Bartłomiej Cięszczyk: Polska diaspora na Litwie
Według spisu z 2001 r. mniejszość polska na Litwie liczyła 234 989 osób, co stanowi 6, 47 proc. ogółu ludności kraju. Polacy są obecnie największa mniejszością narodową na Litwie (Rosjanie – 6,31proc., Białorusini – 1,23 proc., Ukraińcy – 0,65proc.). Polacy są ludnością autochtoniczną, od stuleci zamieszkują w sposób zwarty tereny południowo-wschodniej Litwy (Wileńszczyzna). Około 85 proc. mniejszości polskiej na Litwie uważa język polski za język ojczysty i biegle się nim posługuje. Wysokie poczucie przynależności narodowej zawdzięczają działalności wielu stowarzyszeń społecznych, oświatowych i kulturalnych oraz partii politycznej – Akcja Wyborcza Polaków na Litwie.
Prasa
Na Litwie wychodzi 6 gazet i czasopism w języku polskim. Najważniejsze z nich to: „Kurier Wileński” i „Tygodnik Wileńszczyzny”, dwutygodnik „Spotkania”- popularne pismo katolickie wydawane przez parafię Św. Ducha w Wilnie oraz miesięcznik „Magazyn Wileński”- popularne pismo ilustrowane dla wszystkich. Dwutygodnik „Znad Willi” – przestał się ukazywać w grudniu 1999 roku. W październiku wznowiony został w formie kwartalnika. Do listopada 2001 roku wydawany był tygodnik „Nasza Gazeta” organ Związku Polaków na Litwie.1 lipca 1992 roku swoją działalność rozpoczęło radio „Znad Willi” – regionalna polska rozgłośnia radiowa na Litwie. W początkowym okresie program był 12-godzinny, później program zaczął nadawać przez całą dobę. Radio „Znad Willi” należy do najpopularniejszych rozgłośni w okręgu wileńskim. Serwis informacyjny radia powstaje w oparciu o materiały własnych reporterów i agencje informacyjne – Polska Agencja Prasowa, ELTA, Baltic News Service.
Organizacje
Najliczniejszą organizacją reprezentującą polska społeczność jest Związek Polaków na Litwie, liczący około 6-11 tys. członków. Związek powstał w 1989 roku na bazie założonego rok wcześniej Stowarzyszenia Społeczno-Kulturalnego Polaków na Litwie. Aktywnie działają także Stowarzyszenie Nauczycieli Szkół Polskich na Litwie „Macierz Szkolna”, Centrum Kultury Polskiej im. Stanisława Moniuszki, Związek Harcerstwa Polskiego na Litwie, Dobroczynne Stowarzyszenie Polskich Kombatantów na Litwie, Towarzystwo Gimnastyczna „Sokół”. Siedzibą wielu z wymienionych organizacji i centrum życia polskiego w Wilnie jest otwarty w 2001r. Dom Kultury Polskiej w Wilnie. Dom Kultury Polskiej jest miejscem spotkań Polaków mieszkających na Wileńszczyźnie.
Istotnym elementem polskości na Litwie są zespoły pieśni i tańca, kółka teatralne i literackie, które dbają o kultywowanie polskiej kultury. W 1955 roku został utworzony Polski Zespół Pieśni i Tańca „Wilia”. Drugim, czołowym zespołem folklorystycznym jest Polski Zespół Pieśni i Tańca „Wileńszczyzna”, który powstał w 1981r. Na Wileńszczyźnie działają także liczne chóry szkolne i zespoły pieśni i tańca: „Wilenka”, „Pierwiosnki” i ”Świtezianka” z Wilna, „Prząśniczka” z Landwarowa, „Solczanie” z Solecznik i „Ejszyszczanie” z Ejszyszek. Z kolei najstarszym teatrem polskim jest Polski Zespół Dramatyczny (lub Teatralny). Drugim, znanym polskim teatrem na Litwie jest „Polski Zespół Ludowy”. Jego przedstawienia mogli oglądać również mieszkańcy Łotwy, Estonii i Polski.
W sierpniu 1994 roku Związek Polaków Litwy z organizacji społeczno-politycznej stał się organizacją społeczną. Funkcje działu politycznego przejęła Akcja Wyborcza Polaków Litwy. Głównym celem Związku jest obrona praw Polaków oraz wspieranie polskiej działalności kulturalno-oświatowej na Wileńszczyźnie. Między innymi patronuje amatorskiemu ruchowi artystycznemu: zespołom folklorystycznym, grupom teatralnym, zespołom muzycznym, chórom. Litewska ordynacja wyborcza do sejmu i samorządów, dopuszczająca do udziału w wyborach tylko partie polityczne zmusiła Związek do utworzenia, specjalnie dla potrzeb wyborów partii politycznej o nazwie Akcja Wyborcza Polaków na Litwie. AWPL realizuje założenia statutowe stając do wyborów różnego szczebla - od samorządowych poprzez parlamentarne aż do europerlamentarnych w 2004 r. Niepodzielnie od przeszło dziesięciu lat Akcja Wyborcza Polaków rządzi w zdominowanych przez ludność polską rejonach: wileńskim (63 proc. Polaków) i solecznickim (80 proc. Polaków). W wyborach samorządowych w tych rejonach AWPL stale zyskuje 60-70 proc. poparcie. W kilku innych rejonach AWPL należy do koalicji rządzącej i ma wpływ na podejmowane decyzje. W ciągu całego okresu swego istnienia AWPL stoczyła wiele batalii w obronie interesów mniejszości polskiej na Litwie i wiele z nich było zwycięskich. Nieraz organizowała przed litewskim Sejmem wiece protestacyjne w obronie polskiej oświaty, języka i ziemi. Wspólnie ze Związkiem Polaków na Litwie i Stowarzyszeniem Szkół Polskich Macierz Szkolna przeprowadziła akcję zbierania podpisów pod projektami przychylnych dla społeczności polskiej ustaw o oświacie i mniejszościach narodowych. AWPL dba o rozwój polskich szkół na Wileńszczyźnie jak również o rozwój gospodarczy regionu. Dzięki wspólnym wysiłkom na przestrzeni minionych 15 lat polska społeczność na Litwie ma dzisiaj - w porównaniu z innymi społecznościami polskimi poza granicami macierzy – najmocniejszą pozycję w świecie. Obecnie do AWPL należy ponad 1200 członków. W wyborach samorządowych 27 lutego znaczący sukces odniosła Akcja Wyborcza Polaków na Litwie. AWPL startowała w wyborach wraz z Sojuszem Rosjan (jedna z organizacji reprezentujących Rosjan, mieszkających na Litwie i stanowiących 6% obywateli) pod nazwą Blok Waldemara Tomaszewskiego (od nazwiska dawnego lidera AWPL, najbardziej popularnego polityka Wileńszczyzny, który obecnie jako jedyny Polak zasiada w litewskiej delegacji w Parlamencie Europejskim). We wszystkich rejonach, w których mieszka mniejszość polska, jej przedstawiciele wzmocnili swoją reprezentację w samorządach. Blok w skali całego kraju uzyskał poparcie na poziomie 6%, co według analityków daje nadzieję na przekroczenie po raz pierwszy bariery 5% w wyborach parlamentarnych.
Oświata
Konstytucja Litwy i ustawodawstwo litewskie (Ustawa o mniejszościach narodowych, Ustawa o oświacie) gwarantują mniejszościom narodowym prawo pobierania nauki w języku ojczystym na poziomie szkoły średniej. W praktyce uczniowie szkół polskich na Litwie nie mają takich samych warunków do otrzymania wykształcenia średniego jak uczniowie szkół litewskich. Polacy na Litwie posiadają stosunkowo dużą liczbą przedszkoli i szkół z polskim językiem nauczania. W rejonie wileńskim i solecznickim, zamieszkanych przez mniejszość polską, jako jedynych rejonach na Litwie tworzone są obok szkół samorządowych również szkoły rządowe z litewskim językiem nauczania finansowane z budżetu państwa. Decyzja o ich utworzeniu, wielkości oraz profilu podejmowana jest bez konsultacji z zainteresowanym samorządem oraz mieszkańcami. Szkoły rządowe mają większe budżety, jako nowe placówki są bardzo dobrze wyposażone, posiadają sale sportowe, których brakuje w polskich szkołach samorządowych. Polityka rządu litewskiego nie zmierza do wzmocnienia już istniejących polskich placówek samorządowych. Ukierunkowana jest na zniechęcanie rodziców do wysyłania do nich dzieci. Dochodzi do sytuacji, gdy dla niewielkiej grupy dzieci litewskich tworzy się znakomicie wyposażoną szkołę, podczas gdy znajdująca się obok polska szkoła boryka się z problemami finansowymi. Stale prowadzi się działania ukierunkowane na pomniejszenie używania języka ojczystego w szkołach z polskim językiem nauczania, pomniejszenia jego roli poprzez: skreślenie egzaminu z języka polskiego (ojczystego) na maturze z listy egzaminów obowiązkowych; likwidację w roku 2010 egzaminu z języka polskiego na małej maturze (po zakończeniu szkoły podstawowej); wymóg prowadzenia w języku litewskim informacji wewnętrznej, zebrań, a nawet protokołów posiedzeń samorządu uczniowskiego szkoły, w której proces nauczania odbywa się po polsku. Sytuację komplikują nowe posunięcia władz litewskich skierowane na dalsze utrudnienie funkcjonowania szkoły polskiej. Podjęta uchwała Ministerstwa Oświaty i Nauki Litwy zakłada z rokiem 2012 ujednolicenie na maturze egzaminu z języka litewskiego dla szkół litewskich i szkół mniejszości narodowych. Jest to nieuzasadnione ze względów pedagogicznych i praktycznych. Dla uczniów szkół z litewskim językiem nauczania jest to język ojczysty, dla uczniów szkół z polskim językiem nauczania jest to język wyuczony. Nauka języka litewskiego w szkołach litewskich i polskich jest prowadzona na podstawie różnych programów i podręczników.
Język polski na Litwie
Przedstawiciele władz litewskich czynią próby wyeliminowania języka polskiego jako języka mniejszości narodowej z życia publicznego. Wiele poczynań władz i polityków wskazuje na to, że celem ostatecznym jest ograniczenie używania języka polskiego do obcowania wyłącznie w kręgu polskich organizacji społecznych, lub w kręgu rodzinnym i koleżeńskim. Rozwiązania prawne w tym zakresie władze państwowe Litwy zagmatwały po przyjęciu w 1995 roku „Ustawy o języku państwowym”, której założenia są sprzeczne z „Ustawą o mniejszościach narodowych” z 1991r. W marcu 2008 roku sąd, na wniosek jednego z przedstawicieli rządu, nakazał administracji samorządu rejonu wileńskiego usunięcie napisów w języku polskim w ciągu miesiąca. Władze rejonu tabliczek nie zdjęły i odwołały się od decyzji sądu okręgowego – do Sądu Najwyższego. Ta sama sprawa w październiku 2008 roku miała miejsce w rejonie solecznickim. Tam również nakazano władzom rejonu zdjęcie tabliczek z polskimi na pisami. 30.01.2009 Naczelny Sąd Administracyjny orzekł, iż nazwy ulic w rejonie wileńskim powinno się pisać wyłącznie po litewsku, bez użycia obok języka litewskiego, języka polskiego. Sejm Litwy 17 marca znowelizował ustawę o oświacie, mimo utrzymywania się protestów organizacji mniejszościowych. Nowe przepisy już od 1 września radykalnie zmniejszą zakres nauki w językach mniejszości narodowych, przy czym najwięcej z nich to szkoły z polskim językiem nauczania.
Wolność w szwedzkim modelu państwa opiekuńczego
