Ocena zagrożenia ze strony północnokoreańskiego programu rakietowego

• korea płn
• korea północna
• program rakietowy
• _azjanews
• _dwschod

„Stałem się obiektem krytyki na całym świecie,
ale to tylko utwierdza mnie w przekonaniu,
że droga, którą obrałem jest właściwa."

Kim Dzong Il

Wstęp

Charakterystyki pocisków

Ostatnia seria prób rakietowych 4.07.2006

Głowice

Przemysł produkujący pociski balistyczne

Arsenał

Polityczne cele koreańskiego programu rakietowego

Reakcja na atak rakietowy ze strony potencjalnych celów.

Wnioski

Wstęp

Czwartego lipca bieżącego roku cały świat wstrzymał oddech obserwując za pośrednictwem mediów serię próbnych odpaleń północnokoreańskich rakiet balistycznych, przeprowadzonych pomimo gwałtownych protestów ze strony społeczności międzynarodowej. Był to dzień niepewności, czy działania reżimu Kim Dzong Ila mogą doprowadzić do nowej regionalnej zimnej wojny, a nawet konfliktu z użyciem broni masowego rażenia. Media nie dawały pełnego obrazu sytuacji. Można, co prawda było zobaczyć smugi spalin pozostawianych przez pociski w telewizji, zdjęcia satelitarne platformy startowej w Internecie, a prasa publikowała kolorowe schematy kuli ziemskiej z naniesionymi okręgami uwidaczniającymi zasięgi poszczególnych typów rakiet, ale wciąż niejasne było, jak groźna jest nowa broń Phenianu. Oszacowanie tego niebezpieczeństwa jest celem tego krótkiego opracowania.

Tekst podzielony jest na części, które charakteryzują kolejno najważniejsze typy pocisków, uzupełniają informacje o materiał zgromadzony dzięki obserwacji ostatnich testów przez różne agendy, charakteryzują głowice niekonwencjonalne, ze szczególnym naciskiem na dostępną broń jądrową. Dalsze części zawierają próbę odpowiedzi na pytanie o cele przyświecające rozwojowi arsenału rakietowego, możliwości produkcji i rozprzestrzeniania broni rakietowej, oraz zdolność państw zagrożonych niebezpieczeństwem ataku do uprzedzenia, zapobieżenia i obrony przed atakiem rakietowym.

Charakterystyki pocisków

Korea Północna ma w swoim arsenale, lub intensywnie pracuje nad włączeniem do niego różnego typu pocisków, o zasięgu od niewiele ponad sto, do piętnastu tysięcy kilometrów. Broń ta ma spełniać w wypadku konfliktu różne zadania, począwszy od roli artylerii dalekiego zasięgu przeznaczonej do bombardowania Seulu, jako wsparcie dla ciężkich haubic, a skończywszy na pociskach zdolnych przenieść ładunek jądrowy, których zadaniem jest niszczenie miast i dużych zgrupowań wojsk. Pociski dalekiego zasięgu są przede wszystkim jednak narzędziem strategii nuklearnego odstraszania, skierowaną w siły dążące do obalenia reżimu (czyli Stany Zjednoczone wspierane przez swoich sojuszników w Azji). Pociski te są również elementem polityki siłowego szantażu, która ma za zadanie dostarczyć mocnej karty przetargowej w negocjacjach o zwiększenie pomocy materialnej i humanitarnej dla reżimu. Poniżej zamieszczone są skrótowe charakterystyki najważniejszych typów pocisków.

KN-02

Jest to zmodyfikowany rosyjski 9K79 Toczka (Kod NATO: SS-21 Scarab)¹ o zasięgu 70 km. W 1996 roku Korea Północna pozyskała pociski oraz technologię produkcji tego pocisku od Syrii. Syryjscy technicy poświęcili również dwa tygodnie na szkolenie personelu Koreańskiego. Pierwszego maja 2005 tego typu pocisk został odpalony w kierunku Japonii i przeleciał 120 km przed upadkiem do Morza Japońskiego, co wskazuje na jego znaczne udoskonalenie.² Ten napędzany paliwem stałym pocisk może startować z samobieżnej wyrzutni w celu rażenia południowokoreańskich celów o znaczeniu taktycznym za pomocą głowicy konwencjonalnej o wadze do 250 kg. Pocisk znajduje się w fazie testów. Podwyższenie jego zasięgu odbyło się kosztem obniżenia celności - jego CEP³ szacuje się na 300 m, podczas gdy SS-21 na 160 m.⁴

Hwasŏng-5 (SCUD-A I B)

Projekt koreańskich inżynierów powstały przez skopiowanie rozwiązań technicznych pocisku Łuna-M (FROG-7)⁵ i SCUD B⁶ pozyskanych w latach 1969-1988 z Egiptu i Związku Radzieckiego. Rakieta, pierwotnie wyposażona w konwencjonalną głowicę bojową została udoskonalona m.in. przez opracowanie głowicy zawierającej broń chemiczną. Pierwszy model przeszedł udane testy w powietrzu w 1984 roku i wszedł do masowej produkcji trzy lata później. Jest to najbardziej udana konstrukcja północnokoreańska, której egzemplarze były eksportowane do Iranu. Rakieta ma zasięg 300 km w wersji A, oraz 320-340 km w wersji B⁷, jest zdolna przenosić głowicę o wadze 989-1000⁸ kilogramów, napęd pracuje na paliwo ciekłe, rakieta startuje z samobieżnej wyrzutni dostosowanej do wystrzeliwania wszystkich pocisków opartych na technologii SCUD. Szacuje się, że takich wyrzutni jest w Korei Północnej dwanaście do piętnastu. Jest to broń szczególnie niebezpieczna, pomimo małej celności (CEP wynoszący 800 do 1000 m⁹), ponieważ może teoretycznie przenosić głowice biologiczne, chemiczne, a także nuklearne. Pocisk przeznaczony jest do rażenia celów znajdujących się w Korei Południowej. ¹⁰

Hwasŏng-6 (SCUD-C)

Jest to koreańska wersja rozwojowa rakiety rosyjskiej typy SCUD-C o zasięgu 300 km i głowicy o wadze 770¹¹-1000 kg skonstruowana identycznymi metodami jak w przypadku typu Hwasŏng 5, która weszła do masowej produkcji na przełomie lat 1990-91. Szacuje się, że poprawiony zasięg wynosi 500-700 kilometrów. Pocisk charakteryzuje się jeszcze większym wskaźnikiem CEP- do 2 km i napędzany jest na paliwo ciekłe. Odpalenie następuje z wyrzutni samobieżnej. Pocisk może być użyty przeciwko celom na terenie Korei Południowej.¹²

Nodong (Rodong) 1

Ten typ jest wersją rozwojową opracowaną przez koreańskich inżynierów na bazie pozyskanych w 1988 r. technologii radzieckich. Na podstawie danych amerykańskiego wywiadu satelitarnego przyjmuje się, że pocisk był po raz pierwszy testowany w roku 1990, jednakże spłonął przy starcie. Zdolność do lotu broń ta osiągnęła w 1993 roku. Ma zasięg 1300-1500 kilometrów¹³, co czyni go zdolnym do rażenia celów znajdujących się zarówno w Japonii jak i na Tajwanie. Zarówno Tokio, jak i Taipei znajdują się w zasięgu rażenia. Pocisk charakteryzuje bardzo duży rozrzut - 2 do 4 kilometrów- rekompensowany możliwością przenoszenia 700-1200¹⁴ kilogramowej głowicy konwencjonalnej lub ABC¹⁵. Pocisk wystrzeliwany jest z wyrzutni samobieżnej, a więc lokalizacja i zniszczenie go na ziemi jest niezwykle trudne, co wyklucza, ku zaniepokojeniu strony japońskiej, skuteczne akcje wyprzedzające. Nodong, według danych amerykańskiego Center for Nonproliferation Studies, jako jedyny faktycznie został wyposażony w głowicę jądrową.¹⁶ Warianty tego pocisku znajdują się w arsenałach Pakistanu i Iranu, gdzie noszą nazwy odpowiednio Ghauri i Shahab-3.

Taepodong-X

Pocisk znajdujący się jeszcze w fazie testów, wzorowany na rosyjskiej SS-N-6¹⁷. Pierwszy raz egzemplarz tej broni został wykryty na terenie Północnej Korei przez zwiad satelitarny w 2003 roku. Pierwotnie przeznaczona do odpalania z pokładu rosyjskich łodzi podwodnych rakieta R-27 została przez koreańskich inżynierów przystosowana do wyrzutni umieszczonej w silosie lub naziemnej. Pocisk ma długość 12 metrów i 1,5 średnicy. Nie ma informacji na temat wagi jego głowicy, a szacunkowy zasięg tej broni w zależności od wersji wynosi 2,5 do 4 tysięcy kilometrów). CEP pocisku przy obecnym stanie technologii wylicza się na 1-2 km. Wystrzeliwany jest ze stałej wyrzutni, na której pompowany jest paliwem ciekłym tuż przed startem, co czyni go łatwym do wykrycia i zniszczenia jeszcze w trakcie procedury przygotowania do startu. Aby zniwelować słaby punkt tej broni, rozpoczęto budowę dwóch podziemnych baz dla pocisków, które według amerykańskich danych wywiadowczych były w 2004 r. gotowe w 70-80%. W 2003 roku 10 egzemplarzy rakiety osadzonych na 5 mobilnych wyrzutniach zostało zaprezentowanych podczas defilady w Phenianie. Pocisk jest teoretycznie w stanie razić cele położone na Honshū, Kyūshū i Shikoku, a także na Okinawie i Guam. Pocisk jest teoretycznie w stanie przenosić dowolny typ głowicy bojowej, aczkolwiek nie przeszedł on jeszcze etapu testów powietrzu.¹⁸

Taepodong I

Pocisk znany również pod nazwą Paektusan-1 o zasięgu 2200-2500¹⁹ km, wyposażony w jednostkę napędową na paliwo ciekłe, zdolny do przenoszenia głowic ABC, po raz pierwszy wyprodukowany w 1989 r. Jest to dwuczłonowa konstrukcja hybrydowa będąca połączeniem rozwiązań konstrukcyjnych pocisku Nodong (dolny człon) oraz Hwasŏng (górny człon) Wystrzeliwany z stałej platformy startowej, gdzie - podobnie jak typ X i 2 - musi być napełniony paliwem na krótko przed startem.²⁰ Pocisk pozostaje wciąż na etapie testów. W 1998 roku za jego pomocą podjęto próbę umieszczenia na orbicie pierwszego północnokoreańskiego satelity o nazwie Kwangmyŏngŏng-1, która jednak zakończyła się niepowodzeniem. Pocisk przeleciał nad terytorium Japonii pokonując 1090 km, po czym spadł do Pacyfiku na wschód od wyspy Honshū, wywołując mieszankę paniki i furii w japońskich mediach i gabinetach. Pocisk przenosi 700-1000 kilogramową głowicę. Lintner wspomina również w swojej analizie o wersji tej broni o zwiększonym zasięgu do 4000 km, zdolną jednak głowicę o masie nieprzekraczającej 100 kg.²¹

Taepodong II

Najnowocześniejszy z prototypów, chociaż wciąż nie zdolny do bezawaryjnego lotu- zaprojektowany w trzech wariantach (A, B i C). Wersja dwuczłonowa ma zasięg 6700 km i jest w stanie zagrozić amerykańskim bazom na Guam, Hawajach oraz Alasce. Wersja trójczłonowa, pozostająca na razie w fazie prototypu to pocisk zdolny teoretycznie przenieść głowicę na zachodnie wybrzeże USA, jak również objąć swoim zasięgiem teren całej Europy. ²²

Model trzyczłonowy jest połączeniem rozwiązań konstrukcyjnych rakiety Nodong (górny człon) z zupełnie nowym projektem dwóch pozostałych. Po raz pierwszy wyprodukowany został w 2000 roku. ²³
Testy wykonane z czwartego na piątego sierpnia wykazały, że trzyczłonowy pocisk osiągnął teoretyczny zasięg 15 000 kilometrów, znacznie większy niż mu dotychczas przypisywano, co czyni go zdolnym do atakowania celów w USA i Europie. Są to oczywiście wyniki analiz balistycznych i kalkulacji, ponieważ na skutek awarii na wczesnym etapie lotu pocisk spadł do oceanu po około 50 sekundach lotu. Taepodong II został skonstruowany w ramach łączonych projektów badawczych z Iranem i jest wysoce prawdopodobne, że pocisk ten w momencie wyjścia ze stadium prototypu będzie również eksportowany do Iranu.²⁴

Dr J. Walsh, ekspert z wydziału badań nad bezpieczeństwem Massachusets Institute of Technology (MIT) jest zdania, że ostatnie próby rakietowe pokazały braki merytoryczne północnokoreańskich inżynierów i sugeruje, iż reżim Kim Dzong Ila potrzebuje jeszcze około dziesięciu lat na skonstruowanie w pełni sprawnego międzykontynentalnego pocisku balistycznego. ²⁵

Ostatnia seria prób rakietowych 4.07.2006

Piątego lipca 2006 miała miejsce trwająca kilka godzin seria odpaleń pocisków balistycznych. Pierwsza rakieta została wystrzelona z bazy Gitdaeryung w prowincji Gongwon²⁶ o 3:32 czasu lokalnego. Odpalonym pociskiem był Hwasŏng-6, który spadł w punkt znajdujący się na Morzu Japońskim, jakieś 500 km od miejsca startu. Trzydzieści dwie minuty później, o 4:04 został wystrzelony z tego samego miejsca pocisk Nodong, który również spadł do Morza Japońskiego, 600 km od miejsca wystrzelenia. Miejsca upadku obu pocisków dzieliło od wybrzeża japońskiego 550-600 km i jakieś 100 od rosyjskich miast Władywostoku i Nachodki. Dwa pierwsze pociski poruszały się po stromej, krótkiej trajektorii. O 4:59 został wystrzelony kolejny Nodong na dystans 550 km. Nie jest do końca jasne czy pociski spadły na rosyjskie wody terytorialne, czy też wszystkie rakiety uderzyły w powierzchnię wody na akwenie międzynarodowym.²⁷
O 5:01 z bazy w Masudan-ri został wystrzelony główny prototyp przewidziany do testowania- trójczłonowy Taepodong II.

Pocisk poruszał się na wschód po znacznie bardziej płaskiej trajektorii niż można byłoby się tego spodziewać po rakiecie wynoszącej na orbitę satelitę. Na tej podstawie przypuszcza się, że pocisk przenosił raczej atrapę głowicy bojowej, aczkolwiek w obliczu braku wystarczających dowodów kwestia pozostaje otwarta. Korea Północna od kilku lat pracuje nad projektem własnego satelity meteorologicznego o nazwie Gwangmyeongseong-2. ²⁸
Między 35 a 42 sekundą lotu na skutek odpadnięcia jednego z elementów rakiety, który najprawdopodobniej był częścią aerodynamicznej osłony jego dwuczęściowej głowicy. Odpadający element uszkodził pierwszy i trzeci człon, powodując stopniowe zejście z kursu całego pocisku. W 50-52 sekundzie lotu osłona pocisku rozpadła się a jej oderwane fragmenty spowodowały dalsze uszkodzenia. W tym momencie pocisk zniknął z ekranów. Przypuszcza się, że pierwszy moduł zachował jeszcze możliwość lotu przez jakieś dwie minuty, po upływie których pocisk stracił sterowność i spadł do Morza Japońskiego. Uznaje się również, że gdyby pocisk kontynuował prawidłowo swoją trajektorię, przeleciałby nad Japonią.

O 7:12 został wystrzelony w Morze Japońskie kolejny SCUD-C, następnie o 7:31 Nodong A. Jeszcze jeden SCUD-C podążył w to samo miejsce o 8:20. Napłynęły również niepotwierdzone przez inne agencje doniesienia ze strony wywiadu rosyjskiego i południowokoreańskiego o kolejnych trzech odpaleniach, które zwiększyły liczbę odpalonych rakiet do dziesięciu. ²⁹

Seria testów rakietowych stała się okazją do uaktualnienia danych na temat postępów północnokoreańskich inżynierów na polu budowy bojowych środków przenoszenia, które mogą posłużyć jako platforma dla głowic różnej mocy i typu. Stało się jasne, że chociaż Phenian dysponuje pokaźnym arsenałem pocisków krótkiego i średniego zasięgu, za pomocą których może atakować państwa ościenne i niektóre wysunięte bazy armii i floty USA, to nie wszedł jeszcze w posiadanie broni, której odpalenie jest w stanie w sposób bezpośredni rozpętać wojnę na skalę międzykontynentalną. Wystrzelenie Taepodonga-2 okazało się porażką i jest bardzo ważnym sygnałem informującym, że militarystyczny reżim będzie musiał poświęcić jeszcze wiele czasu i funduszy gromadzonych kosztem doprowadzenia obywateli na granicę skrajnej nędzy, aby stać się zagrożeniem na skalę światową, zdolnym skutecznie stosować politykę nuklearnego szantażu celem wymuszenia na społeczności międzynarodowej ustępstw i zwiększenia kontyngentów. Korea Północna jeszcze nie jest w stanie zagrozić światu, ale jeśli będzie rozwijać dalej swój arsenał - co z pewnością będzie czynić dalej z niesłabnącą determinacją - teoretycznie może stać się nuklearnym szantażystą całej społeczności międzynarodowej.

Głowice

Kluczową kwestią w ocenie zagrożenia reprezentowanego przez północnokoreańskie pociski rakietowe jest siła rażenia głowic i ich liczba. Korea Północna dysponuje pokaźnym arsenałem środków masowego rażenia różnego typu, które mogą zostać rozprzestrzenione za pomocą pocisków balistycznych. Największe niebezpieczeństwo, z uwagi na siłę rażenia, prezentują głowice z ładunkiem nuklearnym.

W 1988 roku z reaktora w Yongbyon pozyskano materiał rozszczepialny, z którego wyprodukowano dwie głowice bojowe, do 1991 pozyskano materiał wystarczający do produkcji następnych pięciu. ³⁰

Jak dotąd na terenie Korei Północnej nie przeprowadzono jeszcze ani jednej próbnej kontrolowanej eksplozji nuklearnej, ale istnieją pewne przypuszczenia, że koreańska głowica jądrowa mogła być testowana w Pakistanie w ramach trwającego do niedawna programu ścisłej kooperacji atomowych programów badawczych.

Pod koniec roku 2003 Korea Północna ogłosiła ukończenie procesu przetwarzania około trzydziestu kilogramów plutonu pochodzącego z prętów paliwowych reaktora w Yongbyon oraz gotowość użycia ich w celu produkcji głowic jądrowych. Możliwe jest także użycie do tych celów większej ilości paliwa pochodzącej z tego pięciomegawatowego reaktora.

W kwietniu 2004 roku, podczas rozmów trójstronnych prowadzonych w Pekinie Kim Dzong Il zagroził, że rozpocznie eksport broni jądrowej, jednakże wycofał się z tego typu deklaracji podczas trzeciej tury negocjacji sześciostronnych w czerwcu 2004.

Przez cały rok 2004 Korea Północna dążyła do odłożenia w czasie rozpoczęcia rozmów sześciostronnych i ostrzegała, że może zwiększyć ilościowo i poprawić jakościowo swój arsenał „jądrowych środków odstraszających”, jeżeli Stany Zjednoczone nie zarzucą swojej agresywnej zdaniem Koreańczyków wobec Phenianu polityki.³¹

Sami Koreańczycy często używali sugestywnych niedopowiedzeń podczas pytań dotyczących realnych możliwości budowy broni jądrowej. W maju 2004 w wywiadzie dla Seliga Harrisona³², wiceminister spraw zagranicznych KRLD wyraził się następująco: „Bomba zrzucona na Nagasaki została zbudowana w cztery miesiące. Od tego czasu minęło pół wieku, a my dysponujemy znacznie nowocześniejszą technologią- wyciągnijcie z tego wnioski sami”³³

Korea północna dysponuje kilkoma zakładami zdolnymi do przetwarzania materiałów rozszczepialnych niezbędnych do produkcji głowic bojowych. Reaktor nr 1 w kompleksie Yongbyon dostarczył po raz pierwszy materiału na, jak się szacuje 5 głowic do roku 1988. Reaktor numer dwa, znajdujący się na terenie tego samego kompleksu ma zdolność przetworzenia wystarczającej ilości plutonu do produkcji 10-12 głowic rocznie. Trwają prace budowlane nad reaktorem w Taechon, który będzie miał teoretycznie zdolność wytworzenia odpowiedniej ilości plutonu do produkcji 30-40 głowic rocznie. Przypuszcza się, że północnokoreańscy specjaliści mogli również nabyć pewną ilość plutonu od którejś z byłych republik radzieckich. Wywiad rosyjski i chiński jest zgodny, że liczba gotowych północnokoreańskich głowic jądrowych dawno już przekroczyła dziesięć.

Według profesora Satoshiego Morimoto Północna Korea nie dysponuje terenem, który nadawałby się do przeprowadzenia bezpiecznego testu jądrowego, który nie dokonałby skażenia całej sieci wodnej Półwyspu Koreańskiego oraz Morza Japońskiego.³⁴

Przypuszcza się, że w 2005 roku Libia nabyła pewną ilość materiałów rozszczepialnych produkcji północnokoreańskiej. Oprócz głowic przenoszonych przez rakiety balistyczne, do użycia gotowe są dwie bomby, które mogą być przenoszone przez ciężarówkę, łódź lub samolot. Przeciętna głowica pocisku balistycznego ma wagę 295 kg i szacunkową moc 30-55 kiloton. ³⁵

Oprócz pewnej liczby głowic jądrowych, Korea Północna ma do dyspozycji wiele typów substancji chemicznych i szczepów bakteryjnych, które mogą zostać użyte w zarówno bezpośrednio, w charakterze środka bojowego, jak i w akcjach dywersyjnych zorientowanych na nękanie ludności cywilnej i obniżanie morale oraz sprawności bojowej wojska.

W 2004 roku Korea Północna wyprodukowała duże ilości cyjanku sodu. Materiał ten może zostać użyty do wyrobu broni chemicznej, ale jest również produktem ubocznym powstającym w procesie przetwarzania i wydobycia cynku i złota.³⁶

Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna podpisała Konwencja o Zakazie Broni Biologicznej i Toksycznej³⁷ w 1987 roku, jednak nie zaprzestała rozwijania swojego arsenału bojowych środków chemicznych. Reżim posiada zaplecze technologiczne i kadrowe wystarczające do produkcji niebezpiecznych substancji biologicznych, oraz hodowli kultur bakteryjnych, które mogą zostać użyte jako broń biologiczna- na przykład wąglika.

Przemysł produkujący pociski balistyczne

Zagrożenie ze strony pocisków rakietowych może być pojmowane bezpośrednio- w postaci groźby ostrzelania za ich pomocą terytorium krajów sąsiednich, oraz pośrednio- w postaci rozprzestrzeniania technologii produkcji rakiet i samej broni w krajach, które rządzone są przez reżimy izolowane mniej lub bardziej przez społeczność międzynarodową i uważane za niestabilne bądź niebezpieczne.
Korea Północna jest obecnie największym eksporterem pocisków balistycznych, ich podzespołów, oraz technologii rakietowej. Tego rodzaju eksport stanowi dla Phenianu poważne źródło dochodów w handlu międzynarodowym. Państwo, które pod koniec lat siedemdziesiątych otrzymało w ramach sojuszniczej pomocy od Rosji, Chin i Egiptu jako sojusznik i członek obozu socjalistycznego pociski z rodziny SCUD nie tylko odniosło sukces w opracowaniu własnych wersji rakiet, ale również zaczęło wprowadzać innowacje i opracowywać nowe projekty. Charakterystyczną cechą koreańskiego programu rakietowego jest fakt, że procesowi rozwoju nowych typów pocisków towarzyszyło niewiele testów polowych i strzelań próbnych. Nie będąc członkiem MTCR³⁸ Korea Północna nie ma obowiązku stosowania się do ograniczeń dotyczących rozprzestrzeniania broni rakietowej. 10 grudnia 2002 amerykańskie i hiszpańskie okręty marynarki wojennej przechwyciły będącą w rejsie do Jemenu północnokoreańską jednostkę Sŏsan. Podczas inspekcji ładowni znaleziono na pokładzie jednostki 15 pocisków typu Hwasŏng, konwencjonalne głowice bojowe oraz 85 beczek składnika wykorzystywanego w charakterze utleniacza paliwa rakietowego. Korea Północna nawiązała obustronną współpracę z Iranem na polu wymiany technologii oraz sprzedaży pocisków na Bliski Wschód. Pociski Hwasŏng-5 były testowane przez irańskie siły zbrojne, a dane z tych testów były przekazywane do KRLD. Pociski różnych typów były eksportowane od lat siedemdziesiątych do Iranu, Egiptu, Libii, Syrii³⁹, Wietnamu oraz Zjednoczonych Emiratów Arabskich⁴⁰ i do niedawna - Pakistanu oraz Libii. Korea Północna straciła tych dwóch ostatnich klientów, ponieważ Pakistan na rzecz utrzymania dobrych stosunków ze Stanami Zjednoczonymi w ramach wojny z terroryzmem zrezygnował z zakupu oferty Phenianu w 2001 r., podczas gdy Libia zarzuciła swój program rozwojowy broni masowego rażenia.

Iran przedsięwziął własny program rozwojowy na bazie zakupionych 100 pocisków Hwasong 5, które w nomenklaturze irańskiej nazywają się Shebab-1, analogicznie typ 6 nazwany został Shebab-2, podczas gdy zakupione 150 rakiet Nodong przemianowano na Shebab-3.⁴¹

W Iranie i Pakistanie miały miejsce loty próbne tej broni. Korea Północna asystuje od wielu lat przy rozwoju egipskiego programu rodzimej produkcji pocisków o zbliżonych charakterystykach.

Przychody uzyskane ze sprzedaży pocisków balistycznych, komponentów oraz technologii produkcji za granicę są przeznaczane na finansowanie północnokoreańskiego programu jądrowego.

Arsenał

Obecnie na uzbrojeniu wojsk północnokoreańskich znajduje się około 600-800 pocisków budowanych w technologii SCUD (Hwasŏng), a ich liczba zwiększa się systematycznie.⁴² Korea ma w arsenale około 150-600⁴³ pocisków Nodong, oraz, jak się szacuje, około 10 rakiet Taepodong 1 (Paektusan)⁴⁴ Na uzbrojeniu tych wojsk znajduje się obecnie dwanaście do piętnastu wyrzutni samobieżnych, i ich liczba się zwiększa.

Zarówno Stany Zjednoczone jak i Japonia rozważają poważnie kwestię ataku uprzedzającego akt agresji z użyciem pocisków balistycznych, jednakże specyfika północnokoreańskiej infrastruktury czyni takie działanie niemalże niemożliwym z uwagi na gęstą sieć bunkrów i schronów, jakimi usiany jest ten kraj- instalacji niemożliwych do spenetrowania za pomocą zwiadu satelitarnego. ⁴⁵

Polityczne cele koreańskiego programu rakietowego

Obecnie jest kilka interpretacji politycznych celów rozwoju koreańskiego programu rakietowego. Analitycy postrzegający Północną Koreę jako państwo agresywne, dążące do zdobycia południowej części Półwyspu Koreańskiego są zdania, że program rakietowy dalekiego zasięgu ma spełniać rolę odstraszającą względem USA celem zniechęcenia tego państwa do interwencji zbrojnej w przypadku podjęcia próby aneksji południa. Analitycy przychylni tej interpretacji stawiają argument, że tego rodzaju założenia pozwoliłyby uniknąć powtórzenia się sytuacji zaistniałej podczas Wojny Koreańskiej. Do tego celu mają służyć mogące niszczyć amerykańskie bazy na terenie Japonii pociski Nodong, oraz w przyszłości, zdolne uderzyć na terytorium USA rakiety Taepodong II i ich trójczłonowa wersja- obie w fazie budowy i testowania, których próby balistyczne jak na razie nie przyniosły sukcesów. Program rozwoju rakiet krótkiego i średniego zasięgu opartych na technologii SCUD natomiast, interpretowany jest jako rozwinięcie koncepcji radzieckiej, traktującej pociski balistyczne jako rodzaj artylerii dalekiego zasięgu mającej atakować szlaki komunikacyjne, zgrupowania i zaplecze wroga. W warunkach koreańskich tego rodzaju wykorzystanie pocisków może zostać uznane za kwestię drugorzędną, ponieważ Seul znajduje się w zasięgu północnokoreańskich baterii ciężkich haubic. Pociski o zasięgu ponad 300 kilometrów mogłyby jednak spadać na cele w południowej części półwyspu bez potrzeby przesuwania linii frontu, a więc od pierwszego dnia teoretycznej inwazji.

Użycie pocisków typu Nodong przeciw Japonii przedstawia duże zagrożenie, ponieważ niska celność tych pocisków jest w pełni rekompensowana przez dużą gęstość zaludnienia archipelagu. Odpalania Nodongów widziane jest raczej jako instrument polityki zastraszenia sojusznika USA. Nie są też bez znaczenia historyczne animozje pomiędzy Koreańczykami a Japończykami mające swoje źródło w Japońskiej agresji na Półwysep, jego aneksji i okupacji począwszy od 1910 r., od kiedy to mieszkańcy półwyspu bardzo dużo wycierpieli w wyniku bezwzględnej polityki okupacyjnej cesarskiej armii.⁴⁶

Testy rakietowe są dla północnokoreańskich elit politycznych cenną kartą w opartej na szantażu polityce względem sąsiadów. W 1999 Hwang Won Tak, doradca prezydenta Korei Południowej zasugerował, że mogą zostać wysunięte dodatkowe żądania podczas wielostronnych negocjacji, dotyczące na przykład dostaw dodatkowej pomocy humanitarnej z Japonii w zamian za nie przeprowadzanie prób pocisków balistycznych. Ostatnie testy z początku lipca wykazały jednak efekt zupełnie odwrotny. Gabinet Koizumiego nie tylko nie zwiększył wolumenu pomocy materialnej, ale nawet podjął działania dążące do zwiększenia zakresu i tak już niemal absolutnej izolacji Północnej Korei, przez zamrożenie kont bankowych północnokoreańskich emigrantów na wyspach.⁴⁷

Podsumowując, pociski balistyczne mają obecnie dla Korei Północnej znacznie większą wartość jako straszak i narzędzie demonstracji siły, które większą korzyść przynosi będąc w centrum uwagi, ale nie użyte. Nie zmienia to jednak faktu, że głowice jądrowe są realnym zagrożeniem dla bezpieczeństwa regionu, chociaż ich potencjału nie da się porównać z arsenałami USA, Rosji czy Chin.

Reakcja na atak rakietowy ze strony potencjalnych celów

Zostały już mówione kwestie napędu, głowicy bojowej oraz zasobności arsenału KRLD. Wystrzelenie pocisków rakietowych musi być postrzegane jednak jako akcja, która przyniesie natychmiastową reakcję ze strony krajów, które mogą stać się obiektem ataku. Przy obecnym poziomie rozwoju techniki możliwe jest uprzedzenie, powstrzymanie lub zmniejszenie strat powodowanych atakiem przeprowadzonym z użyciem tego rodzaju rakiet.

Ponieważ pociski Taepodong II wymagają przygotowań przeprowadzonych tuż przed startem, istnieje możliwość zaplanowania i przeprowadzenia ataku wyprzedzającego i zniszczenia rakiet na etapie, kiedy znajdują się one jeszcze na wyrzutniach. Ponieważ przygotowanie obu typów pocisku Taepodong wymaga około jednego dnia, są one względnie łatwe do wykrycia przez wywiad satelitarny. Ukończenie wykrytych przez satelity szpiegowskie podziemnych baz, w których takie przygotowania mogłyby być przeprowadzone w sposób niewykrywalny z orbity komplikuje nieco kwestię uderzenia wyprzedzającego, podobnie jak lokalizacja tych wielkich podziemnych bunkrów blisko granicy chińskiej w celu zniechęcenia Amerykanów do prowadzenia ataków z użyciem pocisków manewrujących, które mogłyby na skutek jakiegoś niekorzystnego zbiegu okoliczności spaść na terytorium Chin, co wywołałoby z pewnością kryzys międzynarodowy. Pomimo tego rodzaju utrudnień, Stany Zjednoczone zakładają przeprowadzenie takiego właśnie ataku z użyciem wystrzeliwanych z morza pocisków manewrujących typu cruise, bomb kierowanych (tzw. „bunker busters” - niszczycieli bunkrów) oraz rakiet przenoszonych przez jednostki lotnictwa. Wysoce prawdopodobne jest też użycie niewidzialnych dla radaru bombowców.

W celu zapobieżeniu atakowi rakietowemu na swojego sojusznika, USA rozlokowały w Korei Południowej baterie pocisków Patriot. Obrona przeciwrakietowa Kalifornii i Alaski również została wzmocniona. Baterie rozlokowano w Fort Greely na Alasce oraz w bazie lotniczej Vandenberg w Kaliforni. Obie baterie były postawione w stan gotowości podczas ostatnich prób, celem zestrzelenia północnokoreańskiego pocisku, gdyby zmierzał on nad terytorium USA.⁴⁸ Japonia opiera swoją obronę rakietową na strategicznym sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi. Niecały miesiąc przed północnokoreańskimi testami w bazie lotniczej Misawa⁴⁹, która znajduje się w prefekturze Aomori, na północnym Kyūshū, został zainstalowany aktywny radar o dużej mocy (działający w paśmie X) będący w stanie śledzić odpalane z Półwyspu Koreańskiego pociski balistyczne. Radar ten jest sercem systemu obrony antyrakietowej dla Archipelagu Japońskiego.

Kiedy stało się jasne, że Korea Północna szykuje się do odpalenia pocisków radar został przeniesiony do nadbrzeżnej bazy Japońskich Sił Samoobrony w Shariki w tej samej prefekturze.⁵⁰ Dane zebrane przez punkt nasłuchowy w Misawa są podstawą dla wyznaczania celów dla okrętów wyposażonych w system AEGIS oraz baterii najnowocześniejszych wersji rakiet Patriot PAC-3⁵¹, które zostały rozmieszczone w amerykańskich bazach wojskowych w Japonii.⁵² Jednostki floty amerykańskiej w Japonii zademonstrowały swoją pełną gotowość podczas testów. Odpalenie pocisków obserwowały rozmieszczone w bezpośredniej odległości od wybrzeża KRLD dwa niszczyciele rakietowe USS Curtis Wilbur i USS Fitzgerald⁵³, które wypłynęły z bazy Yokosuka.⁵⁴ Odpalenie pocisków było testem dla amerykańsko-japońskiego systemu obrony antyrakietowej, który wykazał jego poprawne i skuteczne działanie.

Generał Bruce A. Wright, głównodowodzący siłami amerykańskimi w Japonii uznał akcję za skoordynowaną i sprawną odpowiedź na nieoczekiwane zagrożenie.⁵⁵ Do tego rodzaju pozytywnych ocen należy podejść jednak z pewną rezerwą, ponieważ wiadomo było o wiele wcześniej, że do rakietowych testów dojdzie, więc działania defensywne nie były prowadzone w warunkach całkowitego zaskoczenia. Nie podlega jednak dyskusji fakt, że w stosunku do roku 1998, kiedy to nad Japonią przeleciał koreański pocisk, bezpieczeństwo tego kraju i możliwości jego obrony antyrakietowej znacznie się poprawiły. Koreańsko-amerykańskie bazy wojskowe w Korei Południowej nie podniosły w związku z wystrzeleniem pocisków swojego poziomu gotowości (Defcon), nie podjęto też żadnych działań mających być odpowiedzią na wystrzelenie pocisków, ponieważ stało się jasne, że pociski nie zostały wystrzelone w kierunku Korei Południowej, ale w kierunku Morza Japońskiego, do którego wpadły po krótkim locie.⁵⁶

Ósmego lipca bieżącego roku flota Stanów Zjednoczonych wzmocniła swój potencjał obronny zwiększając liczbę jednostek wyposażonych w antyrakietowy system AEGIS do ośmiu, obecnie operujących z japońskiej bazy Yokosuka. W czasie nie dłuższym niż miesiąc do Yokosuki ma przybyć jeszcze jedna specjalistyczna jednostka przygotowana do zwalczania rakiet balistycznych krótkiego i średniego zasięgu USS Shiloh⁵⁷. Są również doniesienia o planowanej relokacji grupy bojowej lotniskowca Enterprise z Zatoki Perskiej, oraz przerzut do Japonii niszczyciela pocisków balistycznych USS Mustin⁵⁸ Również Japonia przemieściła swoje trzy z czterech jednostek wyposażonych w system AEGIS na Morze Japońskie.⁵⁹
Tajwan, który znalazł się w zasięgu rakiet północnokoreańskich również potępił testy. Taipei jednoznacznie określiło się jako sojusznika Japonii oraz Stanów Zjednoczonych oraz ogłosiło Japonię jako strategicznego partnera nie tylko w zakresie handlu, ale również w kwestiach związanych z bezpieczeństwem narodowym, czyli niezależnością wyspy od ChRL. ⁶⁰

Wnioski

Korea Północna dysponuje szeregiem pocisków, które mają wystarczające parametry, aby zaatakować z ich pomocą państwa sąsiednie oraz niektóre znajdujące się w regionie, ale nie posiadające z KRLD wspólnej granicy (np. Mongolia). Upadek Taepodonga II wykazał jednoznacznie, że jeszcze nie zagraża ze strony tego państwa atak na kontynentalne terytorium Stanów Zjednoczonych czy - zupełnie teoretycznie - kraje Unii Europejskiej.⁶¹ Widoczne są postępy w rozwoju pocisków krótkiego i średniego zasięgu, co oznacza bezpieczeństwa praktyce pogorszenie bezpieczeństwa tradycyjnych sojuszników USA na Dalekim Wschodzie - Japonii i Tajwanu.

Korea ma w swoim posiadaniu głowice jądrowe, z pomocą których może wyrządzić ogromne szkody i straty w ludziach, zwłaszcza na terenach miejskich. Ponieważ państwa uznane za wrogie dysponują rosnącym potencjałem obronnym przed atakiem rakietowym, są w stanie minimalizować skutecznie to zagrożenie, nie wydaje się żeby agresor mógł zyskać cokolwiek samym tylko ostrzałem, nie popartym działaniami lądowymi.
Jest mało prawdopodobne, aby Kim Dzong Il starał się za pomocą ataku rakietowego rozpętać wojnę na Dalekim Wschodzie. Znacznie bardziej negatywny wpływ na bezpieczeństwo światowe KRLD ma nie jako agresor, ale jako eksporter broni rakietowej- zwłaszcza do krajów arabskich. W przyszłości może okazać się dostarczycielem tego typu broni na przykład islamskim grupom terrorystycznym. W obecnej sytuacji konsekwencje takiego rozpowszechnienia broni masowej zagłady mogłyby okazać się o wiele straszniejsze, niż na przykład konsekwencje ataku z 11 września.

Istnieje jeszcze niebezpieczeństwo związane z awarią pocisku podczas tych samowolnych testów. Trudno oszacować ilość ofiar i reperkusje natury politycznej w przypadku, gdyby Taepodong II uległ awarii kilkadziesiąt sekund później i jego kadłub runąłby bezwładnie na jedno z miast północnej Japonii lub jedną z tamtejszych baz wojskowych. Trzeba jednoznacznie stwierdzić, że ta kwestia jest azjatycką „beczką prochu” w stopniu o wiele większym niż np. spór pomiędzy Taipei a Pekinem, ale na szczęście na tą beczkę na razie nie pada jeszcze żadna iskra.

Załącznik 1. Dane techniczne niezmodyfikowanych pocisków serii Scud

	Scud A	Scud B	Scud C	Scud D
Długość	10,7 m	11,16 m	11,25 m	12,29
Średnica	0,88 m	0,88 m	0,88 m	0,88m
Masa	4.400 kg	6.370 kg	6.400 kg	6.500 kg
Głowica	konwencjonalna 950 kg lub jądrowa 50 kt	konwencjonalna 985 kg, chemiczna lub jądrowa 70 kt	konwencjonalna 600 kg	konwencjonalna 985 kg, chemiczna lub jądrowa
Naprowadzanie	bezwładnościowe	bezwładnościowe	bezwładnościowe	bezwładnościowe
Paliwo	ciekłe	ciekłe	ciekłe	ciekłe
Zasięg	180 km	300 km	550 km	300 km
Dokładność	3000 m CEP	450 m CEP	700 m CEP	50 m CEP

Źródło: www.atominfo.org

Przypisy:

1. Zestaw rakietowy 9K79 Toczka (z ros. Kropka w nomenklaturze NATO - SCARAB SS-21) służy do niszczenia stanowisk dowodzenia, lądowisk, mostów, składów zaopatrzenia. Jednostopniowy, taktyczny pocisk balistyczny krótkiego zasięgu przenoszony i odpalany z wyrzutni samobieżnej. W skład zestawu wchodzi pojazd transportowo-załadowczy oraz transportująca dodatkowy pocisk przyczepa, stacja kontrolno pomiarowa i stacja obsługi technicznej. Rakieta jest transportowana razem z głowicą w termicznie regulowanej obudowie. Maksymalny zasięg pocisku wynosi 70 km, zaś osiągana dokładność to 160 m CEP. Przy wykorzystaniu innego składu paliwa, osiąga cele oddalone do 120 km. Standardowo pocisk jest uzbrojony w konwencjonalną głowicę zawierającą 120 kg materiałów wybuchowych, ale może także przenosić taktyczną głowicę jądrową AA60 (moc 10 lub 100 kt), głowicę chemiczną oraz głowicę naprowadzaną termicznie. Obszar rażenia głowicy odłamkowo – burzącej wynosi 7 hektarów.
2. Na podstawie analizy publikowanej przez centrum Global Security, www.globalsecurity.org
3. CEP - Circular Error Probability. Średnica okręgu ze środkiem w celu, wewnątrz którego spadnie 50% wystrzelonych w ten cel pocisków.
4. Na podstawie źródeł: CNS Special Report on North Korean Ballistic Missile Capabilities, Center for Nonproliferation Studies Monterey Institute of International Studies 22.03.2006, http://cns.miis.edu, oraz Analizy publikowane przez centrum Global Security, www.globalsecurity.org http://www.taipeitimes.com/News/taiwan/archives/2006/07/18/2003319328 (18.07.2006)
5. Łuna-M 9M21 jest jednostopniowym pociskiem rakietowym na paliwo stałe; w zależności od zastosowanej głowicy bojowej występuje on w następujących wersjach: 9M21 F (głowica burząca, uzbrojona w zapalnik zbliżeniowy), 9M21 B i 9M21 B1 (głowica jądrowa, uzbrojona w zapalnik zbliżeniowy), 9M21G (głowica chemiczna), 9M21A (głowica agitacyjna, przenosząca materiały propagandowe), 9M21 OF (głowica kasetowa, przenosząca 42 podpociski, każdy o masie 7.5 kg).
6. Oryginalne pociski serii SCUD (A-D) charakteryzują się następującymi parametrami, które zostały podane w załączniku 1.
7. Lintner B., The long reach of North Korea's missiles, The Asia Times (21.07.2006)
8. Ibidem
9. Dane dotyczące zasięgów oraz wielkości współczynnika CEP różniły się znacznie w poszczególnych analizach przygotowanych przez różne ośrodki, dlatego autor zdecydował podawać te wartości jako przedział. Są to estymacje w większości przeprowadzane na zasadzie analogii do znanych pocisków byłego Układu Warszawskiego. Z uwagi na niewielką liczbę testów przeprowadzonych w Korei Północnej, bardzo trudno jest ocenić te parametry z uwagi na brak danych.
10. NS Special Report on North Korean Ballistic Missile Capabilities, Center for Nonproliferation Studies Monterey Institute of International Studies (22.03.2006), http://cns.miis.edu
11. Lintner B., The long reach…
12. Na podstawie NTI North Korea Profile, http://www.nti.org/e_research/profiles/NK/index_1667.html 07.06.2006 oraz analiz Global Security
13. Bermudez J.S. Jr, Shield of the Great Leader: The Armed Forces of North Korea, Sydney: Allen & Unwin, 2001.
14. Lintner B., The long reach…
15. Skrót oznaczający broń masowego rażenia (Atomową, Biologiczną, Chemiczną)
16. CNS Special Report on North Korean Ballistic…
17. SS-N-6 (R-27) to dwustopniowy, zasilanym paliwem płynnym pocisk balistyczny odpalany z okrętów podwodnych. Model Mod 1 ma zasięg 2,400 kilometrów i jest uzbrojony w pojedynczą głowicę o sile 1 megatony. Mod 2 ma zasięg 3,000 km i także przenosi pojedynczą głowicę o tej samej mocy. Wersja Mod 3, ma zasięg 3,000 kilometrów, lecz przenosi dwie głowice jądrowe o sile wybuchu 500 kiloton.
18. Na podstawie analiz CNS i NTI
19. Bermudez J.S. Jr, Shield of…
20. Paliwo ciekłe jest toksyczne i powoduje bardzo szybką korozję, dlatego nie może być przechowywane w pocisku.
21. Lintner, B., The long reach of…
22. Ibidem
23. CNS Special Report…
24. Vick C.P., May, June, July 2006 Build-up to the Taep’o-dong-2C/3 Satellite Launch Attempt, 07.10.2006, http://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/dprk/2006/060710-nkir2627.htm (11.10.2006)
25. North Korea Launches Two Rounds of Missiles, The Chosun Ilbo (Digital) http://english.chosun.com/w21data/html/news/200607/200607050012.html (27.07.2006)
26. Pociski zostały odpalone z samobieżnych wyrzutni, z terenu bazy wojskowej.
27. North Korea Launches Two Rounds…
28. Pierwszy satelita koreański o tej samej nazwie miał być, jak podaje północnokoreańska agencja informacyjna- wystrzelony pierwszego września 1998 roku i od tego czasu krążyć po orbicie okołoziemskiej nadając pieśni pochwalne dla Kim Ir Sena i Kim Dzong Ila oraz słowa „Juche Korea” za pomocą alfabetu Morse’a. Amerykański NORAD ani żadna inna agenda na świecie nie wykryła jednak obecności satelity, co zdaje się wskazywać albo na fiasko próby jego wystrzelenia, albo na fakt, że cały program był zupełną konfabulacją.
29. Vick C.P., May, June, July 2006 Build-up…
30. Morimoto S.,Energy problems and Regional Cooperation in Northeast Asia, Faculty of International Development, Takushoku University 2004, http://eneken.ieej.or.jp/en/seminar/aef2004/mi_morimoto.pdf (23.07.2006)
31. Unclassified Report to Congress on the Acquisition of Technology Relating to Weapons of Mass Destructionand Advanced Conventional Munitions,1 January-31 December 2004, the Office of the Director of National Intelligence, Maj 2006
32. Selig S. Harrison jest dyrektorem programu azjatyckiego w Amerykańskim Centrum Polityki Międzynarodowej oraz wykładowcą Woodrow Wilson International Center for Scholars. Jest wybitnym znawcą Azji Południowo- Wschodniej, dziennikarzem i specjalistą o ponad pięćdziesięcioletnim stażu.
33. Harrison S., Inside North Korea: leaders open to ending nuclear crisis,, Financial Times 4.05.2004
34. Morimoto S.,Energy problems…
35. Głowica o mocy 55 kiloton generuje trzysekundowy grzyb o średnicy 140-170 m. Zniszczenia obejmują obszar 3.6 km. Bomby zrzucone na Hiroszimę i Nagasaki miały moc 25 kT
36. Unclassified Report to Congress…
37. Konwencja weszła w życie w 1975 r. Zakazuje ona badań, produkcji, składowania broni biologicznej i toksyn oraz nakazuje zniszczenie jej oraz środków służących jej przenoszeniu. Aktualnie jest to jedyna konwencja z zakresu broni masowego rażenia, która nie posiada systemu weryfikacyjnego.
38. Missile Technology Control Regime – reżim kontroli eksportu rakiet zdolnych do przeniesienia ładunku o masie 500 kg na odległość 300 km. Utworzony został w roku 1987 przez Kanadę, Francję, Niemcy, Włochy i Wielką Brytanię. Obecnie zrzesza 34 dobrowolnych członków.
39. W maju 1991 Korea Północna sprzedała Syrii pierwszą serię pocisków Hwasŏng-6 wraz z wyrzutniami. Źródło: Global Security, www.globalsecurity.org
40. Bermudez J.S. Jr, Shield of the…
41. Ibidem
42. W 2000 roku, według szacunków gen. T. Shwartza, dowódcy sił amerykańskich w Korei, wynosiła ona 500 sztuk.
43. Jehl D., Sanger, D.E. “North Korea Nuclear Goals: Case of Mixed Signals,” The New York Times, 25.07.2005
44. NTI North Korea Profile
45. Corcoran E.A., Strategic nuclear weapons and deterrence, Global Security 29.11.2005
46. Można nawet śmiało zaryzykować tezę, że antagonizmy te sięgają wiele setek lat wstecz. Od VIII w. n.e. wybrzeże koreańskie było celem najazdów łupieżczych ze strony band pirackich, które pomimo że składały się z wszelkiej maści bandytów różnego pochodzenia, to swoje bazy wypadowe miały głównie na Tsushimie oraz Kyūshū. Piraci Ci byli finansowani przez możnowładców japońskich, którzy czerpali zyski z procederu. W historii nieco nam bliższej należy wspomnieć o brutalnej japońskiej inwazji zbrojnej w ostatniej dekadzie szesnastego wieku, zbrojne incydenty z udziałem japońskich kupców, oraz brutalne spalenie żywcem koreańskiej królowej przez komando japońskich zabójców na zlecenie.
47. Na podstawie kompilacji wiadomości serwisu BBC
48. Slavin E.,South Korea increases monitoring of North after launches, Stars and Stripes Pacific edition, 7.07.2006
49. Baza lotnicza w Misawa to najdalej na północ wysunięta amerykańska instalacja w Japonii, z której operuje trzydzieste piąte skrzydło myśliwskie w sile dwóch eskadr F-16. Jest to jedyna tego typu baza na zachodnim Pacyfiku.
50. Little V., X-Band radar operating in Japan with eye toward North Korea, Stars and Stripes Pacific edition, Sunday, 25.06.2006
51. Jednostopniowy pocisk naprowadzany o wadze 312 km i zasięgu/pułapie maksymalnym 15 km, uzbrojony w 73-kilogramową głowicę konwencjonalną, naprowadzany radarem i wyposażony w zapalnik zbliżeniowy.
52. Svan J.H., Army showing off new X-Band radar in Japan.High-tech missile-tracking system unveiled at Misawa, Stars and Stripes 08.06.2006
53. Oba niszczyciele klasy Arleigh-Burke wyposażone w system obrony przeciwrakietowej AEGIS
54. Slavin E., Fisher F., Servicemembers in Korea weigh in on missile threat from North,Stars and Stripes 24.06.2006
55. Little V.,USFJ commander praises response to North Korean missile testsStars and Stripes Pacific edition, 7.07.2006
56. Slavin E., South Korea increases monitoring of North after launches, Stars and Stripes Pacific edition, 7.07.2006
57. Krążownik klasy Ticonderoga wyposażony w RIM-161 Standard SM-3- egzoatmosferyczne pociski naprowadzane systemem GSM o zasięgu 200 mil morskich zdolne przechwycić międzykontynentalne pociski balistyczne. Dwudziestego drugiego kwietnia 2006 system przeszedł pomyślnie strzelania próbne na Hawajach, gdzie zniszczył wystrzelony wieloczłonowy pocisk balistyczny.
58. Również typu Arleigh-Burke
59. Wszystkie cztery- Kongō, Kirishima, Myoko i Chōkai reprezentują typ Kongō, który jest japońską wersją rozwojową typu Arleigh-Burke ze zmodyfikowanym pokładem startowym dla śmigłowców, zmniejszoną mocą turbin i zdalnie sterowanymi wieżami artyleryjskimi.
60. Taiwan Quick Take: Chen slams missile tests, Taiwan Times 18.07.2006
61. Atak na UE jest tym bardziej nieprawdopodobny z uwagi na fakt, czy wszyscy synowie dyktatora zdobywają lub zdobywali edukację, wzorem ojca w pewnej prywatnej szwajcarskiej szkole.