Stosunki państwo - religie w Niemczech

• benedykt xvi
• cdu
• rfn

W Berlinie coraz częściej debatuje się nad zagadnieniem islamu w tradycji, kulturze oraz historii tego kraju. Szczególnie intensywnie poruszano ten temat w kontekście wypowiedzi prezydenta RFN, który zauważył wprost, iż „islam jest częścią Niemiec”. Jednak relacje państwo-religie nie ograniczają się za Odrą wyłącznie do kwestii muzułmanów. Również przedstawiciele innych wyznań odgrywają ważną rolę w społeczeństwie i życiu publicznym Republiki Federalnej.

Główne religie w RFN

Katolicyzm jest w Niemczech religią posiadającą najwięcej wyznawców. Ich liczba wynosi ok. 25 mln, co stanowi 30 proc. obywateli. Geograficzny podział wg. religii przebiega wzdłuż linii północ-południe, przy czym landy północne są tradycyjnie bardziej protestanckie natomiast kraje południowe oraz zachodnie są bardziej katolickie. Najwięcej wyznawców tej religii jest związanych z krajami związkowymi Saary: 64 proc.; Bawarii: 55 proc. oraz Nadrenii-Palatynatu: 45 proc. Katolicyzm jest najstarszą obok judaizmu konfesją wyznawaną na terenie Niemiec. Pierwsze biskupstwo założono w trzecim wieku n.e. w Kolonii i Trierze.

Protestanci są drugą największą grupą wyznaniową w RFN. Według danych ośrodka REMID do grupy protestantów można zaliczyć ok. 24 mln obywateli Niemiec, czyli ok. 29 proc. społeczeństwa [1]. Rozmieszczenie geograficzne protestantów koncentruje się w landach północnych a najbardziej protestanckimi krajami związkowymi są: Schleswig-Holstein: 54 proc., Dolna Saksonia: 50 proc. i Brema: 42 proc. Tradycje reformacji w Niemczech sięgają korzeni tego ruchu i odwołują się bezpośrednio do Marcina Lutra. Obecnie niemieccy protestanci skupieni są w Evangelische Kirche in Deutschland – EKD (Kościele Ewangelickim w Niemczech) łączącym w sobie różne nurty protestantyzmu, m.in. Kościół luterański oraz ewangelicko-reformatorski.

Kolejną religią występującą w RFN jest islam. Obecnie wiernych tej religii szacuje się na 4 mln obywatel, co stanowi ok. 5 proc. społeczeństwa. Muzułmanie pochodzą głównie z Turcji oraz z Bośni. Ponad 90 proc. wyznawców islamu zamieszkuje tzw. stare landy, czyli zachodnie oraz południowe tereny Republiki Federalnej. Jest to uwarunkowane przede wszystkim imigracją zarobkową z Turcji oraz innych krajów z przeważającą ludnością muzułmańską do RFN przed 1989 r. Proces ten rozpoczął się w połowie lat 50. XX wieku (pierwszą umowę o możliwości pracy dla obcokrajowców w Niemczech podpisano z Włochami w 1955 r. natomiast z Turcją w 1961 r.)[2] i był kontynuowany przez kolejne dekady.

Historycznie istotnym elementem tożsamości Niemiec był także judaizm. Obecnie przyjmuje się, iż w RFN jest ok. 200.000 wyznawców tej religii, co stanowi ok. 0,2 proc. społeczeństwa. Tradycje judaizmu na terenach niemieckich sięgają początków pierwszego wieku n.e. Jego rozwój był zróżnicowany; w 1933 r. było w Niemczech ok. 500.000 Żydów, co stanowiło 0,77 proc. społeczeństwa. W wyniku Holocaustu zostało zamordowanych przez nazistowskie Niemcy ok. 6 mln Żydów w tym zdecydowana część wyznawców judaizmu w Niemczech.
Pozostałe dwie główne religie, buddyzm i hinduizm stanowią odpowiednio 0,3 proc. społeczeństwa (ok. 245.000 osób), oraz 0,1 proc. obywateli RFN (100.000 osób).

Islam jako część Niemiec

Współczesne kontrowersje wokół stosunku religii do państwa dotyczą w największym stopniu kwestii islamu. Zagadnienie to należy analizować na kilku płaszczyznach. Przede wszystkim islam w społeczeństwie niemieckim jest nierozerwalnie związany z problemem integracji osób pochodzących z krajów muzułmańskich [3]. Trudności w akceptacji niektórych przepisów konstytucyjnych stojących w sprzeczności z szariatem, przez tradycyjnych muzułmanów mieszkających w Niemczech, prowadziła niejednokrotnie do konfliktu z normami prawa rodzinnego. Należy jednak pokreślić, iż w przypadku muzułmanów urodzonych w RFN stosunek do religii jest bardziej liberalny [4]. Kolejnym elementem współczesnej niemieckiej debaty nad islamem w RFN jest coraz częstsze podkreślanie przez polityków roli tej religii w społeczeństwie. Szczególnym przypadkiem była wypowiedź prezydenta RFN Christiana Wulffa, iż „islam jest częścią Niemiec”. Spotkała się ona z krytyką wewnątrz obozu chrześcijańskiej demokracji, z której wywodzi się Wulff.

Do rozwiązywania strukturalnych problemów oraz pogłębiania dialogu między państwem a przedstawicielami islamu w Niemczech powołano we wrześniu 2006 r. Konferencję Islamską (Islamkonferenz) [5]. Jej spotkania odbywają się z różną częstotliwością i dotyczą relacji państwo-islam na wielu polach: od nauczania islamu i kształcenia imamów przez prawa kobiet, do konfliktów dotyczących przyzwolenia noszenia burki przez nauczycielki. Problem noszenia specjalnych nakryć głowy przez państwowych urzędników (jakimi są nauczyciele) był również przedmiotem rozstrzygnięcia przez Trybunał Konstytucyjny w Karlsruhe. W wyroku sędziowie stwierdzili, iż decyzja o możliwości noszenia burki leży w gestii prawa związkowego a nie federalnego. W związku z tym poszczególne landy zaczęły wprowadzać zakazy noszenia specyficznych strojów odwołujących się do religii lub poglądów politycznych.

Nasilającym się problemem w RFN jest także budowa nowych meczetów. Są one często powodem demonstracji [6] oraz powoływania nowych stowarzyszeń dążących do przerwania budowy. Pojawiającym się sloganem jest często zdanie, iż „minarety nie powinny być wyższe niż wieże kościołów”. Do szczególnie ostrych protestów dochodziło w ostatnich latach w Kolonii oraz w Berlinie. Jest to jednak problem natury społecznej nie zaś państwowo-prawnej. Niemiecka konstytucja nie ogranicza budowy miejsc kultu.

Przeszłość i przyszłość

Rządząca obecnie RFN koalicja chrześcijańskich demokratów wraz z liberałami ma umiarkowanie życzliwy stosunek do Kościoła katolickiego i protestanckiego. Wyraża się to m.in. w zapraszaniu przedstawicieli tych wyznań do gremiów doradczych m.in. w sprawie dalszego rozwoju energii atomowej w RFN. Jednak warto zwrócić uwagę, iż sama kanclerz Merkel była ostro krytykowana za swój sposób polemiki z papieżem Benedyktem XVI wobec jego zachowania względem bractwa
Piusa X.

Katolicyzm w Niemczech boryka się z problemami dwojakiego rodzaju. Przede wszystkim rokrocznie malejąca grupa wiernych należących do Kościoła katolickiego pokazuje silny trend do odchodzenia od struktur kościelnych. Ponadto w ostatnich latach doszło do skandali z księżmi pedofilami i ukrywaniu tego faktu przez władze kościelne. Niemiecki episkopat stanowczo potępił przypadki pedofilii oraz zmienił wewnątrzkościelne procedury, by w przyszłości o tego typu sytuacjach szybciej dowiadywała się prokuratura.

Niemiecki Kościół katolicki w ostatnich latach przeżywał również chwili wielkiego uniesienia. Dotyczyło to zwłaszcza wyboru na papieża Benedykta XVI, Josepha Ratzingera. Po tym wydarzeniu bulwarówka Bild napisała „Wir sind Papst!” (Jesteśmy papieżem). Oddawało to mniej więcej nastrój jaki pojawił się na ulicach niemieckich miast, który utrzymał się do pierwszej wizyty Benedykta XVI w ojczyźnie w sierpniu 2005 r. Kolejna pielgrzymka papieża odbędzie się we wrześniu bieżącego roku.

Wolny od zmartwień nie jest również Kościół protestancki. Były one jednak innego rodzaju i w konsekwencji można zaryzykować tezę, iż kryzys z 2010 r. wzmocnił struktury niemieckiego protestantyzmu. Pojawił się on po wyborze na Przewodniczącą Rady EKD charyzmatycznej biskup Margot Käßmann pod koniec 2009 r. Była ona pierwszą kobietą sprawującą ten urząd. Käßmann zdecydowanie opowiadała się przeciwko interwencji militarnej RFN w Afganistanie, czym doprowadziła do ogólnoniemieckiej debaty na ten temat. Jej kariera zakończyła się wraz z wykryciem przez policję alkoholu we krwi Käßmann podczas jazdy samochodem. Pomimo votum zaufania ze strony władzy EKD Przewodnicząca Rady poddała się do dymisji. Nie wpłynęło to jednak znacząco na jej popularność oraz udział w życiu publicznym. Również sam Kościół protestancki dzięki jasnemu i niedwuznacznemu stanowisku pani bisku nie stracił zaufania swoich wiernych.

Aktywni w debatach

Cechą charakterystyczną dla niemieckich relacji państwo-religia jest uczestnictwo podmiotów kościelnych i wyznaniowych w debatach publicznych. Chodzi tu przede wszystkim o zagadnienia związane z problemami etycznymi oraz moralnymi (np. dopuszczenie badań laboratoryjnych nad embrionami) ale także ważne z punktu widzenia przyszłości RFN (np. energia atomowa). Duchowni nie stronią również od merytorycznej debaty nad kwestiami ekonomicznymi (głośna książka ówczesnego arcybiskupa Monachium Reinhard Marxa „Das Kapital. Ein Plädoyer für den Menschen“) czy udziału Bundeswehry w operacjach militarnych. Należy jednak stwierdzić, iż nie roszczą sobie oni prawa do dyktowania swojej woli pozostałym uczestnikom życia publicznego. O intensywności debaty niech świadczy również fakt, iż na cotygodniowej liście bestselerów tygodnika Der Spiegel, w pierwszej piątce książek aż trzy pozycje zajmują książki ludzi Kościoła.


Przyisy:
[1] http://www.remid.de/remid_info_zahlen.htm
[2] Zob. więcej: U. Herbert, Geschichte der Ausländerpolitik in Deutschland, Bonn 2003, s. 202 i nast.
[3] D. Kurbjuweit, Gott ist nicht Politiker, „Der Spiegel“, nr 14/2011
[4] M. Rohe, Islam und säkularer Rechtsstaat: Grundlagen und gesellschaftlicher Diskurs, APuZ 13-14/2011, s. 21 i nast.
[5] Oficjalna strona Konferencji: http://www.deutsche-islam-konferenz.de/cln_110/SubSites/DIK/DE/Startseite/home-node.html?__nnn=true
[6] http://www.youtube.com/user/videoprokoeln