Międzynarodowy Trybunał Karny
Międzynarodowy Trybunał Karny z siedzibą w Hadze jest międzynarodowym organem sądowniczym utworzonym 17 lipca 1998 roku na Konferencji Dyplomatycznej Pełnomocników Rządów w Rzymie. Jest to pierwszy stały, bazujący stabilnej podstawie prawnej międzynarodowy trybunał, którego zadaniem jest ściganie i karanie osób fizycznych winnych najpoważniejszych naruszeń praw człowieka.
1) Historia
Już w okresie działania trybunałów norymberskiego i tokijskiego pojawiały się głosy wzywające do utworzenia stałego międzynarodowego organu sądowniczego, który zajmowałby się sprawami szczególnie ciężkich zbrodni wojennych czy zbrodni przeciwko ludzkości. Po raz pierwszy idea utworzenia stałego mechanizmu ścigania zbrodniarzy wojennych i osób odpowiedzialnych za masowe mordy pojawiła się w 1944 r. jako alternatywa dla projektu powołania Międzynarodowego Trybunału Wojskowego dla osądzenia zbrodniarzy nazistowskich. Na forum Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych poruszono ten temat w 1948 roku przy okazji prac nad Konwencją w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. W tym okresie jednak, gdy rozpoczynała się zimnowojenna rywalizacja, a wiele państw świata podchodziło, delikatnie mówiąc sceptycznie, do idei praw człowieka pomysł ten był skazana na niepowodzenie. Przez cały okres zimnej wojny prowadzone były jedynie dość teoretyczne prace o charakterze eksperckim.
Sprawa powołania Międzynarodowego Trybunału Karnego mogła stać się przedmiotem poważnej dyskusji dopiero po zakończeniu zimnej wojny dyskusje nad koniecznością jego powołania zintensyfikowało zwłaszcza powołanie przez Radę Bezpieczeństwa ONZ Międzynarodowych Trybunałów dla byłej Jugosławii (1993) i Rwandy (1994). Ich działalność przyniosła wiele interesujących doświadczeń, przydatnych w pracach nad utworzeniem stałego trybunału, a zarazem uświadomiła jak duże znaczenie ma skuteczne ściganie zbrodniarzy – nie tylko dla ochrony praw człowieka, lecz również dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
Projekt statutu MTK został przyjęty w 1994 r. na XLVI sesji Komisji Prawa Międzynarodowego ONZ. Następnie Zgromadzenie Ogólne (rezolucja 49/53 z 9 grudnia 1994 r.) powołało do życia Komitet ad hoc, który zajmował się tą kwestią w roku 1995 i po dwóch sesjach przedstawił swój raport Zgromadzeniu.
Dalsze prace podjęli już dyplomaci i politycy. Powołano Komitet Przygotowawczy, który zaproponował i przygotował zwołanie konferencji dyplomatycznej w sprawie utworzenia Międzynarodowego Trybunału Karnego. Komitet opracował również podczas prac w latach 1996-98 zasadniczą wersję statutu.
Warto przy tym wspomnieć o ogromnej roli organizacji pozarządowych, które powołały w 1995 r. „Koalicję na rzecz Międzynarodowego Trybunału Karnego” (CICC). Odegrała ona wielką rolę w mobilizowaniu opinii publicznej i lobbingu na rzecz przyjęcia, a później ratyfikowania statutu MTK. CICC działa nadal na rzecz idei MTK, skupiając obecnie ok. 2000 NGO’s.
Ostatecznie, po wielu latach negocjacji toczonych na łonie ONZ, 15 czerwca 1998 r. w siedzibie FAO w Rzymie rozpoczęła się Konferencja Dyplomatyczna Pełnomocników Rządów do spraw Utworzenia Międzynarodowego Trybunału Karnego. Wzięli w niej udział przedstawiciele 160 państw, 33 organizacji międzyrządowych oraz 236 skupionych w CICC organizacji pozarządowych.
Ostatecznie 17 lipca 1998 r. uchwalono statut Międzynarodowego Trybunału Karnego. Za jego przyjęciem głosowało 120 państw, 7 było przeciw, a 21 wstrzymało się od głosu.
Statut Rzymski przewidywał konieczność ratyfikacji go przez 60 państw aby MTK mógł wejsćw życie. Liczbę tą osiągnięto w 2002 r. w tym roku (1 lipca 2002 r.) Trybunał rozpoczął oficjalnie swą działalność.
Powstanie stałego Międzynarodowego Trybunału Karnego jest, według niektórych autorów, pod względem doniosłości, porównywalne z samym powołaniem do życia Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1945 r., gdyż nigdy od chwili powstania ONZ, tak wiele państw nie zgodziło się dobrowolnie na przeniesienie na szczebel międzynarodowy realizacji swoich suwerennych kompetencji, co w przypadku ustanowienia MTK dotyczy kompetencji w obszarze prawa karnego – niezwykle zazdrośnie strzeżonej sfery suwerenności państwowej .
Z drugiej jednak strony ostateczny rezultat prac nad statutem MTK odbiega znacznie od oczekiwań jego zwolenników. Część państw biorących udział w konferencji postarała się znacząco ograniczyć kompetencje trybunału. Statutu nie podpisało lub nie ratyfikowało szereg państw – w tym m.in. USA, Chiny, Rosja i Izrael. Postawiło to sens funkcjonowania trybunału pod dużym znakiem zapytania. O tym jednak będzie mowa niżej.
2) Najważniejsze cechy MTK
- Jest organem o charakterze stałym.
- Posiada niewątpliwą osobowość prawnomiędzynarodową (podstawą prawną jego działania jest statut rzymski z 17 lipca 1998 r.).
- Jurysdykcja Trybunału obejmuje ściganie i rozpoznawanie spraw o najcięższe zbrodnie międzynarodowe.
- Trybunał wykonuje powierzone mu uprawnienia w zakresie ścigania i sądzenia jedynie wobec osób fizycznych, a zatem nie podlegają mu ani państwa, ani osoby prawne.
- Jurysdykcja Trybunału ma charakter komplementarny wobec sądownictwa krajowego.
- Trybunał jest organem niezależnym od ONZ.
3) Jurysdykcja
Zakres Podmiotowy:
Trybunał może sądzić wyłącznie osoby fizyczne, nie ma uprawnień do sądzenia osób prawnych czy państw.
Osoba, która popełniła zbrodnię z rozkazu swojego zwierzchnika, nie będzie, w normalnych okolicznościach, zwolniona z odpowiedzialności karnej. Dowódca wojskowy poniesie odpowiedzialność karną za zbrodnie popełnione przez żołnierzy znajdujących się pod jego/jej dowództwem i kontrolą. Odpowiedzialność karna zaistnieje również wówczas, gdy dowódca wojskowy wiedział lub powinien był wiedzieć, że jego żołnierze dokonują lub mają dokonać zbrodni, a mimo to nie zdołał zapobiec tej zbrodni lub ukarać jej sprawców.
Odpowiedzialność karna będzie stosowana wobec wszystkich osób, także głów państw i rządów, posłów i ministrów, członków władz samorządowych i urzędników państwowych. Fakt sprawowania oficjalnej funkcji nie będzie podstawą do zmniejszenia wyroku.
Jurysdykcja Trybunału nie obejmuje osób, które nie ukończyły 18 lat w momencie popełniania zbrodni.
Zakres terytorialny:
MTK może osądzić tylko tych zbrodniarzy, którzy:
- Są obywatelami państwa-strony traktatu (każde państwo, które podpisało statut uznało jednocześnie jurysdykcję trybunału).
- Popełnili zbrodnię na terenie takiego państwa.
- Inne osoby, w przypadku gdy o wszczęcie dochodzenia zwróci się Rada Bezpieczeństwa ONZ.
Zakres temporalny:
Trybunał sądzi tylko za czyny popełnione po wejściu w życie Statutu Rzymskiego (czyli po 1 lipca 2002 r.) lub po jego przyjęciu przez dane państwo (które nie było pierwotnym sygnatariuszem statutu).Zakres rzeczowy:
Jeśli chodzi o kompetencję rzeczową to obejmuje ona ściganie i rozpoznawanie spraw o najcięższe zbrodnie międzynarodowe. Chodzi tu o:
- Ludobójstwo (na podstawie definicji zaczerpniętej z konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948 r.)
- Zbrodnie przeciwko ludzkości (Takie jak eksterminacja ludności cywilnej, wzięcie w niewolę, tortury, gwałt i inne formy przemocy seksualnej, prześladowania na tle politycznym, rasowym, narodowym, etnicznym, kulturowym, religijnym lub płciowym oraz wymuszone zaginięcie, deportacje, apartheid - ale tylko wtedy, gdy stanowią element szeroko zakrojonych lub systematycznych napaści na ludność cywilną.)
- Zbrodnie wojenne (na podstawie: konwencji genewskich o ochronie ofiar wojny (1949) wraz z protokołami dodatkowymi (1977), deklaracje haskie o zakazie używania pocisków z gazami oraz rozszerzających się lub spłaszczających w ciele ludzkim (1899), IV konwencji haskiej o zasadach wojny lądowej (1907), protokołu o zakazie używania broni chemicznej i gazowej (1925) )
- Zbrodnie agresji (wobec braku międzynarodowej definicji terminu „agresja” rozpatrywanie spraw z tego punktu jest zawieszone)
Wielu uczestników konferencji Rzymie opowiadało się za poddaniem jurysdykcji Trybunału także terroryzmu i handlu narkotykami ale ostatecznie zrezygnowano z tej koncepcji. Być może Trybunał zostanie do tego upoważniony przez Konferencję Przeglądową.
Zasada komplementarności
Trybunał, co trzeba podkreślić z całą mocą, ma charakter komplementarny w stosunku do sądownictwa krajowego. Zbrodniarze mogą być przezeń sądzeni tylko wtedy, gdy z jakichś powodów nie mogą być ukarani przez odpowiedni sąd krajowy. MTK będzie wykonywał jurysdykcję tylko w jednej z dwóch sytuacji: albo organy państwa nie wykazują woli ścigania oskarżonego, albo nie są one w stanie prowadzić postępowania i osądzić takiej osoby. Komplementarność stanowi zatem gwarancję poszanowania suwerenności państw - sygnatariuszy Statutu Rzymskiego.
4) Skład sędziowski MTK
Skład sędziowski Trybunału liczy 18 sędziów, którzy specjalizują się w prawie karnym i jego procedurach i posiadają odpowiednie doświadczenie w zakresie postępowań karnych. Sędziowie będą się również legitymować szerokimi kompetencjami w odpowiednich dziedzinach prawa międzynarodowego, takich jak międzynarodowe prawo humanitarne i prawa człowieka.
Skład sędziowski Trybunału musi mieć w pełni wyważony i międzynarodowy charakter i dlatego o wyborze sędziów będą decydować takie kryteria jak reprezentatywny udział przedstawicieli głównych systemów prawnych na świecie, sprawiedliwa reprezentacja geograficzna i zrównoważony udział kobiet i mężczyzn.
Sędziów wybiera Zgromadzenie Państw-Stron. Każde państwo członkowskie może przedstawić dwie kandydatury. Kandydat nie musi być obywatelem państwa, które go nominuje ale musi być obywatelem, któregoś z państw-stron statutu. Następnie sędziowie są wybierani w tajnym głosowaniu według kolejności zdobytych głosów, a głosowanie będzie ważne, jeżeli weźmie w nim udział przynajmniej 2/3 państw-stron Statutu.
Każdy sędzia będzie pochodził z innego kraju i będzie zasiadał w Trybunale tylko raz, przez dziewięcioletnią kadencję.
Sędziego będzie można pozbawić urzędu, jeśli udowodni mu się poważne wykroczenie lub naruszenie obowiązków służbowych lub gdy okaże się, ze jest on niezdolny do sprawowania powierzonej mu funkcji. Decyzję o pozbawieniu sędziego urzędu podejmuje Zgromadzenie Państw-Stron większością 2/3 głosów na podstawie wniosku popartego przez 2/3 sędziów Trybunału.
5) Struktura organizacyjna MTK
Organami MTK są:
- Prezydium
- Wydziały: Przygotowawczy, Orzekający i Odwoławczy
- Urząd Prokuratora
- Sekretariat
Prezydium
Tworzą je prezes oraz I i II wiceprezes Trybunału. Będą oni wybierani bezwzględną większością głosów i będą pełnić swe funkcje przez trzy lata lub do końca swojej sędziowskiej kadencji, jeśli przypadnie on przed upływem trzech lat. Prezes i wiceprezes Trybunału będą mogli ponownie kandydować na swe stanowiska tylko raz. I wiceprezes będzie zastępował prezesa w przypadku jego nieobecności lub niezdolności do pracy. II wiceprezes będzie zastępował prezesa w przypadku, gdy zarówno prezes jak i I wiceprezes będą nieobecni lub niezdolni do pracy.
Do obowiązków tego organu będzie należało właściwe administrowanie pracą Trybunału - za wyjątkiem Urzędu Prokuratora - oraz wykonywanie innych, nałożonych przez Statut zadań. Prezydium będzie uzgadniać z Prokuratorem wszelkie kwestie dotyczące obu stron i będzie dążyć do osiągnięcia zbieżnych stanowisk odnośnie ich rozstrzygania.
Wydziały: Przygotowawczy, Orzekający i Odwoławczy
Wydział Orzekający i Wydział Przygotowawczy składają się z co najmniej sześciu sędziów każdy. Wydział Odwoławczy będzie się składał z prezesa i czterech sędziów.
Przypisanie sędziów do poszczególnych wydziałów powinno uwzględniać charakter zadań powierzonych każdemu z tych organów oraz kwalifikacje i doświadczenie poszczególnych sędziów. Chodzi o to, aby skład sędziowski każdego wydziału stanowił odpowiednią mieszankę ekspertów w zakresie prawa karnego i jego procedur oraz prawa międzynarodowego. Do Wydziału Orzekającego i Wydziału Przygotowawczego trafią głównie sędziowie, którzy legitymują się doświadczeniem w zakresie karnych postępowań sądowych.
Sądową stroną działalności Trybunału będą zajmować się izby utworzone w ramach każdego wydziału.
- Izba Przygotowawcza (składa się z trzech sędziów choć może być też jednoosobowa)
- Izba Orzekająca (składa się z trzech sędziów)
- Izba Odwoławcza (tworzy ją cały skład Wydziału Odwoławczego)
Możliwe jest tworzenie więcej niż jednej Izby w ramach Wydziałów Przygotowawczego i Orzekającego.
Urząd Prokuratora
Urząd Prokuratora jest niezależnym, wydzielonym organem Trybunału. Urząd jest odpowiedzialne za przyjmowanie powiadomień o popełnieniu przestępstwa oraz wszelkich popartych dowodami informacji o przestępstwach objętych jurysdykcją Trybunału, za ich zbadanie oraz za prowadzenie dochodzeń i postępowań sądowych.
Pracami Urzędu kieruje Prokurator. Prokurator ma pełną władzę w sferze zarządzania i czynności administracyjnych i będzie podejmował wszelkie decyzje dotyczące kadry, bazy materialnej i innych zasobów Urzędu. Prokurator korzysta z pomocy jednego lub kilku Zastępców Prokuratora, którzy będą uprawnieni do wykonywania wszelkich zadań, jakie nakłada na Prokuratora Statut Trybunału. Prokurator i jego zastępcy muszą być obywatelami różnych krajów.
Prokurator będzie wybierany w tajnym głosowaniu przez bezwzględną większość uczestników Zgromadzenia Państw-Stron. Zastępcy prokuratora będą wybierani w ten sam sposób z listy kandydatów przedstawionej przez prokuratora. Prokurator zaproponuje trzech kandydatów na każde stanowisko zastępcy prokuratora. Jeśli podczas wyborów Zgromadzenie Państw-Stron nie zadecyduje o skróceniu ich kadencji, prokurator i jego zastępcy będą pełnić swe funkcje przez dziewięć lat bez prawa do ponownego wyboru.
Sekretariat
Sekretariat jest organem odpowiedzialnym za pozaorzecznicze aspekty działalności Trybunału – jego obsługę i administracyjne czynności, przy czym jego działalność nie może naruszać funkcji i uprawnień prokuratora określonych w artykule 42 Statutu. Na czele Sekretariatu stoi Sekretarz, który będzie głównym administracyjnym urzędnikiem Trybunału. Sekretarz podlega służbowo prezesowi Trybunału.
Sekretarz jest wybierany bezwzględną większością głosów i w głosowaniu tajnym. Wyboru dokonają sędziowie Trybunału, którzy wezmą pod uwagę wszelkie rekomendacje wystawione przez Zgromadzenie Państw-Stron. Jeśli zajdzie taka potrzeba i na wniosek Sekretarza, sędziowie wybiorą w ten sam sposób Zastępcę Sekretarza. Kadencja Sekretarza trwa 5 lat, lecz może on pełnić tę funkcję ponownie.
W ramach Sekretariatu działa Biuro ds. Pokrzywdzonych i Świadków. Udziela im ono ochrony i doradztwa. W skład Sekcji wejdą pracownicy, którzy mają odpowiednie kwalifikacje do zajmowania się osobami cierpiącymi na różne urazy, w tym urazy spowodowane przemocą seksualną.
6) Zgromadzenie państw-stron
Każde państwo-strona ma jednego przedstawiciela w Zgromadzeniu, które sprawuje nadzór nad Prezydium, Urzędem Prokuratora oraz Sekretariatem w zakresie czynności administracyjnych, rozpatruje oraz uchwala budżetu Trybunału, wybiera sędziów i Prokuratora wraz z jego zastępcami, decyduje o zmianie liczby sędziów.
Posiedzenia Zgromadzenia Państw-Stron odbywają się w siedzibie Trybunału lub w głównej siedzibie ONZ raz do roku, a jeśli okoliczności tego wymagają, odbywać się będą specjalne posiedzenia. Z wyjątkiem przypadków przewidzianych w Statucie posiedzenia specjalne Zgromadzenia mogą być zwołane z inicjatywy Biura Zgromadzenia lub na wniosek jednej trzeciej państw-stron.
Każde państwo-strona posiada jeden głos. Zgromadzenie i Biuro powinny dążyć ze wszystkich sił do tego, aby ich decyzje były podejmowane w drodze konsensusu.
7) Wszczęcie postępowania przed MTK
Trybunał może zająć się daną sprawą:
- Na wniosek któregoś z państw-stron Statutu.
- Na wniosek Prokuratora (ten może jednak wszcząć śledztwo jedynie za zgodą Izby Przygotowawczej)
- Na wniosek Rady Bezpieczeństwa ONZ
8) Najważniejsze ograniczenia jurysdykcji MTK
Rada Bezpieczeństwa może, w przypadku, gdy uzna to za wskazane ze względu na polityczne uwarunkowania międzynarodowego bezpieczeństwa, zwrócić się do Trybunału z wnioskiem o odroczenie wszczęcia lub zawieszenie postępowania na okres 12 miesięcy. Wniosek ten, przedstawiony przez Radę Bezpieczeństwa działającą w oparciu o rezolucję podjętą na mocy Rozdziału VII Karty NZ, musi zostać uwzględniony przez Trybunał.
Wniosek może zostać ponowiony przez Radę, po upływie 12 miesięcy, na tych samych warunkach (artykuł 16 Statutu). Zapis ten oznacza, że jednomyślne działanie stałych członków Rady Bezpieczeństwa może skutecznie powstrzymać MTK przed wszczęciem lub kontynuowaniem postępowania w konkretnym przypadku. Z drugiej jednak strony, takie ukształtowanie wzajemnych relacji Rady i Trybunału, oznacza, że żaden ze stałych członków Rady Bezpieczeństwa nie jest władny samodzielnie zapobiec uruchomieniu jurysdykcji Trybunału, który może podjąć postępowanie z własnej inicjatywy, w sytuacji gdy stali członkowie Rady Bezpieczeństwa nie będą jednomyślni, co do kwestii powstrzymania aktywności Trybunału.
Poza tym przez pierwsze 7 lat od przystąpienia do traktatu państwo może nie uznać jego kompetencji dotyczącej zbrodni wojennych.
9) Finansowanie
Statut Trybunału przewiduje, że fundusze na jego działalność będą pochodzić z obowiązkowych wpłat państw-stron oraz dobrowolnych wpłat rządów, organizacji międzynarodowych, osób fizycznych, firm prywatnych i innych podmiotów.
Narody Zjednoczone mogą, za zgodą Zgromadzenia Ogólnego, sfinansować te wydatki MTK, które dotyczą "sytuacji" przekazanych do rozpatrzenia przez Radę Bezpieczeństwa.
10) Doprowadzanie i karanie podejrzanych
MTK jest organem pozbawionym wojska i policji, nie posiadającym technicznych środków i warunków do doprowadzania oskarżonych przed oblicze trybunału. Został on pod tym względem całkowicie uzależniony od dobrej woli państw i rządów. powinny one na wniosek MTK dostarczyć oskarżonych przed jego oblicze.
Trybunał może zasądzić co najwyżej kary więzienia. Maksymalną karą jest dożywocie lub 30 lat pozbawienia wolności.
Trybunał może również zasądzić grzywnę lub przepadek mienia zdobytego na drodze przestępstwa.
Kary pozbawienia wolności są wykonywane w państwie wyznaczonym przez Trybunał z listy państw, które zadeklarowały MTK wolę przyjęcia osób skazanych.
11) Inne
Siedzibą Trybunału jest Haga. Jego językami urzędowymi są angielski, arabski, chiński, francuski, hiszpański i rosyjski. Językami urzędowymi są natomiast angielski i francuski.
Na terytorium każdego z państw-stron statutu Trybunał korzysta z przywilejów i immunitetów niezbędnych do wykonywania jego zadań.
Bibliografia:
Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego
Jacek Izydorczyk, Paweł Wiliński – „Międzynarodowy Trybunał Karny : powstanie, organizacja, jurysdykcja”
Piotr Milik – „Międzynarodowy Trybunał Karny w perspektywie problematyki bezpieczeństwa międzynarodowego”
Roman Kuźniar – „Prawa człowieka. Prawo, instytucje stosunki międzynarodowe”
Michał Płachta – „Międzynarodowy Trybunał Karny”
Remigiusz Bierzanek, Janusz Symonides – „Prawo Międzynarodowe Publiczne”
Źródła internetowe:
www.icc-cpi.int - Oficjalna strona MTK
www.unic.un.org.pl - Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie
www.wikipedia.org
Wolność w szwedzkim modelu państwa opiekuńczego
