Srebrenica na tle konfliktu bałkańskiego. ludobójstwo w powojennej Europie

• bałkany
• konflikt
• srebrenica

Historia konfliktu bałkańskiego sięga daleko. Pierwsza wojna bałkańska wybuchła w 1912 roku. Był to sojusz wojskowy pomiędzy Serbią, Bułgarią, Czarnogórą i Grecją skierowany przeciwko Turcji. Podczas drugiej wojny bałkańskiej w 1913 roku, to Bułgaria wypowiedziała wojnę poprzednim sprzymierzeńcom: Serbii, Grecji, Czarnogórze oraz także Turcji i Rumunii. W 1914 roku serbski wywiad dokonał skutecznego zamachu na następcę tronu Austro - Węgier, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. W odwecie Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii, która ostatecznie poniosła przewidywalną klęskę.

Pierwszą próbą zjednoczenia skonfliktowanych Bałkanów w XX wieku było utworzenie Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Państwo wielonarodowe posiadało wówczas 12 milionów mieszkańców; oprócz Serbów, Chorwatów i Słoweńców byli to także: Czarnogórczycy, Niemcy, Węgrzy, Albańczycy, Rumuni, Turcy, Żydzi, Cyganie, Grecy, Bułgarzy. To religia w głównej mierze stanowiła główne kryterium podziału ówczesnego społeczeństwa: 49 proc. wyznawało prawosławie - Serbowie, Rumuni, Bułgarzy, 38 proc. Katolicyzm - Chorwaci, Węgrzy, Słoweńcy, Niemcy, natomiast około 10 proc. wierzyło w islam [5 ].

Sytuacja kraju nie była stabilna, liczba zamachów terrorystycznych dokonywanych zwłaszcza przez nacjonalistów chorwackich i macedońskich zaczęła gwałtownie wzrastać. W 1921 roku Aleksander Karadziordziewicz został królem Królestwa. Ze względu na pogarszającą się kondycje gospodarki, brak równowagi w rządzie oraz niepokój społeczny postanowił zmienić nazwę kraju na Królestwo Jugosławii. Decyzja głowy państwa zamiast poprawić status quo zadziałała odwrotnie. Ekstremiści nie zaniechali swych agresywnych zachowań. W 1934 roku doprowadziło to do zamachu w którym zginął panujący król. Władzę objął nieletni następca Piotr Karadziordziewicz, za którego obowiązki wypełniała rada.

Jugosławia po wybuchu II wojny światowej chciała zachować bezstronność; jednak 25 marca 1941 roku aby zyskać sprzymierzeńców przystąpiła do tzw. Paktu Trzech Mocarstw. Dzień później spiskowcy antyrządowi dokonali zamachu stanu. Nowe władze postanowiły nie zrywać paktu z Niemcami. Odważyły się także na podpisanie sojuszu o nieagresji i przyjaźni z ZSRR. Doprowadziło to do tragicznych skutków. Armia Jugosławii została błyskawicznie pokonana przez Hitlera, a król i rząd zmuszeni byli do ucieczki. W konsekwencji Królestwo zostało podzielone pomiędzy sojuszników III Rzeszy. Okupanci antagonizowali strony poprzez działania kolaboranckie, co było początkiem wojny domowej. Chorwaci zakładali obozy koncentracyjne dla eliminacji niechcianych grup etnicznych, przede wszystkim Żydów, Cyganów i Serbów. Zgony były masowe, na przykład w obozie w Jasenovacu zginęło dziesiątki tysięcy ludzi. Natomiast w starciach zbrojnych pomiędzy Chorwatami a Serbami zginęło około 250 tysięcy ludzi (w latach 1941-1943) [6].

Komuniści w Jugosławii nie dali za wygraną, pod przewodnictwem Chorwata Josepha Broza Tito [7] ich liczba powiększała się w szybkim tempie, podczas gdy sojusznicy Niemiec ponosili klęski w bitwach. W październiku 1944 roku oddziały Tity wraz z armią radziecką zajęły Belgrad. Pół roku później charyzmatyczny przywódca utworzył oficjalnie rząd Jugosławii. W niedługim czasie pokonał wrogie wojska - niemieckie, chorwackie, słoweńskie, serbskie, czarnogórskie. Swe zwycięstwa przypieczętował mordami tysięcy jeńców w tym także ludności cywilnej. W latach 1941- 1945 z 16 milionów mieszkańców zginęło około 12 proc. ludności Jugosławii , w tym ponad milion cywilów [8].

Lider komunistów osiągnął ostateczny sukces w walce, lecz był świadomy komplikacji zarządzania terenami o tak dużym zróżnicowaniu etnicznym. Wzajemna wrogość grup narodowościowych zmusiła go do utworzenia federacji sześciu republik: Bośni i Hercegowiny, Chorwacji, Czarnogóry, Macedonii, Serbii i Słowenii. Naczelnym powodem takiego planu było przede wszystkim rozbicie silnej grupy Serbów, która stanowiła prawie połowę liczby ludności Jugosławii. ,,Aspiracje i waśnie narodowościowe zostały stłumione siłą, ale trwały w ukryciu czekając na sposobność do ujawnienia się” [9]. Pomimo kontaktów z Zachodem kondycja jugosłowiańskiej gospodarki pogarszała się.

 Po śmierci Josepha Broza w 1980 roku, kryzys zaczął się jeszcze bardziej pogłębiać - brak żywności w niektórych sklepach, intensywne migracje, duże bezrobocie, strajki i manifestacje na ulicach oraz wysoki dług zagraniczny. Zabrakło osoby która zjednoczyła by kraj, spadło znaczenie rządu. Rzeczywista władza skupiła się wokół działaczy partyjnych danego regionu, każda republika chciała zyskać jak najwięcej. Wzrosło znaczenie Serbii, która wzmocniona duchem narodowym rosła w siłę i dążyła do dominacji w federacji oraz odzyskania niepodległości. Na czele serbskiego ruchu odrodzeniowego stanął Slobodan Miloszević. Także upadek komunizmu w krajach Europy Środkowo - Wschodniej przyczynił się do modyfikacji istniejącego stanu. Dekoniunktura pogłębiała się. Państwa zaczęły występować ze Związku Komunistów Jugosławii, opuszczać ostatni scalający element integracji.

5

Skład narodowościowy Jugosławii w 1991 roku. Wyraźna przewaga Serbów. Duże zróżnicowanie na terytorium Bośni.
Źródło: http://www.lib.utexas.edu/maps/slovenia.html

Wojna serbsko-chorwacka. Serbia zmierzająca w kierunku hegemonii regionu

Różnice kulturowe, religijne, poglądowe były zbyt dużym wyzwaniem do pokonania dla mieszkańców Jugosławii. Każdy z tych narodów posiadał wtedy większą lub mniejszą świadomość narodową, która w wersji skrajnej nie pozwalała na ugodowe załatwienie sprawy. Strony chciały zyskać obszary jednolite narodowościowo, a co za sobą idzie znaczącym problemem stał się zasięg każdego z państw. Masowe migracje ludności były wynikiem wzajemnych prześladowań które w zaostrzonym wydaniu przyjmowały charakter działań zbrojnych.

Od 1990 roku prezydent Słowenii, Milan Kuczan [10] oraz prezydent Chorwacji Franjo Tudżman [11] czynili przygotowania aby ogłosić swą niezależność i stanąć w jej obronie. Armia federalna stworzona jeszcze za czasów Tity, w 1991 roku była liczna, dobrze wyposażona i zorganizowana [12]. Stanowiła ważny składnik potęgi nad którym zapanowali Serbowie. 25 czerwca 1991 roku gdy dwóch prezydentów ogłosiło niepodległość swych państw, wojska jugosłowiańskie (oraz oddziały serbskie) zaczęły atak. Inwazja zarządzona przez Miloszevicia, miała na celu przede wszystkim przejęcie terytorium chorwackiego gdzie mieszkało nadal około 60  proc. serbskiej ludności. Obszar słoweński był kwestia poboczną, dlatego dość szybko odzyskał swą samodzielność. Siły zbrojne Slobodana skupiły się więc na chorwackiej części, efektywnie pokonując napotykany opór. Przedstawiciele innych republik zaakceptowali stan rzeczy i udzielili przyzwolenia prowadzonym działaniom. Członkowie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) próbowali zapobiec eskalacji sporu - nieskutecznie. Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) 25 października 1991 wystosowała wobec regionu bałkańskiego embargo dotyczące zakazu dostawy broni. Postanowienie zadziałało odwrotnie, gdyż zamiast osłabić obie strony, wzmocniło silniejszą - Serbów. Potencjalni zwycięzcy nie ograniczali swej brutalności w zdobywaniu wiosek i miast: brak zdyscyplinowania w hierarchii wojskowej, w oblężeniach uczestniczyło dużo niewyćwiczonej ludności cywilnej charakteryzującej się popędliwością w tym frakcje kryminalistów i ekstremistów. Za przykład może służyć rozstrzelanie około 300 jeńców po zdobyciu miasta Vukovar. Zbrodnie były dokonywane w celu przepędzenia niechcianej ludności na zdobytym terytorium. Chorwaci w odwecie również przeprowadzali czystki etniczne.

Po miesiącach wyniszczających się wzajemnie walk ale przede wszystkim tracących oddech Chorwatów, 3 grudnia 1991 roku EWG zniosła blokadę portów chorwackich - dzięki temu dotarła żywność do umierających z głodu osób. Cyrus Vance, wysłannik ONZ, 3 stycznia 1992 roku wynegocjował zawieszenie broni. Oba kraje zostały obłożone ówcześnie sankcjami gospodarczymi przez co ich sytuacja ekonomiczna była nie najlepsza. 21 lutego Rada Bezpieczeństwa umieściła w rejonie zatargu 14 tysięcy żołnierzy UNPROFOR (United Nations Protection Force – Siły Ochronne ONZ) [13], armia federalna musiała się wycofać. Sytuacja uległa zamrożeniu. Podczas 9 miesięcy starć zginęło ponad 10 tysięcy ludzi. Chorwacja straciła ¼ swojego terytorium zyskując oficjalnie niepodległość.

Zróżnicowana Bośnia jako element pogłębiający konflikt

Bośnia i Hercegowina w 1991 roku posiadała ponad 4 miliony mieszkańców w tym około 40 proc. Muzułmanów, 30 proc. Serbów, 15 proc. Chorwatów [14]. Obszary te przez swoją wielonarodowość także stały się powodem niezgody. Na podstawie przeprowadzonego referendum [15] Chorwacja i Słowenia w czerwcu oraz Macedonia we wrześniu 1991 roku ogłosiły swą niepodległość. Serbowie mieszkający w Bośni, sprzeciwiali się dążeniom Bośni do niepodległości jako państwa muzułmańskiego. Negocjacje wysłannika ONZ tym razem okazały się daremne, propozycja podziału terenów została odrzucona. Chorwaci poparli Muzułmanów w celu zachowania jedności Bośni wypowiadając pośrednio wojnę Serbom.

Już na początku marca 1992 roku zaczęły się pierwsze utarczki. Serbowie zaczęli ofensywę. Republika Bośni i Hercegowiny ogłosiła jako czwarta (spośród 6 republik) swą suwerenność w kwietniu 1992 roku; EWG i Stany Zjednoczone w obawie przed biegiem wydarzeń uznały niepodległość Bośni i Hercegowiny. Rozpad Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii stał się rzeczywistością. W zamian powołano Federalną Republikę Jugosławii do której należała Serbia (prezydent - Radowan Karadżić [16]) oraz Czarnogóra. Serbowie nadal przeprowadzali czystki etniczne na wysiedlonych terenach i w prowadzonych przez siebie obozach; w samej Bośni w 1992 roku zginęło od 4 do 8 tysięcy ludzi [17]. Chorwaci i Muzułmanie w odpowiedzi na działania Serbów również zabijali swych przeciwników lecz w dużo mniejszej ilości.

Za przykład przejawu pogłębiania się konfliktu można zdecydowanie uznać raporty Tadeusza Mazowieckiego [18], który w 1992 roku z polecenia Komisji Praw Człowieka ONZ sprawował funkcje Specjalnego Sprawozdawcy do spraw sytuacji w dziedzinie praw człowieka na terenie byłej Jugosławii, a zwłaszcza Bośni i Hercegowiny. W swoich raportach obszernie opisuje ówczesną sytuacje tegoż regionu przytaczając przyczyny, przebieg, skutki oraz propozycje rozwiązania istniejących problemów. Głównym kłopotem były: obozy, więzienia, brak lub niesprawnie działające sądownictwo, odcięcie niezbędnej pomocy humanitarnej; ogólnie definitywne łamanie praw człowieka. Mazowiecki uznaje, iż ideą a nie konsekwencją tej wojny jest wzajemne wyniszczanie się narodów. Końcem 1992 roku rząd bośniacki sprawował władzę tylko na 15 proc. swojej powierzchni, 20 proc. należało do Chorwatów a pozostała większość do Serbów.

Okładka amerykańskiego tygodnika ,,Time” z 1992 roku jest dowodem na to, że problemy bałkańskie były znane opinii publicznej. Media nie były świadome jednak dalszego rozwoju sytuacji.

Źródło: http://filipspagnoli.wordpress.com/2010/ 01/06/iconic-images-of-human-rights-violations-37-muslim-prisoners-in-a-serbian-detention-camp/

W styczniu 1993 roku na forum ONZ został przedstawiony plan Vancea i Owena. Zakładał podział Bośni na 10 prowincji: 3 serbskie, 3 chorwackie, 3 muzułmańskie oraz 1 mieszaną. Rozwiązanie pokojowe zostało zaakceptowane przez Chorwatów i Muzułmanów, lecz jednak odrzucone przez Serbów zakończyło się fiaskiem. Ważnym czynnikiem kształtującym rozkład sił było objęcie urzędu prezydenta przez Billa Clintona który uważał za bardziej odpowiednie prowadzenie polityki promuzułmańskiej i antyserbskiej np. zrzuty żywności dla ludności muzułmańskiej. 22 lutego 1993 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ powołała Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii (ICTY- International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia) z siedzibą w Hadze. Celem trybunału było i jest nadal wydawanie wyroków dotyczących: ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości, naruszenia praw wojennych i konwencji genewskiej.


Zarys sytuacji przed zbrodnią srebrenicką (1992-1995)

Srebrenica jako terytorium sporne stanowiła enklawę, która od grudnia 1992 roku (do października 1993 roku, co daje 11 miesięcy okupacji) była otoczona przez siły serbskie blokujące potrzebną pomoc humanitarną. W samym mieście przed wojną mieszkało 7 000 osób, liczba ta wzrosła do około 30 000 osób; natomiast na całym okupowanym obszarze znajdowało się około 60 000 osób. Z powodu przeludnienia i działań serbskich warunki życia przebywających tam osób były dramatyczne (niedobór żywności i lekarstw, brak odpowiedniego schronienia dla wszystkich co stanowiło poważny problem przy minusowych temperaturach) [19]. Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do Spraw Uchodźców (UNHCR- United Nations High Commissioner for Refugees ) domagał się poprawy tych warunków. Strona serbska w większości pozornie akceptowała i gwarantowała spełnienie ustaleń: ,,owe ustne i pisemne zapewnienia częstokroć nie były później przestrzegane” [20]. Dopiero dowódca oddziałów UNPROFOR (United Nation Protection Force - Siły Ochronne ONZ na terenie Jugosławii) gen. Philippe Morillon przybyły 12 marca 1993 roku do Srebrenicy wynegocjował polepszenie sytuacji mieszkańców enklawy. Francuski dowódca zapobiegł poważnej eskalacji agresji Serbów, lecz nie na długo. Jego przyjazd oraz ówczesne decyzje organów ONZ były stanowczo opóźnione, a proces egzekwowania spełnienia żądań od stron mało skuteczny. Można to uznać za jeden z przejawów zwiastujących niebezpieczeństwo w przyszłości.

Dnia 15 kwietnia 1993 roku Serbowie zdobyli Srebrenicę. Jednak ,,błękitne hełmy” zdemilitaryzowały ich oddziały i odebrały im ,,sukces”. Z kolei Muzułmanie pomimo decyzji ONZ, nadal zachowali broń i dokonywali ataków na swych wrogów. 6 maja Rada Bezpieczeństwa ONZ utworzyła 6 stref bezpieczeństwa: Srebrenica, Żepa, Sarajewo, Bihacz, Tuzla, Gorażde, których nie można było napadać i bombardować. Utworzenie 6 bezpiecznych rejonów osłabiło znacznie Serbów gdyż nie mogli swobodnie prowadzić działań wojennych; można stwierdzić, że eliminowało to ich zwycięstwo w wojnie. Dlatego ich żołnierze nie przerwali ostrzału; zlikwidowali jedynie otwarte szturmy w obawie przed konsekwencjami ze strony NATO i Stanów Zjednoczonych.

Dnia 20 lipca został przedstawiony kolejny plan działaczy ONZ, tym razem Davida Owena i Thorvalda Stoltenberga. Zakładał utworzenie Unii Republik Bośni i Hercegowiny, z czego 51 proc. terytorium miała otrzymać Republika Serbska, 30 proc. Republika Muzułmańska, 16 proc. Republika Chorwacka, a pozostałe sporne 3 proc. miało pozostać pod administracją międzynarodową. Serbowie i Chorwaci zaakceptowali plan. Z kolei bośniacki prezydent Alija Izetbegowicz [21] grał na czas przeciągając negocjacje. Nie zależało mu na rozejmie z nieprzyjaciółmi lecz przede wszystkim na interwencji międzynarodowej. W sierpniu wojskowi UNPROFOR po raz drugi pozbawili wygranej Serbów, dotyczącej zdobycia gór Igman. Od tego czasu zaczęły się prowokacje względem ,,błękitnych hełmów” np. strzelaniny. 29 września bośniacki parlament przyjął projekt Owena i Stoltenberga; zastrzegł jednak, że musi im zostać zwrócone jeszcze 4 proc. utraconych obszarów. Prezydenci, którzy pertraktowali nie wyrazili zgody na postawiony warunek. Ostatecznie misja negocjatorów ONZ zakończyła się niepowodzeniem, plan nie został zrealizowany.

Tadeusz Mazowiecki po roku sprawowania funkcji sprawozdawcy ONZ wyraził głębokie zaniepokojenie w wywiadzie udzielonym Ryszardowi Bilskiemu, w sierpniu 1993 roku. Zwrócił uwagę na duże znaczenie podmiotów międzynarodowych, wielkie zaangażowanie i oddanie pojedynczych żołnierzy: ,,kiedy byłem w Sarajewie, na minie zginął ukraiński dowódca, a dwóch żołnierzy zostało rannych. Jakże kontrastuje ta ofiarność - i to chciałem z całą mocą i odpowiedzialnością podkreślić - z bezradnością polityczną Europy, Ameryki i ONZ. Ta bezradność jest przerażająca” [22].

Mapa Bośni z 1994 roku. Wyraźna dominacja Serbów. Enklawy Srebrenica, Żepa i Gorażde ze względu na swoje położenie były ewidentnym punktem niezgody pomiędzy Serbami a Muzułmanami

Źródło: http://www.sott.net/articles/show/231723-Bosnia-and-Herzegovina-Genocide-Commemorated-Srebrenica- Massacre

Zmiana premiera w Bośni oraz reformy gospodarze wzmocniły samodzielność militarną Muzułmanów. W październiku i listopadzie 1993 roku intensywność starć na frontach w Bośni nie malała. Nadal były prowadzone walki: muzułmańsko - muzułmańskie, chorwacko -muzułmańskie, serbsko - muzułmańskie, chorwacko - serbskie. Europa Zachodnia i Stany Zjednoczone za wszelką cenę chciały uniknąć interwencji zbrojnej. Zmuszone rozwojem wydarzeń wstępnie zadeklarowały zobligowanie uczestników wzajemnych potyczek do zawieszenia broni pod groźbą nalotów NATO. Deklaracja jednak nie została zrealizowana ze względu na sympatie Moskwy w stosunku do Serbów; Zachód nie chciał psuć relacji z Rosją, bał się kolejnej zimnej wojny.

Na początku lutego 1994 roku w Sarajewie, mieście o które były toczone krwawe bitwy, nieznany sprawca rzucił granat moździerzowy w tłum ludzi. 68 osób zginęło, 197 osób zostało rannych [23]. Siły UNPROFOR nie potrafiły definitywnie wskazać winnych (zemsta Serbów czy prowokacja Muzułmanów). Zdjęcia z tych wydarzeń zaszokowały światową opinię publiczną. Państwa należące do ONZ i NATO były zmuszone do podjęcia międzynarodowych działań. Kraje Paktu Północnoatlantyckiego w końcu, w połowie lutego sukcesywnie zmusiły Serbów do wycofania artylerii i czołgów z Sarajewa. Była to pierwsza bezpośrednia interwencja NATO. W niedługim czasie lotnictwo Paktu obroniło miasto Bugojno przed atakiem serbskich maszyn. Była to wówczas pierwsza konfrontacja zbrojna państw przymierza w misji bojowej [24].

Prawdziwym przełomem zmieniającym układ sił był rozejm Chorwatów i Muzułmanów z 1 marca 1994 roku. Zakładał: utworzenie federacji w Bośni, podział na kantony, wspólny rząd i parlament, dwie głowy państwa - Chorwat i Muzułmanin. Taka zmiana rzeczywistości odbierała dominującą pozycję Serbii. Jej wróg się zjednoczył: przymierze antyserbskie, które w dodatku zostało umocnione aprobatą społeczności międzynarodowej. Serbowie nie przystali na zaproponowane warunki pokoju (2/3 Bośni dla nowej federacji) i 4 kwietnia zaatakowali enklawę Gorażde. Lotnictwo NATO odpowiedziało na te działania. Ostatecznie serbskie wojska wycofały się z miasta dopiero 21 kwietnia. Uczyniły to ze względu na realną zapowiedź sił NATO, która przewidywała masowe zbombardowanie ich pozycji. Odzewem środowiska międzynarodowego na zaistniałe wydarzenia było utworzenie Grupy Kontaktowej do spraw Bośni (Stany Zjednoczone, Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Włochy, Rosja). Państwa zaproponowały podział Bośni: 49 proc. obszaru dla Serbów, 51 proc. dla federacji chorwacko - muzułmańskiej. Plan jednakże nie doszedł do skutku, ze względu na brak zgody prezydenta Izetbegowicza.

Nadal nie malało natarcie żołnierzy serbskich. Generał Ratko Mladić [25] stosował przemyślaną taktykę. Jeśli spotykał większy opór wykorzystywał zakładników by zamrozić agresywniejsze posunięcia ONZ. Dowódca nadal nie obawiał się prowadzić swych oddziałów w kierunku stref bezpieczeństwa ONZ. Od kwietnia 1995 roku liczba wojsk UNPROFOR została ograniczona o połowę (ze względu na brak zgody chorwackiego prezydenta dotyczącej przedłużenia mandatu). Członkowie organizacji, których główną aspiracją była prewencja oraz skuteczne powstrzymywanie rozwoju konfliktów zbrojnych czuli się bezsilni . Podejmowane decyzje nie były efektywne. Ówcześnie, kraje postanowiły jedynie wesprzeć Chorwatów; liczono na samoistne rozwiązanie sporu bez potrzeby konkretnych kroków.

Masowy mord w Srebrenicy

Z początkiem lipca 1995 roku sytuacja w enklawach: Bihacza, Srebrenicy i Żepy (które jednocześnie były tylko pozornie bezpiecznymi obszarami ONZ) zaczęła się pogarszać. Miasta od kilku miesięcy nie otrzymywały konwojów z pomocą, zrzuty z powietrza były niewystarczające. ,,W Sarajewie także zaczęło brakować zaopatrzenia, ze względu na ostrzał lotniska przez Serbów - NATO tym razem nie reagowało. Bezczynność sojuszu wynikała z obawy przed ponownym wzięciem zakładników” [26]. Karadżić i Mladić widząc ostrożność państw sprzymierzonych postanowili zaatakować muzułmańskie enklawy. 8 lipca zaczęto ofensywę na Srebrenicę (znajdowało się tam wtedy około 40 tysięcy osób wyznających islam). Wówczas w Potocari [27 ] znajdowało się 460 żołnierzy ONZ (batalion holenderski), znających plany Serbów. Kilka tysięcy muzułmanów, którzy skryli się w obozie zostało wydanych wprost w ręce serbskiego generała. Już wtedy setki osób, które próbowały uciec zginęło. Dowódca batalionu nie wydał rozkazów mobilizujących holendrów do obrony miasta ze względu na przewagę liczebną przeciwników oraz charakter misji peacekeeping (samoobrona, wykluczenie inicjatywy ataku). Holendrzy opuścili swoją bazę za zgodą Serbów, pozostawiając zaopatrzenie i broń. Decyzje dowództwa nakazujące wycofanie UNPROFOR można uznać za dowód akceptacji biegu wydarzeń przez ONZ. Cztery dni okupacji miasta przyczyniły się do jego kapitulacji. Z rozkazów Mladicia zatrzymano wszystkich Muzułmanów. Mężczyzn i chłopców oddzielono od kobiet i dzieci, wywieziono do pobliskich miejscowości i rozstrzelano. Ofiary były okłamywane w celu nierozsiewania paniki. Tłumaczono im, że są przesiedlani w głąb Bośni ze względu na ich bezpieczeństwo. Jeńców i cywilów masowo mordowano między innymi w: Novej Kasabie, Kravicy, Grbavcxi, Karakaj, Potocari, Tisca, Petkovci, Braniewie.

Termin ,,czystki etniczne” używany od 1992 roku oznaczał ,,systematyczne prześladowanie ludności cywilnej mające na celu wymuszenie na niej porzucenia zamieszkałych przez nią terenów” [28]. Zgodnie z konwencją w sprawie zapobiegania i karania ludobójstwa [29] uchwaloną przez ONZ w 1948 roku, ludobójstwo jest to czyn, którego celem jest zniszczenie całkowite lub częściowe grup wynikających z podziału: narodowego, etnicznego, religijnego czy też rasowego. Obejmuje działania dokonane na członkach tych grup, takie jak: zabójstwo, poważne uszkodzenia ciała, przesiedlenia w celu wyniszczenia, umyślne wstrzymanie urodzin dzieci oraz przymusowe przenoszenie dzieci z jednej grupy do drugiej. Karane jest nie tylko dokonanie ludobójstwa, ale także: zmowa w sprawie jego popełnienia, bezpośrednie i publiczne podżeganie, usiłowanie popełnienia oraz współudział. Zaistniałych wydarzeń nie można więc sygnować terminem czystek etnicznych, który jest się nie wystarczający. Był to ewidentny akt ludobójstwa. Serbowie nie poprzestali na przesiedleniach, umyślnie dążyli do ograniczenia a nawet całkowitej eliminacji Muzułmanów na terytorium Bośni.

Dyplomaci ONZ oficjalnie ujawnili dokładniejsze informacje o zbrodni 5 miesięcy później, gdyż rzekomo nie chcieli aby opinia publiczna zaszkodziła porozumieniu dotyczącemu zakończeniu wojny. Trzy enklawy na wschód od Bośni były punktem utrudniającym a nawet uniemożliwiającym ugodę. Dla społeczności międzynarodowej wygodne wiec było samorozwiązanie się konfliktu o sporne obszary, bez potrzeby interwencji która i tak przypuszczalnie była by nieskuteczna. ,,Dlatego Serbowie dostali prawdopodobnie ciche przyzwolenie ONZ i NATO na zdobycie muzułmańskich enklaw we wschodniej Bośni. Godzono się z góry z faktem, że ludność muzułmańska na tym ucierpi, nikt jednak nie przypuszczał, że Serbowie dopuszczą się tak upiornej zbrodni” [30]. Szacując, od 12 do 15 lipca 1995 roku zginęło około 8 tysięcy bezbronnych Muzułmanów.

Interwencja społeczności międzynarodowej

14 lipca 1995 armia serbska zaatakowała Żepę. Kompania ukraińska działająca pod egidą ONZ nie wsparła obrońców miasta, które ostatecznie skapitulowało po 12 dniach. Ukraińscy żołnierze zastosowali się do odgórnych rozkazów. Kraje Zachodu po raz kolejny dały przyzwolenie Serbom na zdobycie drugiej enklawy oraz dalsze utrzymanie Srebrenicy. Aktorzy międzynarodowi nadal nie chcieli się aktywnie angażować w politykę sporu, woleli pozostać z boku. Tadeusz Mazowiecki skrytykował podjęte decyzje i zrezygnował z funkcji Specjalnego Sprawozdawcy ONZ do spraw sytuacji w dziedzinie praw człowieka na terenie byłej Jugosławii, gdyż jego raporty zostały zignorowane - brak skutecznych reakcji na sytuację.

Dnia 25 lipca Trybunał Międzynarodowy w Hadze oskarżył: Radovana Karadżicia, Ratko Mladicia oraz Milana Marticia (lidera chorwackich Serbów) o dokonanie zbrodni przeciwko ludzkości.

Wieści o tragedii w Srebrenicy wymusiły długo wyczekiwane decyzje na państwach sojuszu. Serbowie otrzymali konkretną groźbę w razie zaatakowania enklawy Gorażde. Po raz pierwszy musieli się liczyć z realnym zagrożenia ze strony NATO w przypadku zaatakowania tej enklawy. Wyruszyli więc na podbój Bihaczu a także bośniackiej stolicy - Sarajewa by tego uniknąć.
18 sierpnia wysłannik Waszyngtonu Richard Holboork przedstawił nowy plan pokojowy podziału Bośni na część serbską i muzułmańsko - chorwacką. Kolejna próba pogodzenia stron okazała się bezskuteczna ze względu na odmowę Karadżicia. 22 sierpnia działania podjęły Siły Szybkiego Reagowania ONZ. Cierpliwość Zachodu ostatecznie wyczerpała się po wystrzeleniu pocisku moździerzowego przez zwolenników Mladicia, skierowanego na targ w Markale. Zginęło wtedy 37 osób, natomiast 89 osób zostało poszkodowanych. 29 sierpnia, NATO by nie ulec całkowitej kompromitacji na arenie międzynarodowej, zdecydowało się na masowy atak pozycji serbskich wokół Sarajewa.

Operacja lotnicza ,,Deliberate Force” [31] jako zdecydowane działanie, przyniosła zamierzone rezultaty. W tym czasie zaczęły się także starania dyplomatów (a dokładnie ministrów spraw zagranicznych krajów byłej Jugosławii) mające na celu zakończenie wojny. Oficjalne zawieszenie broni nastąpiło 12 października 1995 roku. Było to 36. przerwanie walk w historii tego sporu, tym razem skuteczne i ostateczne.

Dnia 21 listopada 1995 roku wynegocjowano w Dayton (w Stanach Zjednoczonych) układ pokojowy [32] dotyczący przyszłych losów Bośni i Hercegowiny. Naczelnym elementem porozumienia było utrzymanie jedności tego kraju. Nowa federacja miała składać się z dwóch elementów: federacji chorwacko - muzułmańskiej, która miała otrzymać 51 proc. obszaru kraju, oraz z republiki serbskiej ustanowionej na pozostałych 49 proc. powierzchni. Państwa zobowiązały się do zdemilitaryzowania wojsk w specjalnych strefach, zapewnienia praw mniejszością narodowym. Obie części federacji posiadały niezależność w prowadzonej polityce zagranicznej i gospodarczej, odrębne: siły zbrojne, rząd, konstytucje - wskazuje to na luźny charakter paktu podkreślający autonomiczność stron, a nie zjednoczenie. Stabilizacją pokojowej sytuacji miały się zając jednostki IFOR [33] (Implementation Force; NATO) w liczbie 60 tysięcy żołnierzy, zastępujących siły UNPROFOR (ONZ).

Działalność Międzynarodowego Trybunału Karnego dla krajów byłej Jugosławii [34]

Trybunał Karny został utworzony w 1993 roku na mocy rezolucji Rady Bezpieczeństwa. MTKJ powołany został w celu osądzenia osób podejrzanych w sprawie: zbrodni przeciwko ludzkości, ludobójstwa, zbrodni wojennych oraz nieprzestrzegania praw Konwencji Genewskiej na terenie byłej Jugosławii. W 1995 roku MTKJ zlecił Jean-Rene Ruezowi [35] znalezienie snajperów terroryzujących Sarajewo. Pod koniec lipca 1995 roku, po wydarzeniach w Srebrenicy, Trybunał polecił mu przerwanie poprzedniego dochodzenia i zajęcie się sprawą masakry [36]. Miał za zadanie udowodnienie, iż egzekucje miały charakter zaplanowany a nie przypadkowy. Przebieg oraz wyniki jego śledztwa zostały przedstawione w filmie dokumentalnym ,,Srebrenica. Zabij ich wszystkich”. Podczas nagrywania filmu, Ruez odwiedza miejsca zbrodni ponownie pod okiem kamery, wyprawy są dość krótkie ze względu na bezpieczeństwo całej ekipy. Pomimo obszernego materiału dowodowego oraz relacji świadków władze Serbii nie przyznają się do masakry w Srebrenicy. Między 12 a 17 lipca 1995 roku w okolicach Srebrenicy rozstrzelano 8 tysięcy mężczyzn i chłopców. Po obu stronach drogi zwanych ,,osią śmierci” znajdują się miejsca straceń i 43 masowe groby.

Francuski policjant pokonał ten odcinek setki razy, często pod wojskową eskortą. W Srebrenicy obecnie, gdzie Serbowie stanowią zdecydowaną większość obowiązuje zmowa milczenia. Mieszkańcy chronią zbrodniarzy wojennych, ukrywali między innymi przez długi czas Ratko Mladicia. Odpowiedzialni są także za zacieranie śladów [37]. Śledczy dotarł do nagrania, w którym serbski generał 11 lipca 1995 roku jednoznacznie stwierdza, że nadszedł czas zemsty na Bośniakach. Rozkazy Mladicia były wykonywane przez np. 10 specjalny oddział dywersyjny przeznaczonego do zbierania informacji oraz ochotników z pobliskich wiosek. Żeby uciszyć kierowców autobusów wiozących ludzi na śmierć, nakazywano im rozstrzelanie kilku osób. Część dowódców oddziałów, którzy wykonywali bezpośrednio polecenia Mladicia przez długi czas pozostawali lub nadal pozostają na wolności. Przykładem może być Branjo Gojković, z którego nakazu rozstrzelano 1200 osób w Braniewie oraz około 500 osób w domu kultury w Pilicy. Gojković czuje się całkowicie bezkarny, pomimo tego że został uznany przez Trybunał Karny za zbrodniarza wojennego. Swobodnie opowiada o tych wydarzeniach dziennikarzom i nie poczuwa się do winy. Uważa, że w Srebrenicy nie doszło do ludobójstwa, zginęli tam tylko żołnierze muzułmańscy a nie cywile. W 2005 roku osoby uznane za zbrodniarzy wojennych można było normalnie spotkać na serbskich ulicach, pomimo tego że na każdym komisariacie były ich zdjęcia. Nadkomisarz w udzielonym wywiadzie stwierdza, że Trybunał nie zajmuje się poszukiwaniem tak zwanych ,,płotek”. To władze lokalne powinny zając się takimi aresztowaniami. Francuski policjant przez 6 lat prowadził śledztwo w sprawie Srebrenicy. Do pomocy Trybunał zlecił mu zaledwie 5 śledczych. Dochodzenie potwierdziło wcześniej postawioną tezę. W lipcu 1995 roku w enklawie Srebrenicy dokonano zaplanowanej zbrodni na ludności cywilnej. Dzięki jego efektywnej pracy było możliwe oskarżenie głównych winowajców zbrodni srebrenickiej.

Dotychczas w sprawie Srebrenicy zostali skazani: w 1998 roku - Dražen Erdemović (5 lat), w 2003 roku - Dragan Obrenović (17 lat), w 2004 roku - Radislav Krstić (35 lat), w 2005 roku - Dragan Nikolić (20 lat), w 2007 roku - Vidoje Blagojević (15 lat) i Dragan Jokić (9 lat), w 2010 roku Vujadin Popovic i Ljubis Beara (dożywocie). Skazani to przede wszystkim dowódcy oddziałów. Byli odpowiedzialni za wydawanie rozkazów rozstrzelania Muzułmanów pochodzących z Srebrenicy. Slobodan Miloszević [38] jako prezydent Serbii w latach 1989 - 1997 został oskarżony przez haskich prokuratorów w 2001 roku, o wywołanie sporów wojennych w Kosowie, Bośni i Chorwacji (postawiono mu 66 zarzutów, w tym przyczynienie się do mordu w Srebrenicy). Zmarł w 2006 roku w więzieniu w Hadze. Nie doczekał ostatecznego wyroku pomimo 5 - letniego procesu. Na podstawie zeznań Erdemowicia (żołnierza armii serbskiej), Trybunał w lipcu 1996 roku wydał międzynarodowy nakaz aresztowania Radovana Karadżicia i Radko Mladicia jako głównych odpowiedzialnych rzezi srebrenickiej. Rząd Stanów Zjednoczonych oferował 5 milionów dolarów za informacje o serbskim generale, z kolei Serbia zobligowała się do kwoty 10 milionów dolarów za zbiega. Karadżić został aresztowany 21 lipca 2008 roku, natomiast Mladić został zatrzymany 26 maja 2011 roku.

W lipcu 2011 roku został schwytany Goran Hadżić [39], ostatni z listy poszukiwanych zbrodniarzy wojennych na której znajdowało się 161 nazwisk. Serbia poprzez schwytanie przestępców spełniła warunek Unii Europejskiej, dzięki któremu będzie mogła przystąpić do rozmów akcesyjnych.

Obecnie Trybunał prowadzi 4 procesy sądowe (w tym sprawa Karadżicia i Mladicia), rozpatruje 18 apelacji. Od ponad 21 lat swojej działalności Trybunał prowadził blisko 100 spraw z których znamienita większość zakończyła się wyrokami skazującymi. W lipcu 2011 roku sąd w Hadze orzekł, że żołnierze holenderscy są winni śmierci trójki Muzułmanów (dot. misji ONZ w Srebrenicy w 1995 roku). Proces rozpoczął się z wniosku rodzin tych, że ofiar. Prawdopodobnie po wygranej sprawie wpłyną kolejne wnioski [40].

Podsumowanie

Konflikty bałkańskie lat 90’ XX wieku ukazały słabość organizacji bezpieczeństwa zbiorowego. Wielonarodowe Bałkany przez ostatnie stulecia pomimo prób zjednoczenia stały się tykającą bombą Europy. Przytoczenie historii udowadnia, że państwa tego regionu nie były w stanie długoterminowo rozwiązać sporu a nawet złagodzić różnic waśniących sąsiadujące narody. Tylko zdecydowana interwencja państw sprzymierzonych w powyższą sytuację mogła zapewnić pokój w środkowej części Starego Kontynentu. ONZ i NATO miały świadomość eskalacji wrogości ludności jugosłowiańskiej. Każdy z narodów chciał mieć jednolity narodowościowo obszar, punktem zapalnym stały się więc granice. Zaczęły się masowe czystki etniczne, które opierały się na skrajnym nacjonalizmie. Istotnym problemem było także dążenie Serbii do dominacji nad regionem – zakorzenione w idei ,,Wielkiej Serbii” z XIV wieku. ONZ kilkakrotnie próbowało pokojowo wprowadzić zgodę wśród Słowian. Plany zakończyły się fiaskiem, gdyż żadne z państw nie chciało zmniejszać powierzchni swojej krainy na rzecz sąsiada. Utworzenie 6 stref bezpieczeństwa nie przyniosło zamierzonych rezultatów. Międzynarodowy system ochrony praw człowieka [41] okazał się nieskuteczny. Przykład Srebrenicy i Żepy ukazuje paraliż wojsk UNPROFOR, które poprzez sztywny proces decyzyjny oraz charakter misji nie mogą podejmować szybkich i efektywnych działań. Aktorzy sceny międzynarodowej pomimo wielu zwiastunów pogarszania się sytuacji bałkańskiej nadal liczyli na samorozwiązanie się konfliktu. Chorwaci, Muzułmanie ale przede wszystkim Serbowie ze względu na bezkarność międzynarodową zaostrzyli wzajemne działania zbrojne. W efekcie owej bezczynności podmiotów międzynarodowych doszło między innymi do ludobójstwa w Srebrenicy. Pakt Północnoatlantycki został zmuszony do podjęcia stanowczych posunięć takich jak atak zbrojny, którego skutkiem było porozumienie podpisane w Dayton. Układ pokojowy zakończył jeden z najkrwawszych konfliktów zbrojnych od zakończenia II wojny światowej. Ostatecznie nie wprowadził powszechnej zgody, podział terytorium utrwalił odmienności. Uśpił agresję zbrojną stron pod powierzchnią dyplomacji, co okazało się niebezpieczne - wojna w Kosowie [42]. Także w przypadku Kosowa ONZ i NATO mogły zareagować szybciej gdyż posiadały ku temu wyraźne przesłanki np. strajki albańskie zaczęły się już w 1981 roku [43]. W polityce globalnej nie liczy się ilość podejmowanych działań lecz przede wszystkim ich skuteczność. Jeśli organizacje międzynarodowe nie potrafią stłumić konfliktów w zarodku po doświadczeniach I i II wojny światowej przyszłość pokoju w Europie staje pod znakiem zapytania [44].




PRZYPISY:
[1 ] Oprócz realizmu istnieją jeszcze dwa naczelne sposoby postrzegania stosunków międzynarodowych: idealizm i wizja transnarodowa. Idealizm ( inaczej liberalizm) zakłada, że człowiek z natury jest dobry i bezkonfliktowy. Rzeczywistym interesem społeczeństwa jest bogacenie się. Politycy powinni skupić się przede wszystkim na polityce wewnętrznej. Demokratyzacja społeczeństwa oraz globalny system zabezpieczeń powoduje wyeliminowanie wybuchu wojny. Jak sama nazwa wskazuje wizja ma charakter utopijny. Główni przedstawiciele nurtu to: W. Wilson, J. Benthan, J.S. Mill. Natomiast zwolennicy stanowiska transnarodowego uważali, że istotnym elementem polityki jest decentralizacja, osłabienie pozycji państwa. W dobie globalizacji wzrosło znaczenie struktur transnarodowych. Potęgę państwa stanowi rozwój technologiczny i ekonomiczny oraz kapitał intelektualny. Czołowi reprezentanci: K. Kaiser, J.S. Nye, R.O. Keohane. Zob. A. Heywood, ,,Polityka globalna. Rozumienie polityki światowej”, [w:] ,,Politologia”, wyd. naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 157-165.
[2 ] Zob. H. Morgenthau, ,,Sześć zasad realizmu politycznego”, "Res Publika Nowa" 2004, nr 3.
[3 ] Zob. szerzej Karta Narodów Zjednoczonych. Dz. U. z 1947 roku, Nr 23, poz. 90.
[4 ] Zob. W. Walkiewicz, ,,Jugosławia. Państwa sukcesyjne”, wyd. II, wyd. Trio, Warszawa 2009.
[5] M. Kuczyński, ,,Krwawiąca Europa. Konflikty zbrojne i punkty zapalne w latach 1990-2000. Tło historyczne i stan obecny”, Wyd. Bellona, Warszawa 2001, s. 158.
[6] Ibidem, s. 160.
[7] Joseph Broz Tito (1892-1980), prezydent Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii w latach 1953-1980. Przewodniczący Związku Komunistów Jugosławii od 1936 aż do śmierci. Podczas II wojny światowej stworzył ruch antyfaszystowski Partyzanci Jugosławii. Pomimo przynależności partyjnej opierał się sowieckim wpływom. Poprzez promowanie niezależności stał się jednym promotorów idei ruchu państw niezaangażowanych.
[8 ] Ibidem, s. 162.
[9 ] Ibidem, s. 164.
[10 ] Milan Kuczan (ur. 1941), prezydent Słowenii w latach 1992 - 2002. Zwolennik demokracji, za jego kadencji Słowenia przystąpiła do Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz Światowej Organizacji Handlu. Przygotował swój kraj także do członkostwa w NATO i Unii Europejskiej.
[11 ] Franjo Tudżman (1922-1999), w latach 90’ był przewodniczącym Chorwackiej Wspólnoty Demokratycznej. Prezydent Chorwacji w latach 1990 - 1999. Podpisał układ w Dayton, który zakończył wojnę z Serbią.
[12 ] Armia jugosłowiańska posiadała między innymi: wojska lądowe (41 brygad, 129 tysięcy żołnierzy, rezerwy – 440 tysięcy żołnierzy, 1850 czołgów), lotnictwo (3 korpusy lotnicze, 29 tysięcy żołnierzy, rezerwy - 27 tysięcy żołnierzy, 489 samolotów, 165 śmigłowców, 161 myśliwców), marynarka wojenna (5 okrętów podwodnych, 11 tysięcy żołnierzy, rezerwy – 43 tysiące żołnierzy), straż graniczna (15 tysięcy ludzi wyposażonych w broń lekką), obrona terytorialna (ponad 2 miliony przeszkolonych rezerwistów). Zob. więcej Ibidem, s. 167-168.
[13 ] Zob. C. Mojzesowicz, ,,Leksykon problemów międzynarodowych i konfliktów zbrojnych”, wyd. Atla2, Wrocław 2001, s. 24-27.
[14 ] M. Kuczyński, ,,Krwawiąca Europa…”, s. 170.
[15] Mieszkańcy poszczególnych części Jugosławii w referendum decydowali: czy państwo ma być konfederacją niepodległych republik (za tym rozwiązaniem była Chorwacja i Słowenia) czy demokratycznym państwem federacyjnym.
[16] Radowan Karadżić (ur. 1945), prezydent Republiki Serbskiej w latach 1992- 1996. Jeden z współtwórców Serbskiej Partii Demokratycznej w Bośni i Hercegowinie. Poszukiwany od 1995 roku przez Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii. Jeden z głównych odpowiedzialnych masakry w Srebrenicy. Został aresztowany w 2008 roku.
[17] Ibidem, s. 193.
[18] Zob. ,,Raporty Tadeusza Mazowieckiego z byłej Jugosławii”, red. R. S. Hliwa, R. Wieruszewski, Wydawcy: Fundacja ,,Promocja Praw Człowieka- Badania i Nauczanie”, Agencja Scholar, Poznań- Warszawa 1993.
[19 ] Ibidem, s. 192.
[20 ] Ibidem, s. 193.
[21] Alija Izetbegowicz (1925-2003), prezydent Bośni i Hercegowiny w latach 1990 - 1998 oraz w 2000 roku. Polityk wywodzący się z Partii Akcji Demokratycznej. Jako przewodniczący partii zrzeszał głównie bośniackich Muzułmanów. Reprezentował część Muzułmańską podczas podpisania porozumienia w Dayton.
[22 ] R. Bilski, ,,Kocioł bałkański”, wyd. Bertelsmann, Warszawa 2000, s. 42.
[23] M. Kuczyński, ,,Krwawiąca Europa…”, s. 210.
[24 ] Zob. J. Gajewski, K. Szczepanik, ,,Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego”, [w:] ,,Vademecum Organizacji Europejskich”, wyd. Askon, Warszawa 2000, s. 83-141.
[25 ] Ratko Mladić (ur. 1942), dowódca oddziałów Wojska Republiki Serbskiej w latach 1992- 1995. Jest jednym z głównych odpowiedzialnych rzezi srebrenickiej. Poszukiwany od 1995 roku przez Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii. Aresztowany w maju 2011 roku.
[26 ] M. Kuczyński, ,,Krwawiąca Europa…”, s. 220.
[27 ] Wioska znajdująca się na północnych obrzeżach Srebrenicy. Większa połowa mieszkańców miasta Srebrenicy (około 25 tysięcy ludzi) w chwili jego upadku schroniła się w Potocari. Uciekinierzy uważali wioskę za bezpieczne miejsce ze względu na stacjonujące tam wojska ONZ.
[28] ,,Raporty Tadeusza Mazowieckiego z byłej Jugosławii…”, s. 240.
[29] Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 9 grudnia 1948 roku, ratyfikowana zgodnie z ustawą z dnia 18 lipca 1950 roku (Dz. U. z 1952 roku, Nr 2, poz. 9).
[30] M. Kuczyński, ,,Krwawiąca Europa...”, s. 222.
[31] Zob. W. Leśnikowski, Lotnictwo NATO na Bałkanach, ,,Przegląd sił powietrznych” 2008, nr 1, s. 32-37; R.C. Owen, Deliberate Force. A Case Study in Effective Air Campaigning, wyd. AU Press, Maxwell AFB, Alabama 2000, s. 63.
[32] Zob. The General Framework Agreement for Peace in Bosnia and Herzegovina, [online]: http://www.ohr.int/dpa/default.asp?content_id=380.
[33] W styczniu 1997 roku nazwę IFOR zastąpiono SFOR (Stabilization Force), zaś liczbę żołnierzy ograniczono do 25 tysięcy.
[34] Zob. więcej [online]: http://icty.org/ .
[35] Francuski komisarz, pracował wcześniej w wydziale zabójstw w Nicei. Przez 6 lat prowadził dochodzenie w sprawie mordu w Srebrenicy.
[36] PAP, Szukał dowodów zbrodni: ,,ciała rozrzucone jak odpadki”, [online]: http://konflikty.wp.pl/kat,1023303,title,Szukal-dowodow-zbrodni-ciala-rozrzucone-jak- odpadki,wid,13459485,wiadomosc.html.
[37] Np. Ruez przez kilka tygodni szukał farmy Braniewo (jedno z większych miejsc egzekucji – rozstrzelano tam 1200 Muzułmanów).
[38] Zob. M. Korzeniewska- Wiszniewska, ,,Zmierzch polityki Slobodana Miloszevicia”, [w:] ,,Serbia pod rządami Slobodana Miloszevicia”, Kraków 2008.
[39] Zob. A. Gotowska, Goran Hadżić zatrzymany przez serbskie władze, [online]: http://www.uniaeuropejska.org/goran-hadzic-zatrzymany-przez-serbskie-wladze.
[40] PAP, Przełomowy wyrok: Holandia jest winna ich śmierci, [online]: http://wiadomosci.wp.pl/title,Przelomowy-wyrok-Holandia-jest-winna-ich- smierci,wid,13567648,wiadomosc.html?ticaid=1d8a1&_ticrsn=3
[41] Zob. R. Bierzanek, J. Symonides, ,,Międzynarodowa ochrona praw człowieka”, [w:] ,,Prawo międzynarodowe publiczne”, wyd. LexisNexis, Warszawa 2005, s. 267- 283.
[42] Zob. szerzej W. Malendowski, ,,Zbrojne konflikty i spory międzynarodowe u progu XXI wieku. Analiza problemów i studia przypadków”, wyd. Alta 2, Wrocław 2003; M. Marszałek, Sojusznicza operacja ,,Allied Force”. Przebieg, ocena, wnioski, wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009.
[43] Zob. R. Bilski, ,,Nadchodzi czas pojednania. Rozmowa z prof. B. Geremkiem, ministrem spraw zagranicznych RP”, [w:] ,,Kocioł…”, s. 411-416. B. Geremek jako przewodniczący OBWE od 1997 roku zalecał organizacjom międzynarodowym działania prewencyjne by uniknąć tragedii w przyszłości.
[44] Ogólna ocena działalności organizacji międzynarodowych dokonana przez T. Mazowieckiego w 1999 roku. Zob. R. Bilski, ,,Wojny jugosłowiańskie. Rozmowa z T. Mazowieckim, byłym specjalnym sprawozdawcą Komisji Praw Człowieka ONZ”, [w:] ,,Kocioł…”, s. 417-420. Zob. K. Motacki, Rok w Bośni, wyd. Bellona, Warszawa 2003.

Bibliografia:

• Karta Narodów Zjednoczonych. Dz. U. z 1947 roku, Nr 23, poz. 90.
• Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Dz. U. z 1952 roku, Nr 2, poz. 9.
• Bierzanek R., Symonides J., ,,Międzynarodowa ochrona praw człowieka, [w:] Prawo międzynarodowe publiczne”, wyd. LexisNexis, Warszawa 2005.
• Bilski R., ,,Kocioł bałkański”, wyd. Bertelsmann, Warszawa 2000.
• Gajewski J., Szczepanik K., ,,Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego”, [w:] ,,Vademecum Organizacji Europejskich”, wyd. Askon, Warszawa 2000.
• Heywood A., ,,Polityka globalna. Rozumienie polityki światowej”, [w:] ,,Politologia”, wyd. naukowe PWN, Warszawa 2010.
• Hliwa R. S., Wieruszewski R., ,,Raporty Tadeusza Mazowieckiego z byłej Jugosławii”, wyd. Fundacja ,,Promocja Praw Człowieka- Badania i Nauczanie”, Agencja Scholar, Poznań- Warszawa 1993.
• Korzeniewska- Wiszniewska M., ,,Zmierzch polityki Slobodana Miloszevicia”, [w:] ,,Serbia pod rządami Slobodana Miloszevicia”, Kraków 2008.
• Kuczyński M., ,,Krwawiąca Europa. Konflikty zbrojne i punkty zapalne w latach 1990-2000. Tło historyczne i stan obecny”, Wyd. Bellona, Warszawa 2001.
• Leśnikowski W., ,,Lotnictwo NATO na Bałkanach”, ,,Przegląd sił powietrznych” 2008, nr 1.
• Malendowski W., ,,Zbrojne konflikty i spory międzynarodowe u progu XXI wieku. Analiza problemów i studia przypadków”, wyd. Alta 2, Wrocław 2003
• Marszałek M., ,,Sojusznicza operacja ,,Allied Force”. Przebieg, ocena, wnioski”, wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009.
• Mojzesowicz C., ,,Leksykon problemów międzynarodowych i konfliktów zbrojnych”, wyd. Atla2, Wrocław 2001.
• Morgenthau H., ,,Sześć zasad realizmu politycznego”, "Res Publika Nowa" 2004, nr3.
• Motacki K., ,,Rok w Bośni”, wyd. Bellona, Warszawa 2003.
• Owen R. C., ,,Deliberate Force. A Case Study in Effective Air Campaigning”, wyd. AU Press, Maxwell AFB, Alabama 2000. 
• Walkiewicz W., ,,Jugosławia. Państwa sukcesyjne”, wyd. II, wyd. Trio, Warszawa 2009.

NETOGRAFIA:
http://www.ohr.int/dpa/default.asp?content_id=380

http://icty.org/
http://konflikty.wp.pl/kat,1023303,title,Szukal-dowodow-zbrodni-ciala- rozrzucone-jak-odpadki,wid,13459485,wiadomosc.html http://www.uniaeuropejska.org/goran-hadzic-zatrzymany-przez-serbskie-wladze
http://wiadomosci.wp.pl/title,Przelomowy-wyrok-Holandia-jest-winna-ich-smierci,wid,13567648,wiadomosc.html?ticaid=1d8a1&_ticrsn=3
http://www.lib.utexas.edu/maps/slovenia.html
http://filipspagnoli.wordpress.com/2010/01/06/iconic-images-of-human-rights- violations-37-muslim-prisoners-in-a-serbian-detention-camp/
http://www.sott.net/articles/show/231723-Bosnia-and-Herzegovina-Genocide- Commemorated-Srebrenica-Massacre