20 styczeń 2010

Izrael jest państwem żydowskim. Żydzi są jednym z najstarszych narodów. Izrael jest stosunkowo nowym państwem. Paradoks ten sprawia, że pisanie o Izraelu, izraelskości, społeczeństwie izraelskim i wszystkim co się z tymi tematami wiąże jest niezwykle trudne. Trudne od samego początku. Głównie dlatego, ze ciężko ten początek znaleźć, a opisanie migracji Żydów na Bliski Wschód począwszy od 1948 roku byłoby przedstawieniem jedynie części tego zjawiska.

Paradoksalnie migracja Żydów do Izraela jest starsza niż państwo Izrael, starsza o ponad 60 lat, gdyż zaczęła się w momencie pojawienia się idei Syjonizmu. Do Palestyny zaczęli przybywać głównie religijni Żydzi o poglądach syjonistycznych oraz ci, którzy nie czuli się bezpiecznie w dotychczasowych krajach zamieszkania. Liczna byli Żydzi uciekający z Imperium Rosyjskiego przed falą pogromów oraz niemieccy Żydzi obawiający się rosnących w siłę Nazistów.

Drastyczny wzrost imigracji nastąpił po II wojnie światowej, kiedy do Palestyny zaczęli przyjeżdżać Żydzi, którzy ocaleli z Zagłady, sieroty wojenne oraz Żydzi, którzy nie chcieli mieszkać w kraju, w którym miała miejsce masowa zagłada oraz ci, którym Holokaust uświadomił, że jako mniejszość zawsze będą obywatelami drugiej kategorii i tylko posiadanie własnego państwa może zapewnić Żydom względne bezpieczeństwo.

Erec Izrael i Prawo Powrotu

Podstawą istnienia Izraela jest założenie, że jest to państwo żydowskie i każdy Żyd ma prawo do Erec Izrael przyjechać, osiąść i otrzymać izraelskie obywatelstwo. To proste założenie komplikuje fakt, że nie łatwo jest jednoznacznie ustalić kto jest Żydem. Halacha, żydowskie prawo religijne, bardzo jasno określa, że Żydem jest ten kto, kogo matka była Żydówką lub osoba, która przeszła uznaną przez sąd rabinacki konwersję na judaizm. Jednak przyjęcie halachicznej definicji żydostwa odbierało prawo do izraelskiego obywatelstwa osobom, które pochodzenie żydowskie odziedziczyły w linii męskiej i które, na równi z Żydami halachicznymi, były obiektem nazistowskich prześladowań. Aby każdy, kto ze względu na żydowskie pochodzenie padł ofiarą nazizmu miał prawo znaleźć schronienie w Izraelu, stworzono cywilne prawo imigracyjne Kol haSzwut, czyli Prawo Powrotu. W przeciwieństwie do prawa religijnego obejmuje ono również osoby, których ojciec lub dziadek był Żydem oraz osoby będące z Żydem w związku małżeńskim.

Imigrację Żydów do Izraela określa się słowem Alija, co po hebrajsku oznacza 'wejście', a imigranci  nazywani są Olim. Pojęcie Alija, podobnie jak polski termin 'emigracja' określa zarówno sam wyjazd jak i grupę imigrantów przybyłą w jednym czasie lub z jednego kierunku. Emigracje z Izraela określa słowo Jerida czyli 'wyjście', a Żydzi, którzy opuścił Erec Izrael nazywani są Jordim.  Żydów urodzonych w Izraelu określa się słowem Sabra.

Około ¼ mieszkańców Izraela wyznaje religię inna niż judaizm, w większości islam. Nie oznacza to jednak, że pozostałe ¾ społeczeństwa jest jednorodne kulturowo i językowo. Historia Izraela, to historia żydowskich osadników, którzy przybywali do Erec Izrael ze wszystkich stron świata, ze wszystkich kontynentów. Lwia część dzisiejszych Izraelczyków to emigranci lub ich potomkowie. Sprawia to, że Izrael jest koktajlem kultur, ras i języków.

Alija z krajów arabskich

Uchwalenie rezolucji ONZ o podziale Palestyny na państwo żydowskie i państwo arabskie wywołało wzrost nastrojów antysemickich w krajach arabskich. Wielu Żydów doświadczyło w tym czasie pogromów i prześladowań, dlatego w pierwszych latach istnienia Izraela duży odsetek Olim stanowili imigranci z krajów arabskich.

Pierwsza masowa Alija z kraju arabskiego miała miejsce w 1948 roku. Była to operacja Na Szkrzydłach Orłów zorganizowana przez brytyjskie i amerykańskie siły powietrzne, a jej celem była ewakuacja 50 000 jemeńskich Żydów.  

Druga tajna operacja miała kryptonim Ezdrasz i Nehemiasz i trwała od połowy 1951 do 1952 roku, a jej celem było przewiezienie mieszkających w Iraku Żydów do Izraela. Po kilkunastu miesiącach przygotowań, w maju 1951 roku przetransportowano do Izraela drogą lotniczą 120 000 ze 150 000 irackich Żydów. Obecnie w Iraku pozostało zaledwie kilkudziesięciu Żydów.

Beta Israel

Dwie największe i najbardziej znane akcje przerzutu Żydów do Izraela dotyczyły społeczności Beta Israel (nazywanej też Falaszami). Operacja Mojżesz została przeprowadzona przez Siły Obronne Izraela we współpracy z władzami Sudanu i CIA. Akcja trwała od listopada 1985 do stycznia 1985  objęła 8 000 Żydów. Bezpośrednią przyczyną rozpoczęcia Operacji Mojżesz była klęska głodu, która dotknęła wschodnia Afrykę. Kilka lat po zakończeniu Operacji Mojżesz, w wyniku zaostrzenia konfliktu z Erytreą doszło do zachwiania stabilizacji politycznej w Etiopii. Władze Izraela podjęły decyzję o ewakuacji Falaszów. W maju 1991 roku, w ciągu 36 godzin 34 samoloty transportowe przewiozły do Izraela blisko 15 000 etiopskich Żydów.

Członkowie społeczności Beta Israel, chociaż są Żydami, są znacznie odmienni kulturowo od Żydów Sefardyjskich czy Aszkenazyjskich, którzy stanowią większość w Izraelu. Wielu etiopskich Olim nie posługuje się hebrajskim, nie umie czytać i źle odnajduje się w społeczności izraelskiej i ma problemy z integracją ze społeczeństwem. Szczególne problemy mają Falasze Mura, którzy, chociaż mają prawo osiedlania się w Izraelu, wyznają chrześcijaństwo, co nie jest akceptowanie przez kręgi ultraortodoksyjne.

Alija ze Związku Radzieckiego

Żydzi z Rosji, ze Związku Radzieckiego oraz, po rozpadzie ZSRR, z byłych Republik Radzieckich przyjeżdżali do Palestyny już w XIX wieku i przyjeżdżają nadal. Można jednak wyróżnić dwa okresy ich wzmożonej imigracji do Izraela przypadające na lata 70. i początek lat 90. To głównie dzięki tym dwóm falom emigracji Żydzi rosyjskojęzyczni stanowią obecnie ok. 17% społeczeństwa izraelskiego.

W czasie pierwszej fali imigracji do Izraela przyjechało około 200 000 Żydów ze Związku Radzieckiego. Druga fala emigracji z krajów postradzieckich rozpoczęła się w 1989 roku i trwała niemal dekadę; objęła ponad milion Żydów, z czego około 750 000 trafiło do Izraela. Była to jedna z największych emigracji w dziejach Izraela. Emigranci z krajów Bloku Wschodniego stanowili blisko 90% wszystkich Olim z lat 90.

Mentalnie i kulturowo emigranci pierwszej i drugiej fali byli bardzo różni. Emigranci z lat 70. wyjeżdżali z kraju komunistycznego, byli w większości religijni, znaczna część z nich reprezentowała poglądy syjonistyczne. Emigranci drugiej fali opuszczali kraj, w którym dochodziło do gwałtownych zmian, raczkowała demokracja. W większości byli to Żydzi świeccy lub postępowi, 58% emigrantów drugiej fali posiada wykształcenie akademickie.

Olim rosyjskojęzyczni stanowią zamkniętą i bardzo aktywną grupę, jednorodną kulturowo i językowo. Przez Izraelczyków określani są jako 'Rosjanie', nie rosyjscy Żydzi czy Żydzi z Rosji. 'Rosjanie' prowadzą własne szkoły, wydają rosyjskojęzyczne gazety oraz tłumaczenia literatury izraelskiej. Jednocześnie większość z nich dobrze zna język hebrajski, a 95% dorosłych jest aktywnych zawodowo (w tym 75% zatrudnionych na pełen etat).

Polscy Żydzi w Izraelu

Największa fala emigracji żydowskiej z Polski przypada na koniec lat 40. XX wieku. Niechętny stosunek Polaków do Żydów, pogromy, w tym pogrom Kielecki, problemy z restytucją przedwojennego mienia oraz możliwość zamieszkania we własnym państwie sprawiły, że do 1948 roku Polskę opuściło ponad 150 tysięcy Żydów.

Druga fala emigracji polskich Żydów miała miejsce w latach 1957-1960. Jej główną przyczyną była zła sytuacja w PRL i czasowe złagodzenie polityki paszportowej. W tym wyjechało z Polski prawie 50 tysięcy osób żydowskiego pochodzenia.

Emigranci pierwszej i drugiej fali w większości osiedli w Izraelu. Wielu z nich aktywnie angażowało się w życie społeczne i polityczne. Z Polski pochodziło m.in. trzech premierów Izraela: Dawid Ben Gurion (który ogłosił niepodległość państwa Izrael), Menachem Begin (pol. Mieczysław Biegun, laureat Pokojowej Nagrody Nobla) oraz Shimon Peres (pol. Szymon Perski, obecny prezydent Izraela).

Ostatnia fala żydowskiej emigracji to tzw. emigracja marcowa. Bezpośrednią przyczyną emigracji była tzw. kampania antysyjonistyczna, która rozpoczęła się po wydarzeniach z czerwca1967 roku, kiedy w czasie trwania Wojny Sześciodniowej Moskwa poparła arabską stronę konfliktu, a państwa demokracji ludowej zdecydowały się na zerwanie stosunków dyplomatycznych z Izraelem. W ciągu następnych kilku miesięcy można było zauważyć znaczny wzrost nastrojów antysemickich. Punktem kulminacyjnym antysemickiej nagonki był marzec '68, kiedy po protestach studentów o o wywołanie fermentu oskarżono 'Syjonistów'. Syjonistami zostali nazwanie wszyscy polscy Żydzi, często zupełnie świeccy, czasem nawet nieświadomi swojego pochodzenia. Pierwszy sekretarz PZPR, Władysław Gomółka powiedział w czasie jednego z marcowych przemówień, ze „Tym, którzy uważają Izrael za swoją ojczyznę, gotowi jesteśmy wydać emigracyjne paszporty”. W rzeczywistości owe 'paszporty', przez emigrantów nazywane tez 'psimi paszportami', były dokumentami podróży zezwalającymi na wyjazd z Polski (zapis zezwalający na ponowny wjazd usunięto) i stwierdzającymi, że ich posiadacz nie jest już obywatelem Polski. W wyniku pomarcowych prześladowań z Polski wyjechało blisko 15 000 osób.  Oficjalnym celem podróży wszystkich marcowych emigrantów był Izrael. W rzeczywistości większość z nich trafiła do krajów Europy Zachodniej, USA i Kanady. W Izraelu na stale osiadła zaledwie ok. ¼ z nich.

Jerida

Izrael jest państwem zdecydowanie imigracyjnym. Emigracja jest bardzo nieliczna i negatywnie postrzegana przez społeczeństwo, głównie przez Syjonistów. Nieliczni Jordim kierują się głównie do Stanów Zjednoczonych i Kanady.

Podsumowanie

Imigranci w Izraelu są zjawiskiem zupełnie naturalnym. Społeczeństwo składa się głównie z Olim i ich potomków. Napływ Żydów z odmiennych kulturowo regionów świata miał ogromny wpływ na izraelską kulturę. Afrykańskie, arabskie i wschodnioeuropejskie akcenty zauważalne są w izraelskiej muzyce, kuchni, języku, strojach, literaturze. Dodatkowo stały napływ nowych imigrantów sprawia, że społeczeństwo izraelskie jest stosunkowo młode (mediana poniżej 30 lat).
    

Źródła
http://www.migracje.uw.edu.pl/download/publikacja/459/
http://www.iaej.co.il
The invention and decline od israeliness by Baruch Kimmerling
Historia Żydów by Paul Johnson
People as Subject, People as Object. Selfhood and Peoplehood in Contemporary Israel by Virginia Dominguez