Rozwój Strefy Schengen

• strefa schengen
• ue

Streszczenie: Strefa Schengen jest jednym z najbardziej zauważalnych symboli Unii Europejskiej (UE). Swoim zasięgiem obejmuje obszar zamieszkany przez ponad 400 mln Europejczyków i nawet wykracza poza państwa należące do UE. W artykule został przedstawiony rozwój Strefy Schengen do chwili obecnej – z początkowych 5 do 26 państw. Zaprezentowane zostały działania, które doprowadziły do urzeczywistnienia idei braku kontroli na granicach wewnętrznych pomiędzy państwami członkowskimi UE. Powstanie Strefy Schengen niewątpliwie wzmocniło integrację europejską oraz zapoczątkowało szeroką współpracę państw członkowskich w dziedzinie bezpieczeństwa wewnętrznego.

Istnienie Strefy Schengen jest niezbędne dla dalszego rozwoju Unii Europejskiej. Powstanie i rozwój Strefy Schengen, czyli ogromnego obszaru bez kontroli na granicach wewnętrznych UE, było niezbędne dla zaistnienia jednolitego rynku, rozwoju konkurencyjności oraz tworzenia prawdziwej unii gospodarczej i walutowej. W programie prac Komisji Europejskiej (KE) jaki został przedstawiony na 2013 r. jest mowa między innymi o zwiększaniu konkurencyjności za pośrednictwem jednolitego rynku . Strefa Schengen i związana z nią gwarancja swobodnego przepływu osób i towarów warunkuje dalszą pomyślność rozwoju jednolitego rynku w UE oraz konkurencyjność unijnej gospodarki. Poza tym rozwiązania z zakresu bezpieczeństwa przyjęte podczas tworzenia Strefy Schengen oraz w toku jej dalszego rozwoju pomagają budować bezpieczną i otwartą UE dla jej obywateli. Budowa bezpiecznej i otwartej Europy jest kolejnym ważnym obszarem tematycznym będącym w zakresie zainteresowania Komisji Europejskiej na 2013 r . Propozycje Komisji w tym obszarze tematycznym są w zasadzie dalszym rozwijaniem instrumentów przyjętych w ramach Strefy Schengen. Obszar Schengen jest jednym z najbardziej zauważalnych dorobków Unii Europejskiej. Dzięki Strefie Schengen obywatele państw członkowskich mogą rzeczywiście czuć się jak obywatele nie tylko swoich państw, ale także całej Unii. To osiągnięcie wypracowywane było przez wiele lat i pomaga w znacznym stopniu tworzyć tożsamość UE. Obszar bezgraniczny, a ściśle mówiąc obszar bez kontroli granicznej, gdyż granice między państwami nadal istnieją, jest oparty na zbiorowym zaufaniu państw członkowskich wobec siebie. Rezygnacja z pełnej kontroli na swoich granicach przez dane państwo oznacza przeniesienie tej kontroli na wyższy zbiorowy poziom i zaostrzenie jej na granicach zewnętrznych Unii. Wiąże się to z tym, że na państwach, których granice zewnętrzne są zarazem granicą zewnętrzną UE, ciąży większa odpowiedzialność za jej skuteczną ochronę. Większa odpowiedzialność zarazem nie musi być wcale obciążeniem, gdyż dane państwo chroniące granicę zewnętrzną może liczyć na pomoc UE i solidarność innych państw z racji należenia do wielkiej europejskiej rodziny państw UE. W systemie bez wewnętrznej kontroli granicznej należy także pamiętać, że skuteczność ochrony granic UE i jej bezpieczeństwa wewnętrznego jest mierzona skutecznością jej najsłabszego ogniwa.

Układ z Schengen

14 czerwca 1985 r. doszło do podpisania Układu pomiędzy Królestwem Belgii, Republiką Federalną Niemiec, Republiką Francuską, Wielkim Księstwem Luksemburga i Królestwem Niderlandów w sprawie stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach . Do zawarcia umowy doszło w pobliżu małej miejscowości Schengen w Luksemburgu na parowcu Princesse Marie Astrid płynącym rzeką Mozelą. Tę nieznaną do tej pory miejscowość wybrano na miejsce podpisania tego ważnego Układu  ze względu na jej usytuowanie na styku granic Francji, Niemiec i Luksemburga oraz położenie nad Mozelą (która jest ważnym szlakiem komunikacyjnym). Jego zawarcie odbyło się poza prawem wspólnotowym. Układ z Schengen składa się z 33 artykułów. Zawarte są w nich konkretne środki i rozwiązania, dzięki którym w przeciągu kilku lat pięć państw osiągnąć miało całkowite zniesienie kontroli na wspólnych granicach, czyli unię paszportową. Niejako więc w integrującym się obszarze Wspólnot Europejskich (WE) miał istnieć jeszcze bardziej zintegrowany i połączony ze sobą obszar.

Środki, jakie są zawarte w Układzie, dzielą się na środki krótkoterminowe (zapisane w Tytule I Układu) oraz na środki długoterminowe (zapisane w Tytule II Układu). Art. 30 przewidywał, że środki krótkoterminowe wejdą w życie od dnia 1 stycznia 1986 r., a środki długoterminowe od dnia 1 stycznia 1990 r. Tak więc państwa, które zawarły ten Układ, na realizację środków krótkoterminowych miały trochę więcej niż pół roku czasu. W zawartym porozumieniu do środków krótkoterminowych zaliczono: wprowadzenie wspólnej odprawy granicznej (zamiast sąsiednich krajowych punktów kontroli granicznej), zastąpienie kontroli szczegółowej zwykłą kontrolą wzrokową przejeżdżających pojazdów (czyli stosowanie kontroli wizualnej), wprowadzenie możliwości przekraczania granicy dla mieszkańców terenów przygranicznych w dowolnym czasie, a także poza punktami kontroli granicznej, wprowadzenie ułatwień poprzez zniesienie szczegółowych kontroli dla kierowców trudniących się zarobkowym przewozem osób, a także transgranicznym transportem towarów (między krajami, które zawarły umowę) .

Aby ułatwić kontrolę wzrokową służbom granicznym, a dzięki temu umożliwić płynne przekraczanie granicy dużej liczbie samochodów, wprowadzono zasadę, że kierujący przytwierdzali na przedniej szybie swoich pojazdów zieloną tarczę o minimalnej średnicy ośmiu centymetrów - tzw. zielony punkt. Przytwierdzenie tej tarczy było informacją ze strony kierującego pojazdem do służb granicznych, że w danym samochodzie przewożone są towary dozwolone w ramach zwolnień celnych, a pasażerowie (którzy są obywatelami Wspólnot Europejskich) dostosowali się do przepisów o wymianie walut oraz przekraczają granicę zgodnie z normami kontroli granicznej.

Natomiast środki długoterminowe zawarte w Układzie z Schengen obejmowały: całkowite zniesienie kontroli na wspólnych granicach wewnętrznych poprzez przesunięcie ich na granice zewnętrzne, harmonizację polityk wizowych i zasad wjazdu obywateli państw trzecich na terytorium państw Strefy Schengen, wypracowanie środków, w celu zapobiegania nielegalnej imigracji z państw nie będących członkami Wspólnot, zwiększenie poziomu bezpieczeństwa wewnętrznego państw, które zawarły ten Układ, harmonizację przepisów dotyczących kontroli granicznych, a także dotyczących broni i materiałów wybuchowych, środków odurzających i meldowania podróżnych w hotelach.

Aby móc znieść kontrolę na wspólnych granicach, a zarazem nie zmniejszyć w ten sposób bezpieczeństwa wewnętrznego państw-sygnatariuszy, w Układzie znalazły się istotne zapisy o harmonizacji i zwiększeniu zakresu współpracy policyjnej, harmonizacji przepisów celnych i ich uproszczeniu (jak choćby zbieranie danych w jednym dokumencie), zacieśnieniu współpracy w wymiarze polityki celnej i zwiększeniu ulg celnych. Aby skuteczniej zwalczać przestępczość zorganizowaną i zwiększyć efektywność policji, rozważano wprowadzenie prawa do kontynuacji pościgu przez funkcjonariuszy na terenie sąsiedniego państwa-sygnatariusza Układu .

Dla realizacji tych celów postanowiono współpracować zarówno na poziomie państw, które zawarły Układ jak i na poziomie Wspólnot Europejskich. Wynikiem tych działań miało być utworzenie od 1 stycznia 1990 r. unii paszportowej na terytorium Belgii, Francji, Luksemburga, Niderlandów i Niemiec. Bardziej zintegrowany obszar - unia paszportowa – istnieć miał wewnątrz szerszego obszaru Wspólnot Europejskich. Po części było to wynikiem braku gotowości i chęci niektórych państw WE do głębszej integracji.

Z jednej strony możemy to zjawisko uznać za pozytywne, gdyż dzięki temu Wspólnoty Europejskie nie popadły w stagnację i mogły się dalej rozwijać, a działania kilku państw - liderów integracji pociągnęły za sobą państwa niezdecydowane dając wynik pogłębionej integracji w o wiele szerszym gronie. Z drugiej strony doprowadziło to do powstania zjawiska dwóch prędkości integracji  i dzielenia państw na te mniej i bardziej uprzywilejowane, co z pewnością nie było intencją ojców-założycieli Wspólnot Europejskich.

W podpisaniu Układu z Schengen i w zawartych w nim środkach krótkoterminowych i długoterminowych możemy doszukiwać się początków współpracy w dziedzinach obecnie niezwykle istotnych dla funkcjonowania Unii Europejskiej, takich jak współpraca celna, policyjna, zwalczanie przemytu ludzi, narkotyków, broni i materiałów wybuchowych, wspólnych zasadach pobytu cudzoziemców i zagadnieniach podatkowych (w sytuacji przekraczania granicy) . W Układzie z Schengen warto jest wspomnieć o pewnej dość istotnej rzeczy. Jak zauważa Hans C. Tischner każdy obywatel Wspólnot Europejskich (nawet z państw, które nie były sygnatariuszami Układu) mógł się cieszyć z przywilejów braku kontroli na granicach wewnętrznych w państwach Schengen .

{mospagebreak} 

Konwencja Wykonawcza Schengen

Układ z Schengen wyznaczył wiele obszarów, w których polityki państw - sygnatariuszy musiały być ujednolicone i zharmonizowane. Układ, który był dość krótki i ogólnikowy (tylko 33 artykuły) wskazywał punkt docelowy - zniesienie kontroli na wewnętrznych granicach. Należało więc teraz prowadzić negocjacje w ustalonych przez ten Układ obszarach i wprowadzić konkretne, szczegółowe zapisy, które by wszystko regulowały. Obawiano się, że brak punktów kontrolnych spowoduje zagrożenie bezpieczeństwa wewnętrznego w państwach oraz znaczny wzrost przestępczości popełnianej przez zorganizowane grupy przestępcze. Były też obawy związane ze wzrostem bezrobocia wśród funkcjonariuszy straży granicznej i służby celnej. Wiele jednostek musiało zostać zreorganizowanych, a niektórzy funkcjonariusze przesunięci na granice zewnętrzne (w związku ze zwiększeniem tam kontroli) czy oddelegowani do innych zadań.

Aby mogły zostać usunięte kontrole na granicach wewnętrznych najpierw musiał zostać spełniony warunek - osiągnięcie wysokiego poziomu bezpieczeństwa wewnętrznego i wprowadzenie realnych działań w zakresie jego zapewnienia. Miało się to odbyć poprzez efektywną kooperację służb celnych, policyjnych i migracyjnych państw Strefy Schengen . Negocjacje w sprawie wypracowania standardów współpracy danych służb i harmonizacji przepisów odbywały się w czterech grupach roboczych: I – Policja i bezpieczeństwo, II – Ruch osobowy, III – Transport, IV – Cło i ruch towarów. Istniały też grupy specjalne, np. w sprawie Systemu Informacyjnego Schengen i podgrupy w sprawie tematów szczegółowych . Po zakończeniu negocjacji, 19 czerwca 1990 r. podpisana została Konwencja Wykonawcza do Układu z Schengen .

Na Konwencję składają się 142 artykuły pogrupowane w 8 Tytułów, które brzmią następująco: I – Definicje, II – Zniesienie kontroli na granicach wewnętrznych i przepływ osób, III – Policja i bezpieczeństwo, IV – System Informacyjny Schengen, V – Transport i przepływ towarów, VI – Ochrona danych osobowych, VII – Komitet Wykonawczy, VIII – Postanowienia końcowe. W skład Konwencji wchodzą również: Akt końcowy (w którym zawarto wspólne deklaracje w sprawie brzmienia 6 artykułów), Protokół (zawierający wspólne oświadczenia państw w sprawie zakresu Konwencji, a także jednostronne deklaracje RFN w sprawie wykładni Konwencji i Królestwa Belgii w sprawie wykładni artykułu 67), Wspólna Deklaracja Ministrów i Sekretarzy Stanu w sprawie kontynuacji rozmów, a także Deklaracja w zakresie dokonywania pościgu (odnośnie do art. 41 ust. 9) .

Każdy z tytułów i artykułów jest bardzo istotny, gdyż zawarte w nim zapisy regulują formy i zasady współpracy szeregu służb. To między innymi na tej Konwencji Wykonawczej  bazują służby podczas wykonywania swoich obowiązków w obszarze granicznym, a także państwa podczas określania swoich kompetencji i możliwości działań w danej sprawie. Na początku Konwencji Umawiające się Strony podjęły próbę wyjaśnienia przyczyn jej zawarcia. Były to: chęć wypełnienia zobowiązań wynikających z podpisania Układu z Schengen, a także chęć realizacji celów jakie postawiły przed sobą Wspólnoty Europejskie w Traktatach. Mianowicie państwa-sygnatariusze w Traktacie ustanawiającym Wspólnoty Europejskie, uzupełnionym Jednolitym Aktem Europejskim (JAE) z 1986 r. zapowiedziały utworzenie Rynku Wewnętrznego, który objąć miał obszar bez granic wewnętrznych . Strony, które podpisały tę Konwencję, realizowały więc te zamiary (chociaż poza prawem wspólnotowym), jednocześnie podkreślając, że odbywa się to „bez uszczerbku dla środków podejmowanych w celu wprowadzania w życie postanowień Traktatu” , uznając tym samym prymat prawa wspólnotowego.

W Konwencji dość istotny jest Tytuł III - Policja i bezpieczeństwo. W rozdziale 1 tego Tytułu określone są zasady współpracy policyjnej. Wprowadzone są w nim instrumenty zapowiedziane w układzie z Schengen i czyniące pracę policji bardziej skuteczną, czyli pościg transgraniczny i obserwacja transgraniczna, a także wymiana oficerów łącznikowych. Poza tym współpraca wszystkich służb ma polegać na wzajemnym przekazywaniu sobie informacji m.in. wnioski o pomoc w danej sprawie kierowane przez jedną ze stron i odpowiedzi na takie wnioski oraz wymiana innych użytecznych informacji. Pozostałe środki kompensacyjne wprowadzone w ramach Konwencji i wyrównujące deficyt bezpieczeństwa powstały na skutek zniesienia kontroli na granicach wewnętrznych to m.in.:
•    Jednolity reżim przekraczania granic zewnętrznych (lądowych, morskich i powietrznych) oparty o przepisy prawa wewnętrznego danego państwa, lecz uwzględniający równolegle interesy i bezpieczeństwo pozostałych państw Schengen;
•    Ujednolicenie polityki wobec cudzoziemców w zakresie wiz, warunków ruchu turystycznego oraz prawa do odmowy wjazdu na obszar Schengen; wprowadzono wizy krótkoterminowe (na okres do trzech miesięcy) oraz wizy długoterminowe (na okres dłuższy niż trzy miesiące). Wizy długoterminowe są wizami krajowymi i ich wydawanie leży w gestii poszczególnych państw członkowskich ;
•    Wprowadzenie wspólnych procedur azylowych w zakresie tzw. reguł właściwości, wskazujących, które państwo powinno rozpatrywać wniosek o udzielenie azylu, niezależnie od tego, w którym państwie Schengen ten wniosek złożono ;
•    Wzmocniona współpraca sądownicza w sprawach karnych i ekstradycyjnych (uzupełniająca przepisy Konwencji Rady Europy z 1957 r. i 1959 r.) , w tym uproszczenie ekstradycji, przekazywania dokumentów w trybie pomocy prawnej w różnych fazach postępowania karnego, a także rozciągnięcie współpracy na przestępstwa podatkowe, wykonywanie zagranicznych orzeczeń sądowych oraz stosowanie zasady ne bis in idem ;
•    Pogłębiona współpraca w zwalczaniu handlu narkotykami i środkami odurzającymi, w ramach której przewidziano powołanie stałej grupy roboczej złożonej z przedstawicieli władz policyjnych i celnych z poszczególnych państw Schengen, w celu wypracowania skuteczniejszej polityki antynarkotykowej, a także aby uwzględnić praktyczne i techniczne aspekty tej współpracy;
•    Wspólne zasady dotyczące posiadania, transportu oraz obrotu bronią palną i amunicją;
•    Stworzenie i funkcjonowanie Systemu Informacyjnego Schengen (SIS), a także bezpieczeństwo zawartych tam danych (opisane w Tytule IV Konwencji);
•    Zasady ochrony danych osobowych (opisane w Tytule VI Konwencji), w tym wymóg, do czasu wejścia tej Konwencji w życie, przyjęcia niezbędnych przepisów krajowych przez Umawiające się Strony, aby osiągnąć poziom ochrony danych osobowych przynajmniej równy temu osiągniętemu w wyniku Konwencji Rady Europy o ochronie osób w związku z automatycznym przetwarzaniem danych osobowych z 28 stycznia 1981 r .

Warto tutaj zwrócić uwagę na zawarte w środkach kompensacyjnych zapisy o pogłębionej współpracy sądowniczej. Umieszczone są one przede wszystkim w rozdziale 2, 3 i 4 Tytułu III. Były to jedne z pierwszych zapisów, tak istotnych dla rozwinięcia współpracy sądowniczej najpierw w ramach Wspólnot Europejskich, a później w Unii Europejskiej. Wzmocnienie współpracy sądowniczej pomiędzy państwami członkowskimi Strefy Schengen było jednym z elementów wzmacniania bezpieczeństwa na obszarze bez kontroli granicznej. Miało także w znacznym stopniu zwiększyć skuteczność działania służb, ułatwić egzekwowanie prawa i prowadzenie transgranicznych dochodzeń.

Przyjęte środki kompensacyjne zapoczątkowały ścisłą i wielowymiarową współpracę wielu służb państw członkowskich Schengen, a później jeszcze szerszej grupy członków UE. Ich najważniejszym celem było utrzymanie wysokiego poziomu bezpieczeństwa na obszarze „Schengenlandu”  poprzez zapobieganie napływowi niepożądanych osób z państw trzecich (ścisłe i rygorystyczne przepisy wjazdowe, harmonizacja przepisów), a także poprzez utrudnienie wykorzystania zniesienia kontroli na granicach wewnętrznych przez grupy przestępcze (System Informacyjny Schengen, koordynacja działania służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo).

Dla celów wdrażania Konwencji ustanowiono Komitet Wykonawczy (Tytuł VII). Każde z państw - sygnatariuszy miało jedno miejsce w Komitecie i było reprezentowane przez właściwego do omawianej sprawy ministra z resortu, w którego kompetencjach leżała dana sprawa. Minister mógł być również wspomagany przez ekspertów, którzy brali wtedy udział w pracach Komitetu. Decyzje w Komitecie podejmowane były jednomyślnie. W celu właściwego przygotowania aktów prawnych  Komitetowi nadano uprawnienia powoływania grup roboczych składających się z przedstawicieli organów administracyjnych państw -  sygnatariuszy. „Grupy robocze, które działały to: Centralna Grupa Negocjacyjna (Grupa Traktatowa i Grupa Kierownicza) oraz Grupy techniczne, zajmujące się następującymi dziedzinami (Grupa Robocza I - sprawy policji i bezpieczeństwa wewnętrznego, broni a także telekomunikacji, Grupa Robocza II - sprawy ruchu osobowego, azylu, wiz i ekstradycji, Grupa Robocza III - współpraca sądowa, Grupa Robocza IV - obszar granic zewnętrznych, Grupa ds. Przemytu Narkotyków, Komitet Techniczny SIS”) .

Zniesienie kontroli na granicach wewnętrznych przesunęło się w czasie (z pierwotnie planowanego i zapisanego w Układzie z Schengen, ale niezrealizowanego terminu - 1 stycznia 1990 r.). Zmian w obszarze prawnym związanym z bezpieczeństwem granic było dość dużo i państwa członkowskie na wykonanie wszystkich przepisów i wprowadzenie aktów prawnych w życie potrzebowały kilku lat . 22 grudnia 1994 r. przedstawiciele państw złożyli deklarację o gotowości wywiązania się z zobowiązań wynikających z Układu z Schengen. Konwencja Wykonawcza, po ratyfikacji we wszystkich państwach-sygnatariuszach weszła w życie 26 marca 1995 r . Oznaczało to, że w tym dniu (prawie 10 lat po podpisaniu Układu z Schengen) zniesione zostały kontrole graniczne na lądowych, morskich i lotniczych przejściach granicznych między Belgią, Niemcami, Francją, Luksemburgiem, Holandią, Hiszpanią i Portugalią (te dwa ostatnie kraje dołączyły do umów z Schengen dzięki porozumieniu podpisanemu 25 czerwca 1991 r. w Bonn). Natomiast Włochy, a także Grecja, Austria, Islandia, Dania, Norwegia, Finlandia i Szwecja uzyskały status obserwatorów.

{mospagebreak} 

Przystąpienie kolejnych państw do Strefy Schengen

Jeszcze przed wejściem w życie Konwencji Wykonawczej do Układu z Schengen w 1995 r, na początku lat dziewięćdziesiątych do inicjatywy pięciu państw szybko zaczęli dołączać inni członkowie Wspólnot Europejskich. Do obydwu umów przystąpiły Włochy  (porozumienie z Włochami podpisane 27 listopada 1990 r.), Hiszpania i Portugalia w 1991 r., Grecja (porozumienie w Madrycie 6 listopada 1992 r.), Austria - 28 kwietnia 1995 r., Dania, Finlandia i Szwecja - 19 grudnia 1996 r . W przypadku Danii warto wspomnieć o pewnym wyjątku dotyczącym stosowania przez to państwo przepisów Schengen. Dania ma prawo decydować o stosowaniu wszelkich nowych środków przyjętych na mocy tytułu IV Traktatu WE w obrębie ram prawnych UE, nawet w przypadku tych, które podejmowane są na rzecz rozwoju dorobku Schengen . W przypadku podjęcia przez Radę decyzji w sprawie inicjatywy, która ma na celu rozwój Schengen, Dania w terminie sześciu miesięcy postanawia, czy dokona transpozycji tej decyzji do swojego porządku prawnego .

Do Układu z Schengen mogły też dołączyć państwa spoza Wspólnoty. Zostało to zrealizowane w praktyce i korzyści płynące z uczestniczenia w obszarze bez kontroli granicznej (w „Schengenlandii”) stały się udziałem Norwegii i Islandii w 2001 r . Natomiast Szwajcaria podpisała pierwsze stosowne porozumienia w 2004 r (ale dopiero w 2009 r stała się pełnoprawnym członkiem Strefy Schengen) . Przystąpienie Norwegii, Islandii i Szwajcarii było możliwe ze względu na to, że państwa te od zawsze były bardzo blisko związane z Unią Europejską. Mają one silne powiązania gospodarcze ze Wspólnotami (należą do Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu - EFTA ) i współpracują z UE w wielu dziedzinach. Wejście do Strefy Schengen ułatwiło jeszcze bardziej tę współpracę i wpłynęło stymulująco na rozwój gospodarek w tych państwach i swobodną wymianę handlową. Poza tym dodatkowo Norwegia i Islandia należą do Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) - (obywatele Szwajcarii w referendum z 1992 r. nie zgodzili się, aby ich kraj przystąpił do EOG). Kolejnym powodem włączenia Norwegii i Islandii do współpracy w ramach Schengen było przynależenie tych krajów (razem z Finlandią i Szwecją) do Nordyckiej Unii Paszportowej.

Szwajcaria ostatecznie po szeregu porozumień  w pełni przystąpiła do strefy Schengen 29 marca 2009 r. po uprzednim pozytywnym referendum w tej sprawie z 5 maja 2005 r. Chociaż decyzje Rady w sprawie przystąpienia Szwajcarii do Strefy Schengen zapadły już w 2004 r., to jednak według szwajcarskiego ustroju musiało to być przegłosowane w referendum. Później Szwajcaria musiała przystosować swoje przepisy i działania służb, aby stać się częścią strefy bez kontroli granicznej. 12 grudnia 2008 r. Szwajcaria przystąpiła do Strefy Schengen zaprzestając kontroli paszportowej na przejściach granicznych . Natomiast 29 marca 2009 r. zostały zniesione kontrole paszportowe na lotniskach.

Zgodnie z przyjętą zasadą, każde państwo należące do Unii Europejskiej jest zobowiązane do pełnego przyjęcia acquis Schengen i zniesienia kontroli na granicach wewnętrznych z innymi państwami członkowskimi. Zobowiązane są do tego także państwa, które niedawno przystąpiły do Unii oraz państwa dopiero kandydujące do członkostwa w UE. Inaczej stało się jednak w przypadku Wielkiej Brytanii i Irlandii. Państwa te, ze względu na swój wyspiarski charakter i brak połączenia z kontynentem, posiadają „specjalny status”, i przeforsowały stosowanie wobec nich tylko wybranych przepisów Schengen . Na mocy Traktatu Amsterdamskiego  państwa te nie zostały związane postanowieniami z Schengen i mogą być bardziej niezależne, choćby w swojej polityce imigracyjnej, od decyzji na szczeblu unijnym. Mają prawo do systematycznej kontroli paszportowej i imigracyjnej na swoich granicach. Współpraca w ramach Schengen z tymi państwami dotyczy problematyki sądowej oraz policyjnej . Zarazem tzw. Protokół Schengen przewidział możliwość złożenia wniosku przez Wielką Brytanię oraz Irlandię w sprawie zastosowania wobec tych państw wszystkich lub niektórych przepisów acquis Schengen . Ostatecznie więc państwa te na własny wniosek (po wyrażeniu zgody przez Radę) zostały częściowo włączone w dorobek Schengen .

Zdecydowane działania kilku państw zapoczątkowane poprzez Układ z Schengen w 1985 r. doprowadziły w końcu do urzeczywistnienia braku kontroli granicznej w prawie całej Unii Europejskiej i do włączenia dorobku Schengen do prawa UE. Było to też niejako uznanie wysiłku, jaki włożyły te państwa w realizację zapisów i idei o swobodnym przepływie osób, które były umieszczane praktycznie w każdym traktacie, począwszy od Traktatów Rzymskich. Włączenie acquis Schengen do dorobku prawnego Unii Europejskiej nastąpiło podczas poważnej reformy UE, która została zrealizowana w Traktacie Amsterdamskim podpisanym 2 października 1997 r, który wszedł w życie 1 maja 1999 r. Do Traktatu Amsterdamskiego dołączony został specjalny Protokół  regulujący tę kwestię. Od tej pory decyzje dotyczące obszaru Schengen podejmowane były na poziomie wspólnotowym, jako jedna z ważniejszych polityk UE.

Za dorobek Schengen uznano : Układ z Schengen, Konwencję Wykonawczą do Układu z Schengen, porozumienia, protokoły i układy o akcesji kolejnych państw, decyzje i deklaracje Komitetu Wykonawczego, decyzje Grupy Centralnej wydane na podstawie zgody Komitetu Wykonawczego, trzy załączniki - do Wspólnej Instrukcji Wizowej, Wspólnego Podręcznika Kontroli Granicznej i podręcznika SIRENE, trzy dokumenty dotyczące stosowania przesyłki kontrolowanej do zwalczania handlu narkotykami, nielegalnego stosowania narkotyków, a także wzmocnienia kontroli na granicach zewnętrznych.
Po rozszerzeniach z 2004 i 2007 r. było wiadomo, że Strefa Schengen powiększy się niedługo o nowe państwa. Były one zobowiązane do przyjęcia acquis Schengen, gdyż należało ono do prawa unijnego (a przyjęcie całego acquis communautaire jest jednym z wielu warunków przyjęcia do UE). Przygotowanie się do zniesienia punktów kontroli na granicach wewnętrznych i wzmocnienia zabezpieczenia granicy zewnętrznej, która zarazem stała się granicą zewnętrzną Unii Europejskiej, nowym państwom Unii zajęło kilka lat. 21 grudnia 2007 r. Polska wraz z ośmioma nowymi członkami UE: Czechami, Estonią, Litwą, Łotwą, Maltą, Słowacją, Słowenią i Węgrami dołączyła do Strefy Schengen. W tym momencie nastąpiło zniesienie kontroli na granicach lądowych i morskich. Natomiast 30 marca 2008 r. państwa zniosły kontrolę na granicach w portach lotniczych . Z nowych państw członkowskich z 2004 r. jedynie Cypr nie mógł przystąpić do Strefy Schengen ze względu na wciąż tlący się spór cypryjsko-turecki i obecność wojsk tureckich w Republice Cypru Północnego (powszechnie nie uznawanej na świecie).

Również Bułgaria i Rumunia (państwa, które wstąpiły do UE 1 stycznia 2007 r.) wciąż nie należą do Strefy Schengen. Na razie ich wstąpienie do Schengenlandu jest blokowane z obawy wielu państw (m.in. Francji, Niemiec, Holandii), że nie zapewnią należytej ochrony granic zewnętrznych Unii Europejskiej i nie zapobiegną napływowi nielegalnych imigrantów oraz działalności zorganizowanych grup przestępczych z państw byłego Związku Radzieckiego i Turcji. Poza Strefą Schengen znajduje się także najnowszy członek UE - Chorwacja, która wstąpiła do Unii Europejskiej 1 lipca 2013 r. Unia Europejska liczy już więc 28 państw. Chorwacja będzie mogła być w Strefie Schengen po spełnieniu wszystkich kryteriów. Przede wszystkim chodzi tutaj o zapewnienie wysokich standardów ochrony granicy zewnętrznej UE, właściwej współpracy służb granicznych ze służbami z innych państw unijnych, a także wysokiego poziomu ochrony danych z Systemu Informacyjnego Schengen.

Liechtenstein jest ostatnim państwem, które dołączyło do Strefy Schengen. 19 grudnia 2011 r. zostały zniesione kontrole na granicach tego państwa. Jeszcze przed przyjęciem do Strefy musiały zostać przeprowadzone dokładne kontrole przez PE, pod kątem spełniania przez Liechtenstein wymogów członkostwa w Schengen. Liechtenstein chociaż nie jest członkiem UE, to jednak podobnie jak trzy inne kraje spoza UE, a należące do Schengen, otrzyma pełen dostęp do SIS .

Podsumowując obecnie do Strefy Schengen należy 26 państw. Spośród 28 państw członkowskich UE w pełni w obszarze Schengen znajdują się 22 państwa: Austria, Belgia, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Niemcy, Holandia, Grecja, Hiszpania, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Polska, Portugalia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Węgry i Włochy. Do Schengen należą również 4 państwa stowarzyszone, które nie są członkami Unii: Islandia, Liechtenstein, Norwegia i Szwajcaria. Kontrole na granicach wewnętrznych wciąż posiada 6 członków Unii Europejskiej: Wielka Brytania, Irlandia, Cypr, Bułgaria, Rumunia i Chorwacja. Zarazem państwa te objęte są tylko częścią dorobku Schengen. Wielka Brytania i Irlandia z własnej woli rezygnują z uczestnictwa w pełnym acquis Schengen, natomiast Cypr, Bułgaria, Rumunia i Chorwacja nie spełniają jeszcze wymogów przyjęcia do Strefy.
 

Podsumowanie

Strefę Schengen można uważać za jedno z najbardziej widocznych osiągnięć Unii Europejskiej. Jej powstanie umożliwiło głębszą integrację państw członkowskich UE w wielu obszarach. Najbardziej istotny wpływ Strefa Schengen wywarła na współpracę państw unijnych w ramach dawnego III filaru UE, w tym szczególnie na rozwój współpracy policyjnej. Przyjęte środki kompensacyjne, wyrównujące deficyt bezpieczeństwa powstały na skutek zniesienia kontroli na granicach wewnętrznych, umożliwiły przyspieszenie integracji w obszarze bezpieczeństwa wewnętrznego UE. Wkład Strefy Schengen w dorobek integracji europejskiej jest znaczny. Na podstawie stworzonych w tym obszarze integracji fundamentów możliwe jest podjęcie dalszych kroków, jak chociażby ustanowienie w przyszłości prokuratury europejskiej czy też dalsze wzmacnianie współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych. Strefa Schengen umożliwiła także wzrost mobilności obywateli UE i zarazem poprzez wypracowane rozwiązania zwiększyła bezpieczeństwo wewnętrzne w UE.

Literatura:

Najważniejsze dokumenty:
•    Decyzja Rady nr 2000/365/WE z 29 maja 2000 roku dotycząca wniosku Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej o zastosowanie wobec niego niektórych przepisów dorobku Schengen, [w:] Dz.U. WE nr L 131 z 01.06.2000 r.
•    Decyzja Rady nr 2000/777/WE z 1 grudnia 2000 roku w sprawie stosowania dorobku Schengen w Danii, Finlandii, Szwecji oraz Islandii i Norwegii, [w:] Dz.U. WE nr L 309 z 09.12.2000 r.
•    Decyzja Rady nr 2002/192/WE z 28 lutego 2002 roku dotycząca wniosku Irlandii o zastosowanie wobec niej niektórych przepisów dorobku Schengen, [w:] Dz.U. WE nr L 64 z 07.03.2002 r.
•    Decyzja Rady nr 2004/849/WE z 25 października 2004 roku w sprawie podpisania w imieniu Unii Europejskiej oraz tymczasowego stosowania niektórych przepisów Umowy między Unią Europejską, Wspólnotą Europejską i Konfederacją Szwajcarską dotyczącej włączenia tego państwa we wprowadzanie w życie, stosowanie i rozwój dorobku Schengen, [w:] Dz.U. UE nr L 368 z 15.12.2004 r.
•    Decyzja Rady nr 2004/860/WE z 25 października 2004 roku w sprawie podpisania w imieniu Wspólnoty Europejskiej oraz tymczasowego stosowania niektórych postanowień Umowy między Unią Europejską, Wspólnotą Europejską i Konfederacją Szwajcarską dotyczącej włączenia Konfederacji Szwajcarskiej we wprowadzanie w życie, stosowanie i rozwój dorobku Schengen, [w:] Dz.U. nr L 370 z 17.12.2004 r.
•    Decyzja Rady nr 2004/926/WE z 22 grudnia 2004 roku w sprawie wprowadzenia w życie części dorobku prawnego Schengen przez Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, [w:] Dz.U. UE nr L 395 z 31 grudnia 2004 r.
•    Dok. 12601/04 z 21 września 2004 roku Rady Unii Europejskiej w sprawie wniosku Komisji Europejskiej z 14 września 2004 roku – dok. COM(2004) 593 końcowy - 2004/0199 (CNS), 2004/0200 (CNS), [Online], dostępne: http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2004:0593:FIN:PL:PDF, 08.12.2011.
•    European Convention on Extradition , [w:] CETS No.: 024 z 13.12.1957 r.
•    European Convention on Mutual Assistance in Criminal Matters, [w:] CETS No.: 030 z 20.4.1959 r.
•    Jednolity Akt Europejski z 28.2.1986 roku, [w:] Dz.U. WE nr L 169 z 29.6.1987 r.
•    Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów. Program prac Komisji na rok 2013, Strasburg, [Online], dostępne: http://ec.europa.eu/atwork/pdf/cwp2013_pl.pdf, 25.07.2013.
•    Konwencja Wykonawcza do układu z Schengen z 14 czerwca 1985 roku między Rządami Państw Unii Gospodarczej Beneluksu, Republiki Federalnej Niemiec oraz Republiki Francuskiej w sprawie stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach, [w:] Dz.U. WE nr L 239 z 22.09.2000 r.
•    Traktat z Amsterdamu zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, Traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie oraz niektóre związane z nimi akty, [w:] Dz.U. WE nr C 340 z 10.11.1997 r.
•    Układ między Rządami Państw Unii Gospodarczej Beneluksu, Republiki Federalnej Niemiec oraz Republiki Francuskiej w sprawie stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach, [w:] Dz.U. WE nr L 239 z 22.09.2000 r.

Druki zwarte:
•    Czapliński W., Obszar wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości: współpraca w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, Warszawa 2005.
•    Wawrzyk P., Bezpieczeństwo wewnętrzne Unii Europejskiej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.

Najważniejsze artykuły:
•    Dudzic A., Polska w strefie Schengen, Warszawa 2009, [Online], dostępne: http://www.cie.gov.pl/HLP/files.nsf/0/BC22AD146CCB3C4DC12575CB002B1457/$file/boszura_schengen.pdf, 22.11.2011.
•    Lenartowicz K., Liechtenstein dołączył do strefy Schengen, [Online], dostępne: http://www.uniaeuropejska.org/liechtenstein-dolaczyl-do-strefy-schengen, 08.05.2012.
•    Oficjalny portal Unii Europejskiej, Strefa  Schengen i współpraca, [Online], dostępne: http://europa.eu/legislation_summaries/justice_freedom_security/free_movement_of_persons_asylum_immigration/l33020_pl.htm, 02.05.2012.
•    Rybicki R., Ochrona granic zewnętrznych w kontekście współpracy Schengen, [w:] Obszar wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości Unii Europejskiej: geneza, stan i perspektywy rozwoju, (red.) Jasiński F., Smoter K., Warszawa 2005.
•    „Rzeczpospolita” - wydanie internetowe, Szwajcaria weszła do Strefy Schengen, [Online], dostępne: http://www.rp.pl/artykul/232932.html, 25.01.2012.
•    Taschner H.C., Tło historyczne wejścia w życie Układu z Schengen oraz jego związek z Traktatem Ustanawiającym Wspólnotę Europejską, [w:] Układ z Schengen: współpraca policji i organów sprawiedliwości po Maastricht, (red.) Beczała J., Łódź 1998.
•    Zdanowicz M., Doliwa-Klepacka A., Osobowy ruch graniczny po wejściu Polski do strefy Schengen, [w:] Polska w Schengen, (red.) Zdanowicz M., Białystok 2009.