować swej polityki w tych dziedzinach sam – aby uzyskać przewagę musi mobilizować opinię społeczną wokół swojej osoby. Nie jest to trudne na początku kadencji, kiedy zaraz po wyborach prezydent posiada silny mandat na sprawowanie władzy – wtedy przywódca, który stara się pełnić funkcję ojca narodu, nie przeszkadza. Ale wraz z każdym rokiem, kiedy trudności zwłaszcza gospodarcze mnożą się – stanowisko przywódcy nabiera coraz większego znaczenia.

Przypisy

[1] Twórcą perskiej potęgi był Cyrus Wielki. To właśnie jego wstąpienie na tron w 559 roku p.n.e. rozpoczęło erę perskich podbojów. Ostatni przedstawiciel tego rodu – Dariusz III został pokonany (i zastąpiony na perskim tronie) przez Aleksandra Wielkiego w 330 roku p.n.e. Wybitnymi przedstawicielami tego rodu byli m.in. Dariusz I i Kserkses.
 [2] Aleksander Wielki, król Macedonii pokonał imperium Achemenidów w ciągu zaledwie 4 lat (334 p.n.e. – 330 p.n.e.).
[3] Jest to religia powstała około VII wieku p.n.e. na terytorium dzisiejszego Iranu. Jej prorokiem był Zaratustra. Opierała się ona na idei walki dobra ze złem, wyjątkowe znaczenie dla niej ma kult ognia.
[4] Safawidzi rządzili w Persji w latach 1501 – 1722.
[5] Reza Szah, ojciec obalonego w 1979 roku Mahmouda Reza Pahlawiego, dokonał zamachu stanu w 1925. Niemały udział w przewrocie mieli Anglicy.
[6] Uroczysty wstęp – „ W imię Boga miłosiernego, litościwego…”
[7] Koran podzielony jest na rozdziały – sury, których jest 114, te zaś dzielą się na wersety – aje.
[8] Szyici wierzą, że dwunasty imam Muhammed – potomek imama Husajna, nie zmarł w 874 roku, ale przeszedł w stanu ukrycia. Doktryna szyicka zobowiązuje więc uczonych i prawników do rządzenie społecznością muzułmańską podczas nieobecności, w zastępstwie dwunastego imama.

Bibliografia
 

• Banuazizi A., Weiner M., The State, Religion and Ethnic Politics, Wydawnictwo Syracuse Univ. Press, Syracuse 1986.
• Konstytucja Islamskiej Republiki Iranu [w] Stolarczyk M., Iran. Państwo i religia., Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2001.
• Ramazani R.K., Revolutionary Iran. Chalange and Respons in the Middle East, Wydawnictwo Johns Hopkins University Press, London 1990.
• Stolarczyk M., Iran. Państwo i religia, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2001.

Zasoby sieciowe
 

• CIA Factbook www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/
• Strona Departamentu Stanu Stanów Zjednoczonych Ameryki: www.state.gov.