Magdalena Kuska: Stosunki polsko-ukraińskie

• bezpieczeństwo
• energetyka
• polska
• ukraina

Stosunki polsko-ukraińskie mimo pozytywnych zmian jakie zachodzą w kwestii relacji międzyludzkich, nie należą do najłatwiejszych. Kluczem do sukcesu wydaje się  być jedynie pragmatyczne spojrzenie na krwawą przeszłość obu państw.

Duchy Przeszłości

Najnowsza historia stosunków Polski i Ukrainy sięga XVIII wieku. Wzajemne relacje nie układały się najlepiej. Próby załagodzenia sporów kończyły się fiaskiem. Jedną z szans zaprzepaścił sam Józef Piłsudski, który dbając o interes własnego państwa, zdradził Ukrainę w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku.    Największe kontrowersje związane są z okresem II wojny światowej. Kiedy to banderowskie odziały UPA, w latach 1941-43, zaślepione ideą odbudowy państwa ukraińskiego dopuściły się ludobójstwa ludności polskiej na trenach Wołynia i Galicji Wschodniej. Okres wzajemnych mordów i przesiedleń oraz spór o słuszność  przynależności tych terenów do Polski toczący się po dziś dzień, stanowiły kość niezgody i były punktem zapalnym podczas prób odbudowy relacji międzysąsiedzkich. Choć lata 90. XX w. przyniosły ocieplenie w stosunkach polsko-ukraińskich, duchy przeszłości po raz kolejny dały o osobie znać. Nastąpił zgrzyt w kwestii odbudowy cmentarza Orląt Lwowskich, dotyczący napisów na tablicach i innych polskich  akcentów, które budziły sprzeciw ze strony Ukrainy. Twierdzili że naruszają one dumę i suwerenność ich państwa. Pojednanie nastąpiło dopiero w roku 2005 (po ośmiu latach), po demokratycznych zmianach jakie nastąpiły na Ukrainie. Do dnia dzisiejszego podejście obu stron w kwestiach wspólnej historii budzi kontrowersje i wywołuje negatywne emocje.

Punkt zwrotny w stosunkach polsko-ukraińskich

Za znamienne dla historii stosunków polsko-ukraińskich rząd RP uznał przyjęcie w grudniu 1991 roku „Aktu niezależności Ukrainy”. Polska jako pierwsza na świecie uznała Ukrainę za suwerenne państwo. Stosunki obu krajów zostały uregulowane w kontekście prawnym poprzez podpisaną w 1990 roku „Deklarację o zasadach i podstawowych kierunkach rozwoju stosunków polsko-ukraińskich", „Umowy o handlu i współpracy” z 1991, oraz "Traktat o dobrym sąsiedztwie, przyjaznych stosunkach i współpracy" z 1992 – ważny z uwagi na zapis o nienaruszalności granicy i wykluczający roszczenia terytorialne. Chęć współpracy między państwami wynikała ze świadomości, że ich bezpieczeństwo związane z geopolitycznym położeniem wpływa na możliwość dalszego rozwoju. W styczniu 1993 roku powołano Komitet Konsultacyjny Prezydentów Polski i Ukrainy. Z biegiem czasu konsultacje zaczęły odbywać się na poziomie przedstawicieli biur bezpieczeństwa, a także reprezentacji Ministerstwa Obrony i administracji prezydenta Ukrainy. Kolejnym krokiem w zacieśnianiu stosunków był przyjęty w kwietniu 2009 roku plan współpracy na kolejne lata.

W procesie tworzenia dobrych stosunków między państwami, zwrócono uwagę na konieczność odcięcia się od stereotypów myślowych związanych z historią obu narodów, ponieważ doświadczenia minionych lat pokazały, że idąc tą drogą nie ma możliwość zbudowania porozumienia międzysąsiedzkiego. Nie pomagała również postawa amerykańskich i niemieckich środowisk politycznych, które uważały że konflikt polsko-ukraiński jest tylko kwestią czasu. Jednak ciągłe wzmacnianie i aktywizacja współpracy nie dopuściły do osłabienia stosunków w znaczącym stopniu.

W pierwszym okresie współpracy Polską kierowała chęć i potrzeba poprawy bezpieczeństwa oraz rozwoju poprzez członkostwo w NATO i Wspólnotach Europejskich. W Ukrainie natomiast widziała możliwość osłabienia Rosji. Instrumentem do realizacji tego założenia miął być nowy system bezpieczeństwa regionalnego w Europie Środkowej i Wschodniej. W międzyczasie Ukraina wysuwała różne propozycje współpracy w sferze bezpieczeństwa, m.in. zaproponowała rozszerzenie Grupy Wyszehradzkiej o Kijów, konsekwentnie odrzucane prze Polskę w obawie przed komplikacjami na drodze wstąpienia do Sojuszu Północnoatlantyckiego.

Nowe możliwości współpracy przyniosły lata 1994/95, kiedy sytuacja Europy środkowej po wycofaniu się armii rosyjskiej ustabilizowała się, a rozmowy sprawie możliwości rozszerzenia NATO nabrały tempa. 16 listopada 1994 roku Rada Najwyższa Ukrainy przyjęła warunki NPT (Non-Proliferation of Nuclear Weapons, Układ o Nieproliferacji Broni Jądrowej) przed podpisaniem których Rosja i USA zagwarantowały Ukrainie bezpieczeństwo ze swojej strony. W tym czasie prezydentem Ukrainy został Łeonid Kuczma, co spowodowało poprawę w stosunkach rosyjsko-ukraińskich. Ukraina przystąpiła do Programu Partnerstwo dla Pokoju ( 8 luty 1994), podpisała porozumienie o partnerstwie
 i współpracy  z UE (14 czerwca 1994) oraz o Indywidualnym Partnerstwie z NATO ( 14  września 1995). Budowa relacji z Zachodem przerwała stagnację w stosunkach polsko-ukraińskich, czego efektem był przyjęcie 25 czerwca 1996 Deklaracji o partnerstwie strategicznym.

Współpraca energetyczna

W roku 1992 rozpoczęły się negocjacje polsko-rosyjskie w sprawie budowy gazociągu jamalskiego do tranzytu rosyjskiego gazu do państw Europy Zachodniej. Inicjatywa spotkała się ze sprzeciwem ze strony Ukrainy. Powodem były obawy, że tranzytowa rura przez Polskę zagrozi ukraińskim interesom politycznym i gospodarczym. Alternatywny szlak dla dostaw gazu do Polski oznaczał koniec ukraińskiego monopolu tranzytowego (Ukraina posiada największy na świecie system gazociągów tranzytowych, które umożliwiają przesyłanie do Europy Zachodniej do 180 m sześciennych gazu rocznie).

Dla współpracy energetycznej znaczący jest projekt budowy gazociągu Hermanowice-Strachocina, Strachocina-Wygoda. Projekt ma zostać ukończony do 2015 roku. W Strachocinie znajduje się podziemny magazyn gazu, który został rozbudowany. Budowa tłoczni, gazociągu i rozbudowa magazynu mają zostać dofinansowane ze środków europejskich. Gazociąg skróci drogę transportu gazu i unowocześni jego przesył, pozwoli również na wzrost bezpieczeństwa energetycznego. Gazociąg ma stanowić początkowy odcinek na drodze Hermanowice-Pogórska Wola. Rozbudowa umożliwi zwiększenie przepustowości systemu przesyłowego w zachodnim kierunku, spowoduje zmniejszenie kosztów przesyłu i remontów na trasie Hermanowice-Jarosław-Pogórska Wola.

W roku 1997 rozpoczęto rozmowy nad projektem ropociągu Odessa-Brody-Gdańsk, leżącego w interesie obu stron. Ropociąg miał się łączyć w Brodach z systemem ropociągów „Przyjaźń”. Tam też miał zostać dobudowany odcinek do połączenia z polskim segmentem „Przyjaźni”. Ropa miała płynąć ze złóż z nad Morza Kaspijskiego. 

W sierpniu 2001 roku ukończono budowę 667 km ropociągu po ukraińskiej stronie (Odessa-Brody). W październiku zakończona został budowa  Caspian Pipeline Consortium na odcinku Kazachstan-Noworyjsk. Na tamtą chwilę był to jedyny ropociąg przebiegający przez terytorium Rosji, pozostający poza jej kontrolą.

Polsko – ukraińskie rozmowy o przedłużeniu ropociągu wznowiono pod koniec 2002 roku. W 2003 roku Polska, Ukraina i KE podpisały deklarację polityczną o wsparciu dla przedłużenia ropociągu do Polski. Pod koniec roku Warszawa i Kijów podpisały dodatkowo porozumienie o dostarczaniu ropy do Polski za pośrednictwem tego kanału. W 2004 roku współpraca polsko-ukraińska została zwieszona w związku z zatargiem o prywatyzacje Huty Częstochowa. Decyzją Łeonida Kuczmy ropociąg został wydzierżawiony na okres 3 lat rosyjsko-brytyjskiej kampanii naftowej. Rozmowy pomiędzy Polską a Ukraina zostały wznowione w 2005 roku po „pomarańczowej rewolucji”. W roku 2006 ponownie nastała stagnacja, wynikająca ze zmian w polskim rządzie. Wkrótce jednak plan zyskał poparcie prezydenta Lecha Kaczyńskiego, z inicjatywy którego w 2006 roku odbył się w Krakowie szczyt energetyczny. Efektem obrad miało być powołanie dożycia wspólnej firmy (Azerbejdżan, Gruzja, Polska, Ukraina i Litwa), której zadanie było przygotowanie planu dostaw ropy naftowej z Azerbejdżanu do Europy Środkowej. Droga jaką miała być przesyłana ropa, według planów przebiegać miała przez istniejący już ropociąg do gruzińskiego portu Poti nad Morzem Czarnym, stąd tankowcami przez Morze Czarne do Odessy, a dalej ropociągiem do rafinerii w Czechach i na Słowacji, a następnie do Polski – po przedłużeniu rury z Brod do Płocka i Gdańska. Projekt był omawiany w Wilnie i Kijowie na prezydenckich szczytach. Modernizacja i rozbudowa ropociągu z Azerbejdżanu do portu Poti została ukończona w sierpniu 2008 roku. Działanie ropociągu wstrzymał wybuch wojny Rosji z Gruzją. W 2009 roku Polski rząd nadal sygnalizował zainteresowanie przedłużeniem ukraińskiego ropociągu, jednak ówczesny prezydent Wiktor Juszczenko i premier Julia Tymoszenko mieli, rozbieżne zdania w tym temacie. W 2010 roku koncern rosyjsko-brytyjski praktycznie zaprzestał przesyłania rosyjskiej ropy za pośrednictwem ropociągu Odessa-Brody. W październiku tego samego roku rurociąg za porozumieniem Ukrainy i Białorusi, służy dostawom ropy na Białoruś.

Do końca 2015 roku planowane jest zakończenie rurociągu naftowego Brody-Adamowo. W Adamowie znajdują się największe w Polsce zbiorniki na ropę. Ropociąg połączyłby odcinek Odessa-Brody z systemem ropociągów przesyłowych „Przyjaźń” w Polsce. Umożliwi to przesyłanie kaspijskiego surowca poprzez istniejące już połączenia do Płocka i Gdańska. Według planów, które są częścią większego projektu połączenia Europy  z regionem Morza Kaspijskiego, ropociąg ma umożliwić transport do 30 mln ton ropy rocznie.

Partnerstwo energetyczne odgrywa istotną rolę w programie Partnerstwa Wschodniego. Bezpieczeństwu energetycznemu został poświęcony odrębny rozdział, nie związany ze współpraca gospodarczą. Wśród celów unijnego planu w kwestii bezpieczeństwa energetycznego co najmniej dwa bezpośrednie dotyczą Ukrainy. „Regionalna integracja infrastruktury energetycznej krajów objętych Partnerstwem Wschodnim, oraz pełna integracja rynku energetycznego Ukrainy z rynkiem UE, w której za priorytet uznano wsparcie systemu przesyłu ropy naftowej i gazu na Ukrainie, wliczając w to monitorowanie dostaw”.

Do sztandarowych inicjatyw Partnerstwa Wschodniego należy południowy korytarz energetyczny, który może stanowić alternatywę do przesyłu surowca. Należy podkreślić,
że strona ukraińska bardzo angażuje się we współpracę. Zgłoszone przez nią pomysły mogą
w istotny sposób wpłynąć na poprawę bezpieczeństwa energetycznego w państwach członkowskich UE i w krajach partnerskich.

Kto dla kogo jest ważniejszym partnerem

Duża części opinii społecznej wykazuje zupełne niezrozumienie postawą Polski w kwestii przynależności Ukrainy do UE, twierdząc że taki bieg wydarzeń nie jest korzystny dla naszego kraju. I należało by czekać na prośbę o pomoc ze strony Ukrainy, dopiero wtedy rozważyć nasz ewentualny udział w tym procesie. Ponadto, tłem do współpracy powinna być panorama spływającej Polską krwią ziemi wołyńskiej. Należy jednak pamiętać, że Ukraina także ma interes we współpracy z Polską. Każdy powinien dbać o swoje.

Przynależność Ukrainy do UE, jako taka nie leży w interesie Polski, jest jednak aparatem mogącym posłużyć do osiągnięcia stabilności na wschodniej granic Polski i zminimalizować ryzyko, m.in. energetyczne czy ekonomiczne, które może spowodować brak Kijowa w Unii. Geopolityczne znaczenie Ukrainy jest powodem zainteresowania Komisji Europejskiej, która chciałaby wykorzystać ją jako pomost na drodze do źródeł surowca energetycznego z Azji. Jest to dla Polski szansa, która umiejętnie wykorzystana, daje możliwość zapewnienia sobie i innym krajom UE wyższego poziomu bezpieczeństwa energetycznego. Trwałe powiązanie współpracy energetycznej na linii Polska-Ukraina i Ukraina-UE, to szansa na realne korzyści biznesowo-ekonomiczne. Jednak żeby pomnożyć pieniądze, trzeba je najpierw wyłożyć, a zderzenie naszych finansowych możliwości z rzeczywistością sprawi, że możliwości upatrujemy właśnie we współpracy Ukrainy z Unią Europejską. 

Współpraca polsko-ukraińska co istotne, daje możliwość uniezależnienia się w pewnym stopniu od rosyjskiej energii. Członkostwo Ukrainy w Unii Celnej, zdecydowanie przeczy interesowi naszego kraju. Będzie to porażka geopolityczna Polski, w szczególności, że kolejne kroki ze strony Rosji, których należałoby się spodziewać to unia wojskowa i polityczna.

Źródła:

1. Drzewicki A., Stosunki z Ukrainą w sferze bezpieczeństwa: polski punkt widzenia
2. Krzemiński  A., Wspólne dzieje Polski i Ukrainy „Tysiącletni mecz”,
http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/1528349,2,wspolne-dzieje-polski-i-ukrainy.read
3. Stosunki polsko-ukraińskie po II wojnie światowej, Rozmowa s historykiem prof. Dr hab. Henrykiem Strońskim http://nowezycie.archidiecezja.wroc.pl/numery/022002/03.html=
4. Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939-1947, wykład prof. Grzegorza Motyki, http://www.youtube.com/watch?v=ymEdiSPOH9Y
5. Stosunki pomiędzy Polską i Ukrainą, Studium Europy Wschodniej UW, Forum Polsko-Ukraińskie, Fundacja Rodu Szeptyckich, Warszawa 2011,
http://www.szeptyccy.pl/gfx/custom/download/Wyklady2011_Konspekt.pdf
6. Wojcieszak Ł., Kluczowe problemy współpracy Polski i Ukrainy w kwestii surowców energetycznych, http://www.psz.pl/Kluczowe-problemy-wspolpracy-Polski-i-Ukrainy-w-kwestii-surowcow-energetycznych/Str-4