Afganistan - państwo uzależnione

Historia choroby

Afganistan dopiero w latach 90. uzyskał niechlubną pozycję lidera w światowej produkcji opium (z którego wytwarza się także heroinę). Jak doszło do tego, że w ciągu zaledwie dwóch dekad Afganistan stał się światowym liderem produkcji opiatów? Odpowiedź znajduje się w trudnej historii kraju. Powstałe w 1747 roku państwo od początku było niestabilne politycznie. Wewnętrzne podziały skutkowały krwawymi walkami o władzę, a znaczenie geostrategiczne regionu dodatkowo powodowało rywalizację mocarstw o wpływy w Afganistanie. Dwa wieki później te same przyczyny doprowadziły do zbrojnej interwencji ZSRR i w konsekwencji upadku ekonomicznego i społecznego państwa. Okazało się, że uprawa maku w wielu przypadkach stała się i nadal jest jedynym realnym źródłem utrzymania ludności wiejskiej.
Wcześniej mak i jego przetwarzanie w celu uzyskania substancji odurzających, inaczej niż w wielu państwach regionu, nie był częścią afgańskiej tradycji. Jedynie w niektórych częściach kraju, jak np. w północnej prowincji Badachszan, istniały niewielkie w porównaniu do reszty świata uprawy. Wzrost produkcji obserwujemy dopiero w drugiej połowie XX wieku. Przyczyną tego stanu rzeczy było prowadzenie przez trzech głównych producentów opium – Iran, Pakistan i Turcję coraz bardziej surowej polityki antynarkotykowej (głównie w latach 70.). Problemy wewnętrzne i późniejsza interwencja Sowietów uniemożliwiły władzom afgańskim adaptację do zmieniającej się sytuacji oraz ograniczyły możliwość kontroli nad terenami wiejskimi. Dodatkowo, po rewolucji w Iranie w 1979 roku, ajatollahom udało się skutecznie zakazać uprawy maku – odcięte zostało kolejne źródło zaopatrzenia światowego rynku opium. W ten sposób Afganistan ze swoimi odpowiednimi do uprawy warunkami klimatycznymi stał się alternatywnym źródłem zaopatrzenia. Produkcja zaczęła systematycznie rosnąć.

Gwałtowny wzrost produkcji heroiny miał miejsce w latach 80. dwudziestego wieku, jednak to nie Afganistan, a sąsiedni Pakistan był najpoważniejszym producentem narkotyku w tym okresie. Aż do 1989 roku kraj ten wytwarzał około 800 ton opium rocznie, co stanowiło 70 procent światowej podaży. Nielegalny handel rozwinął się równolegle z tajnym kanałem zaopatrzenia dla afgańskich mudżahedinów w Pakistanie. Pod ochroną CIA i ISI (Inter-Services Intelligence, służby specjalne Pakistanu), które gotowe były przymknąć oko na nielegalny proceder, byle tylko wesprzeć antykomunistyczną partyzantkę, powstały potężne syndykaty narkotykowe, w które zaangażowani byli pakistańscy urzędnicy wysokiego szczebla oraz członkowie armii. Pomimo identyfikacji tych syndykatów przez obecną także w Pakistanie amerykańską DEA (Drug Enforcement Administration, rządową agencję odpowiedzialną m.in. za walkę z narkotykami) nie zostały one rozbite – zadbała oto CIA, której nie na rękę było ujawnianie kompromitujących powiązań pomiędzy mudżahedinami i pakistańskimi sojusznikami a handlarzami narkotyków. Dopiero wycofanie się wojsk ZSRR z Afganistanu sprawiło, że świat zachodni zaczął naciskać na Pakistan, aby ograniczył produkcję narkotyków. Na walkę z narkotykami przekazano znaczne środki i do roku 2000 praktycznie do zera ograniczono uprawy maku w Pakistanie (po 2000 roku obserwuje się ponowny wzrost produkcji, spowodowany m.in. wzrostem cen na czarnym rynku, jednak o ile Pakistan jest ważnym szlakiem przerzutowym narkotyków, to sama produkcja nie stanowi już aż tak wielkiego problemu jak w latach 80.).

Od momentu wyjścia Sowietów z Afganistanu poziom produkcji opium w kraju uległ kolejnemu przyspieszeniu. Koniec zimnej wojny oznaczał jednocześnie spadek zainteresowania sił zewnętrznych Afganistanem i ograniczenie źródeł finansowania dla walczących o władzę frakcji. Dochody z handlu narkotykami stawały się coraz ważniejszym sposobem zdobycia funduszy na kontynuację działań zbrojnych. Oprócz tego wyniszczona gospodarka (w tym sektor rolniczy) i infrastruktura nie zapewniały odpowiednich warunków do uzyskiwania wystarczających dochodów przez rolników. W wyniku wojny zbombardowanych zostało od połowy do nawet dwóch trzecich wszystkich wsi. Hodowla spadła o 70 procent. Systemy irygacyjne były w dużej części zniszczone. Natomiast nielegalny rynek narkotykowy działał sprawnie i przynosił zyski znacznie wyższe niż legalna produkcja towarów rolniczych. Polityka emisji pustego pieniądza przez władzę dodatkowo sprawiła, że ludność straciła zaufanie do waluty – opium przejęło rolę środka tezauryzacji i wymiany.
W 1994 roku stopniowo władzę zaczęli przejmować Talibowie. W 1996 roku, po zdobyciu Kabulu, wprowadzili surowe prawo zwyczajowe. Pomimo wcześniejszych deklaracji reżim Talibów nie zakazał uprawy maku, natomiast zakazano uprawy marihuany – jak tłumaczono, Afgańczycy nie używają heroiny i opium, a produkcja jest przeznaczona dla niewiernych z Zachodu, więc jest to zgodne z prawem koranicznym; haszysz jest natomiast używany przez muzułmanów, więc musi być zakazany. W rzeczywistości trudno było zrezygnować z olbrzymich zysków z narkobiznesu. Talibowie nałożyli podatki na producentów i handlarzy – uszr (10%) i zakat (20%). Równolegle z odbudową kraju przez nowy reżim z roku na rok rosła też powierzchnia upraw maku.

Dopiero izolacja na arenie międzynarodowej, ostra krytyka i groźba sankcji międzynarodowych zmusiły Talibów do wydania w lutym 2000 roku dekretu całkowicie zakazującego uprawy maku na terenie całego Islamskiego Emiratu Afganistanu. Jego skuteczność była bardzo wysoka – według raportu UNDCP produkcja opium w Afganistanie spadła o 94%. W połączeniu z klęską suszy wywołało to bardzo poważny problem głodu – odnotowano przypadki śmierci głodowej.
Obalenie reżimu Talibów po atakach z 11 września 2001 roku umożliwiło rolnikom powrót do uprawy maku. Chociaż nowy rząd tymczasowy wydał 17 stycznia 2002 roku nowy zakaz produkcji opium, to areał upraw w tym roku wyniósł 74 tysiące hektarów, z których uzyskano 3,4 tysiąca ton opium – poziom porównywalny z rokiem 2000. Rząd przyjął nową, wieloaspektową strategię walki, nastawioną na niszczenie nielegalnych upraw, niszczenie laboratoriów produkujących heroinę, aresztowania handlarzy, przejmowanie narkotyków oraz zapewnienie alternatywnych, rolniczych i pozarolniczych źródeł dochodu dla rolników żyjących z uprawy maku. W 2003 roku rząd przyjął wieloletnią strategię antynarkotykową, która stawiała sobie ambitny cel ograniczenia produkcji opium w ciągu pięciu lat o 75 procent, a w ciągu dziesięciu lat całkowitej jej eliminacji. Mimo to produkcja systematycznie rosła aż do 2007 roku, kiedy osiągnęła swój szczyt (8,2 tysiąca ton). Od tego roku rozpoczął się trend spadkowy – w 2009 roku wyprodukowano w Afganistanie 6,9 tysiąca ton opium, w następnym roku 3,6 tysiąca ton. Równocześnie można zauważyć spadek areału upraw – ze 193 tysięcy ha w 2007 roku do 123 tysięcy ha w 2009 roku. Taki sam stan upraw odnotowano w roku 2010.  W roku 2009 zniszczono 69 laboratoriów wytwarzających heroinę z surowego opium. Mimo to Afganistan nadal odpowiada za 74% procent światowej produkcji heroiny.

Stan pacjenta

Afganistan poza tym, że jest największym producentem i eksporterem opium na świecie, jest też znaczącym konsumentem. Około 7 procent, czyli 80 ton opium zostało skonsumowane przez 150 tysięcy użytkowników narkotyku w 2008 roku. W 2009 i 2010 roku liczba ta wzrosła. W Afganistanie konsumowana jest także heroina – w 2008 roku konsumpcja wyniosła 2 tony, a liczba użytkowników około 50 tysięcy. Niestety  kolejne lata także przynoszą znaczący wzrost konsumpcji heroiny.

Uprawa i przetwarzanie surowca odbywa się głównie w południowych prowincjach Afganistanu, takich jak Hilmand, Kandahar i Nimroz, gdzie rebelianci i brak rządowej kontroli zapewniają dogodne warunki produkcji. Większość eksportu opiatów stanowi uzyskana w nielegalnych laboratoriach heroina. Do wytworzenia 1 kg heroiny potrzeba 7 kg opium (wartość ta jest wyższa np. w Birmie – 10 kg). Niezbędny jest także podlegający obrotowi kontrolowanemu bezwodnik octowy – jego przemyt stanowi osobny problem Afganistanu.

Wartość światowego rynku opiatów to około 65 miliardów USD, z czego tylko 3,5 procent (2,4 miliarda USD) przypada na Afganistan. Do rolników trafia tylko 0,4 miliarda USD. Większość zysków otrzymują więc handlarze i przemytnicy spoza kraju. Istnieją trzy główne szlaki przemytnicze z Afganistanu. Szlak północny prowadzi przez Azję Centralną do Federacji Rosyjskiej, transportuje się nim 25 procent afgańskiej heroiny. Szlak bałkański biegnie przez Iran, Turcję do krajów Europy Południowo-Wschodniej, a stamtąd na rynek europejski. Tą drogą eksportowane jest 37 procent heroiny z Afganistanu. Południowy szlak wiedzie do Pakistanu, skąd narkotyki są szmuglowane w wielu różnych kierunkach, głównie do Europy, Afryki i Azji, ale także, w niewielkich ilościach, do Ameryki Północnej.

Afganistan jest też znaczącym producentem marihuany i haszyszu. Przeprowadzone w 2009 roku wspólnie przez UNODC (United Nations Office on Drugs and Crime) i afgańskie Ministerstwo ds. Walki z Narkotykami badanie wykazało, że areał upraw konopi indyjskiej w Afganistanie wynosi  między 10 a 24 tysiące hektarów, które pozwalają na wyprodukowanie od 1,5 do 3,5 tysiąca ton żywicy konopnej. Wstępne szacunki za rok 2010 potwierdzają wyniki uzyskane w 2009 roku. Stawiałoby to Afganistan na pierwszym miejscu wśród światowych producentów haszyszu.

Perspektywy leczenia

Zwalczenie problemu narkotyków w Afganistanie jest jednym z ważniejszych wyzwań społeczności międzynarodowej. Nie ulega wątpliwości, że państwo w pojedynkę nie poradzi sobie z walką z narkobiznesem. Szeroko rozumiana pomoc dla Afganistanu jest nie tylko moralnym obowiązkiem, ale także niezbędnym elementem globalnej walki z narkotykami. Jest to jednak zadanie niezwykle trudne. Z pewnością potrzebne są długofalowe i kompleksowe działania, przede wszystkim odbudowa zdrowej gospodarki, która zapewni ludności możliwość zaspokajania podstawowych potrzeb bez konieczności prowadzenia nielegalnej działalności na tak szeroką skalę, jak ma to miejsce obecnie. Obserwując obecne trendy można mieć nadzieję, że po latach uzależnienia gospodarczego Afganistanu od produkcji narkotyków nareszcie następuje zmiana, jednak na pewno proces wychodzenia z tego uzależnienia potrwa jeszcze długie lata.

Źródła:
World Drug Report 2010
http://www.unodc.org/pdf/publications/afg_opium_economy_www.pdf
http://www.unodc.org/pdf/Afgh_drugindustry_Nov06.pdf
http://www.druglibrary.org/schaffer/heroin/historic.htm
Ahmed Rashid, Talibowie, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 2002