07 maj 2014

 

 

Wojnę w Hiszpanii [2] można uznać za preludium II wojny światowej. Państwo stało się istotnym polem bitwy dwóch mocarstw, które zabiegały o poparcie oraz testowały nowe technologie wojenne. Konflikt pomiędzy lewicowym rządem Frontu Ludowego [3] wspieranym przez komunistów i socjalistów oraz prawicową opozycją o charakterze nacjonalistycznym przerodził się w 3 letnią wojnę domową. Prawica zaczęła planować zamach stanu [4]. Republikanie ze względu na orientacje komunistyczne uzyskali wsparcie ze strony ZSRR w postaci broni, doradztwa wojskowego oraz Brygad Międzynarodowych. Warto zaznaczyć, że udzielona pomoc była odpłatna. Stalin chciał przede wszystkim umocnić wewnętrzne wpływy komunistyczne, by umożliwić przekształcenie kraju w realnego sojusznika. Z tego powodu gen. Franco poprosił o pomoc Niemcy i Włochy, które bezzwłocznie jej udzieliły. Otrzymał wsparcie w postaci: niemieckiego Legion Condor oraz włoskiego Corpo Truppe Volontarie (łącznie około 60 tysięcy żołnierzy). Hitler oczekiwał szybkiego i łatwego zwycięstwa, które zapewni mu faktycznego sprzymierzeńca. Na ulicach dochodziło do krwawych starć. Zaczął się okres buntu społecznego, masowych strajków. Obie strony oprócz działań zbrojnych dopuszczały się licznych morderstw, egzekucji, represji. Szanse na przetrwanie hiszpańskiej republiki malały z każdym dniem. Bunt antyrepublikański rozszerzał się błyskawicznie, po dwóch tygodniach rebelianci zajęli już połowę kraju [5]. Już pod koniec września gen. Franco został szefem państwa i najwyższym dowódcą wojskowym. Ważnym wydarzeniem konfliktu była 30 miesięczna bitwa o stolicę Hiszpanii – Madryt. Siły republikańskie wsparte Międzynarodówką odparły wroga na przedmieściach miasta, starcia przerodziły się w wojnę pozycyjną. Madryt stanowił jeden z ważniejszych ośrodków skupiających zwolenników prorządowych. Obrońcy miasta walczyli z wielkim oddaniem i poświęceniem by utrzymać jeden z ostatnich bastionów republikańskiego państwa. W lutym 1939 roku frankiści zajmowali już około 70 proc. powierzchni kraju, opanowanie dalszych terenów było już tylko kwestią czasu. Wewnętrzny rozłam obozu Frontu Ludowego spowodował silną dezorganizację, co w efekcie przyczyniło się do utraty stolicy w marcu 1939 roku. Za datę kończącą oficjalnie wojnę domową przyjęto 1 kwiecień 1939 roku. Podczas wojny domowej zginęło około 500 tysięcy osób w tym: 200 tysięcy (ok. 110 tys. republikanów, 90 tys. nacjonalistów) zginęło na froncie, 130 tysięcy (ok. 55 tys. republikanów, 75 tys. nacjonalistów) zmarło wskutek bombardowań oraz 100 tysięcy zaginęło w egzekucjach, więzieniach i obozach koncentracyjnych. Do bilansu trzeba także doliczyć emigrację około 300 tysięcy osób [6]. Pomimo zakończenia wojny stan wojenny został zniesiony dopiero w sierpniu 1948 roku.

Katalończycy i kraj Basków opowiadali się za stroną republikańską, za sprawą szerokich praw wspólnot autonomicznych, które otrzymali od rządu. Nowa wizja państwa całkowicie eliminowała samodzielność regionów, Hiszpania miała być jednym organizmem bez podziałów. Dlatego też te dwie krainy zawzięcie próbowały oprzeć się rebelii. Zdobycie obszaru Basków stanowiło jedno z zadań priorytetowych dla Franco, ze względu na wysokie uprzemysłowienie, położenie i surowce naturalne. Teren ten stanowił niezależną enklawę do kwietnia 1937 roku. Katalonia stanowiła dłużej bastion Republiki. Została zdobyta dopiero pod koniec grudnia 1938 roku, a więc 3 miesiące przed końcem wojny.

Hiszpania po wojnie była krajem zrujnowanym ekonomicznie: niedobory żywności, podupadła gospodarka spowodowały duży spadek poziomu życia mieszkańców. Dramatyczne pogorszenie sytuacji żywnościowej doprowadziło m.in. do racjonowania chleba. Hiszpania miała dług u swoich faszystowskich sprzymierzeńców. Jednak Franco postawił twarde warunki dotyczące przystąpienia do II wojny światowej. W zamian za wsparcie strony niemieckiej domagał się: przyłączenia do terytorium Hiszpanii – francuskiego Maroka, Oranu, Gibraltaru oraz dostaw wojskowych podczas działań wojennych obejmujących sprzęt, paliwo i żywność. Takie wymagania były nieopłacalne dla Hitlera, który już w połowie 1938 roku stwierdził: „Postawiliśmy na niewłaściwego konia. Byłoby dla nas lepiej udzielić poparcia republikanom… Ludzie skupieni wokół Franco to wszystko reakcyjny kler, arystokraci i bogacze – nie mają oni nic wspólnego z nami, nazistami” [8]. Od 1941 roku Hiszpania przyjęła status ,,strony niewalczącej”. Jedyną znaczącą aktywnością popierającą działania Hitlera było wysłanie na front Błękitnej Dywizji [9]. W 1943 roku, po sukcesach Armii Czerwonej Franco ogłosił ścisłą neutralność kraju.

Hiszpania w wizji dyktatora miała być przede wszystkim zjednoczona, wielka i wolna [10]. Franco skupił wszelką władzę w swoich rękach, gwarantując sobie prawo do podejmowania kluczowych decyzji w sprawach kraju. Jako ustrój przyjął stworzenie silnej katolickiej monarchii absolutnej. Parlament nie posiadał funkcji przedstawicielskiej, nie był reprezentacją i wyrazem woli narodu ze względu na brak powszechnego prawa wyborczego. W państwie istniała tylko jedna partia – faszystowska Falanga [11]. Podstawowym filarem panowania Franco była natomiast armia o silnej pozycji politycznej i społecznej. Wprowadzenie silnego systemu autorytarnego przyczyniło się do głębokiej izolacji Hiszpanii na arenie międzynarodowej [12].

Ustrój państwa był zdeterminowany przez 7 naczelnych ustaw. Karta Pracy (1938) była pierwszą ustawą państwa narodowego. Główne założenia ustawy opierały się na odrzuceniu liberalnego kapitalizmu i marksistowskiego materializmu. Praca miała być najwyższym dobrem. Interwencjonizm państwowy uznano za konieczny instrument do realizacji polityki. Podział klasowy miał być zlikwidowany poprzez wprowadzenie syndykatów [13]. Ustawa o Kortezach [14] (1942) była najważniejszym prawem określającym charakter państwa. Kortezy zostały zdegradowane do funkcji opiniodawczej oraz ograniczone do jednej izby. Karta Praw Hiszpanów (1945) zakładała przewodnią rolę religii katolickiej, inne wyznania można było tylko praktykować prywatnie. Prawa i wolności obywatelskie zagwarantowane w dokumencie w rzeczywistości nie zawsze były przestrzegane. Ustawa o Sukcesji (1947) określiła państwo katolicką, społeczną, tradycjonalistyczną monarchią. Franco został legalną i dożywotnią głową państwa. Ustalono, że następca tronu będzie musiał zaakceptować panujący porządek prawny oraz wizję frankowskiego państwa. Konkordat ze Stolicą Apostolską (1953) udzielił hegemonii wyznania kościołowi katolickiemu. Inne praktyki religijne zostały zabronione. Ustawa o Zasadach Ruchu Narodowego (1958) zlikwidowała radyklane hasła syndykalistyczne wskazując na katolicki charakter Kościoła. Z kolei Ustawa Organiczna Państwa (1967) uściśliła tworzenie ustroju państwa w opozycji do demokracji liberalnej.

Frankowska Hiszpania opierała się na szerokim nacjonalizmie, wykluczającym pogłębianie podziałów w kraju. Monarchia miała być przykładem narodowej jedności. Dlatego generał jako „wszechwładny” dyktator za wszelką cenę tłumił zrywy, które burzyły jego wyobrażenie ojczyzny. Ze wszystkich różnorodnych kulturowo regionów to przede wszystkim Baskowie i Katalończycy przejawiali wyraźne tendencje w kierunku niezależności. Podstawowe zasady ustrojowe frankizmu zdegradowały wspólnoty do poziomu przeciętnych prowincji. Statuty autonomii z czasów II Republiki zostały anulowane. Różnorodność i odrębność kulturowa pozostawała tłumiona przez dyktatora np. zakaz posługiwania się publicznie językiem baskijskim oraz katalońskim. Po zakończeniu wojny domowej przeciwnicy Franco mieli utrudnione zadanie. Reżim nie dopuszczał istnienia rzeczywistej opozycji, ruchów oporu. Wobec przeciwników stosowano masowy terror, aresztowania, tortury, represje, które były jawnie wymierzone także w osoby z domniemanymi powiązaniami antyrządowymi. Te dwie główne wspólnoty nie poddały się jednak w swoich dążeniach. Po pierwszym dziesięcioleciu panowania Franco sytuacja polityczna ale i także ekonomiczna była niestabilna. Podupadająca gospodarka, niski poziom życia społeczeństwa spowodowały fale sprzeciwu rozlane po całym kraju.

Lekarstwem na bunt społeczny było zerwanie w latach 50’ z autarkicznym systemem ekonomicznym [16]. Technokraci przeprowadzili wiele reform zaczynając od zrujnowanych fundamentów gospodarki państwa. Liberalizacja ożywiła rynek i spowodowała wzrost gospodarczy. Większość inwestycji przypadła na dotychczasowe industrialne ośrodki. Katalonia otrzymała dużą liczbę wpływów pieniężnych, co spowodowało wysoki i dynamiczny rozwój regionu. Wzrosło także znaczenie gospodarcze Kraju Basków. Masowe migracje za pracą oraz wysoki wzrost gospodarczy doprowadziły do prawie całkowitej eliminacji bezrobocia, które nie przekraczało 2 proc. (lata 60’) [17]. Przemiany ekonomiczne wpłynęły na społeczeństwo. Poziom życia uległ znacznemu polepszeniu. Po dwudziestu latach od „cudu gospodarczego”, przeciętna długość życia wzrosła o 10 lat; liczebność kraju zwiększyła się z niespełna 28 milionów do prawie 34 milionów. Turyści coraz częściej zaczęli odwiedzać atrakcyjne tereny Półwyspu Iberyjskiego. Hiszpania zaczęła się upodabniać do krajów europejskich. Nowa polityka ekonomiczna wniosła za sobą także zmiany integracyjne. Pod koniec lat 50’ Hiszpania została członkiem: Organizacji Narodów Zjednoczonych, Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Banku Światowego oraz Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju.

U zmierzchu panowania generała, sytuacja gospodarcza uległa ponownie znacznemu pogorszeniu. Eskalacja niepokojów społecznych spowodowała falę strajków w całym kraju. W Katalonii i Baskonii już od połowy lat 40’ nasilały się protesty antyrządowe [18]. Polityczny i ekonomiczny wymiar ustroju państwa został poważnie zachwiany. Ze względu na pogarszającą się sytuację zagrażającą ustrojowi, w 1969 roku wprowadzono stan wyjątkowy. Wizja frankizmu została zdemaskowana jako nieefektywny system niedostosowany do rzeczywistości. W umysłach społeczeństwa zaczęła rodzić się realistyczna myśl zmierzająca w kierunku demokratyzacji kraju. W latach 70’ już ok. 70 proc. Hiszpanów domagało się nieskrępowanej prasy, ok. 60 proc. postulowało wolne związki zawodowe, zaś ok. 40 proc. dopominało się o swobodę w możliwość tworzenia partii politycznych [19]. Śmierć dyktatora w 1975 roku była punktem zwrotnym umożliwiającym demokratyzację kraju.

Frankowskie wyobrażenie państwa trwale sparaliżowało odmienność kulturową, społeczną i polityczną regionów Hiszpanii przez ponad 30 lat. Zakaz używania języków narodowych, likwidacja autonomicznych organów władzy i struktur antyrządowych miały osłabić dawne autonomie. Katalończycy i Baskowie zostali zmuszeni do tłumienia swojej narodowości. Silny centralizm oparty na tradycjonalizmie nie dopuszczał tolerowania różnorodności narodowej. Jednak autorytarny system w miarę upływu lat tracił swą legitymizacje wśród swoich zwolenników. Z tego powodu, Franco w obawie braku ciągłości władzy po jego śmierci, w 1969 roku desygnował Juana Carlosa na króla Hiszpanii. Rzeczywistą władzę powierzył jednak bliskiemu współpracownikowi, admirałowi Carrero Blanco. Plan dyktatora legł w gruzach gdy wyznaczony wojskowy po zaledwie 6 miesiącach urzędowania, zginął w zamachu terrorystycznym.

22 listopada 1975 roku, 37 letni Juan Carlos Burbon objął tron Hiszpanii. Zgodnie z ustawą o sukcesji został także głową państwa. Zmiany w kierunku demokracji nie nadeszły błyskawicznie ze względu na frankowski aparat władzy, który ulegał powolnemu rozkładowi [20]. Gabinet Adolfo Suareza [21] powołany w 1976 roku był jednym z ważniejszych kroków w kierunku nowego ustroju. Nowy rząd wynegocjował z frankistami częściową amnestie dla więźniów politycznych oraz powszechne, proporcjonalne wybory do parlamentu. Wprowadzone zmiany zostały wcześniej zaakceptowane przez Hiszpanów w referendum ogólnokrajowym [22]. W 1977 roku zalegalizowano wszystkie istniejące w ukryciu partie, nawet komunistyczną PCE. Po 40 latach zniewolenia wyborczego, odbyły się pierwsze, wolne wybory parlamentarne. Zwyciężyła Unia Centrum Demokratycznego, kolejno najwięcej głosów zdobyły: PSOE (socjaliści), PCE (komuniści), Sojusz Ludowy (frankiści) [23]. Wysoka frekwencja potwierdza iż społeczeństwo posiadało głęboka świadomość przemian, które są konieczne dla dobra kraju. Partie nacjonalistów baskijskich i katalońskich osiągnęły marginalne wyniki. Przełomową zmianą warunkującą transformację było uchwalenie Konstytucji 31 października 1978 roku [24]. Dokument był ogólnonarodowym konsensusem wynegocjowanym przez rząd. Hiszpania stała się rzeczywistym, prawnym demokratycznym państwem Europy. W najwyższym akcie prawnym zagwarantowano podstawowe wolności, prawa człowieka i obywatela. To lud miał być suwerenem. Wybrano system parlamentarno- gabinetowy z przeważająca rolą Kortezów Generalnych. Natomiast formą polityczną miała zostać monarchia parlamentarna.

Nowa konstytucja była bardzo ważna dla Katalończyków i Basków. W preambule istnieje odwołanie głoszące: ,,ochronę wszystkich Hiszpanów w zakresie realizacji praw człowieka oraz pielęgnowania ich kultur i tradycji, języków i instytucji” [25]. Odmienność kulturowa nie miała być zwalczana, lecz wspierana: ,,bogactwo różnych odmian językowych Hiszpanii jest dziedzictwem kulturowym, które jest przedmiotem szczególnego poszanowania i szczególnej ochrony” [26]. Artykuły 137-157 Konstytucji regulują funkcjonowanie regionów o statucie autonomii. Autonomie otrzymały pełną niezależność finansową w celu rozwoju regionu oraz lepszego wykonywania swoich kompetencji. Przypisano im także w większości samodzielna władzę ustawodawczą i wykonawczą. Hiszpania jest państwem unitarnym a nie federacyjnym, więc regiony nie mogą uzyskać całkowitej niezależności. Ważne decyzje oraz fundamentalne zasady ustroju są nadal pozostawione w roli rządu krajowego. Ustanowienie wspólnoty jest skomplikowanym procesem wymagającym zatwierdzenia statutu autonomii: przez mieszkańców w referendum, przez parlament autonomii oraz przez Kortezy Generalne. Potrzebne jest także wykazanie, że prowincje które chcą się połączyć posiadają regionalną spójność historyczną, przejawiają wspólne cechy kulturalne, historyczne, gospodarcze. W 1979 roku Kraj Basków oraz Katalonia jako pierwsze ukonstytuowały swoje autonomie.

Statut Kraju Basków [27] został zatwierdzony 29 grudnia 1978 roku, ratyfikowany w referendum 25 października 1979 roku. Dokument zawiera 47 artykułów. Terytorium wspólnoty autonomicznej stanowią 3 prowincje: Gipuzkoa, Bizkaia, Araba. Baskijski i hiszpański są językami urzędowymi. Kraj Basków posiada wyłączną jurysdykcję m. in. w sprawach: organizacji i funkcjonowania instytucji samorządowych, egzekwowania podatków, ordynacji wyborczej dotyczącej wyborów do Parlamentu Basków oraz Rad Prowincji, wpływu na kształtowanie prawa regionalnego, modyfikacji rolnictwa, ochrony dziedzictwa kulturowego Basków, planowania gospodarczego i transportowego regionu, handlu wewnętrznego, urbanistyki, robót publicznych, turystyki, społecznego rozwoju, edukacji, policji. Statut zawiera także prawa i obowiązki mieszkańców. Determinuje stosunki pomiędzy państwem a autonomią. Prawo wewnętrzne nie może być w sprzeczności z ogólnymi zasadami państwa zawartymi w Konstytucji. Umowa ekonomiczna pomiędzy Krajem Basków a państwem określa zależności finansowe. Jednak baskijski Skarb Państwa posiada dużą niezależność. Władza ustawodawcza należy do Parlamentu Basków, który składa się z 75 członków. Posłowie są wybierani wyborach proporcjonalnych, powszechnych, bezpośrednich, wolnych i tajnych na okres 4 lat. Do głównych zadań parlamentu należy uchwalenie budżetu oraz kontrolowanie działań rządu autonomii. Władzę wykonawczą sprawuje rządu baskijski z prezydentem na czele, który jest wybierany przez parlament. Prezydent jest najwyższą władzą wspólnoty.

18 grudnia 1979 roku został zatwierdzony statut autonomii Katalonii [28]. Dokument obejmował 57 artykułów. Język kataloński i hiszpański są językami urzędowym autonomii jak i państwa. Rząd Katalonii ma wyłączne kompetencje w zakresie: organizacji instytucji samorządowych, modyfikacji prawa cywilnego, zagospodarowania przestrzennego, polityki gospodarczej i rolnej, ochrony dziedzictwa kulturowego, turystyki, transportu. Parlament Katalonii (Generalitat) sprawuje władzę ustawodawczą, wybierany w: powszechnych, wolnych, równych, bezpośrednich, tajnych wyborach na okres 4 lat. Jego główne zadania to monitorowanie rządu autonomii oraz zatwierdzanie budżetu. Egzekutywę reprezentuje rząd z prezydentem na czele. Podobnie jak w Kraju Basków, prezydent jest wybierany przez parlament spośród posłów, mianowany przez króla. Funkcje wykonawcze i administracyjne wypełnia także Rada Wykonawcza. Dalsze artykuły określają szczegółowo sposoby regulacji relacji zachodzących pomiędzy organami państwowymi a autonomicznymi, głównie w sferze gospodarczej i finansowej.

Statuty wspólnot autonomicznych nadały regionom dużą niezależność, jednocześnie podtrzymując w pewien sposób integralność kraju. Wszystkie uprawnienia niezastrzeżone dla władzy centralnej zostały przeniesione w zakres kompetencji poszczególnych władz regionalnych. Wspólnoty stały się w pewnym rodzaju małymi państwami, które posiadają własny: hymn, herb, flagę, język, trójpodział władz o szerokich kompetencjach nie zaprzeczających idei Hiszpanii. Dzięki tym instrumentom Kraj Basków i Katalonia mogły pielęgnować i rozwijać własną kulturę, samo stanowić o własnym narodzie w sposób niezaprzeczający interesom wspólnoty, skupić się na sprawach i problemach wewnętrznych, prowadzić efektywniejsze polityki ze względu na zmniejszenie dystansu władza- społeczeństwo.

W 1958 roku, rozłam w Narodowej Partii Baskonii (PNV) spowodował powstanie organizacji ETA (z bask. Euskadi Ta Askatasuna, tj. Baskonia i Wolność) [29]. Celem ugrupowania była walka o niepodległość Kraju Basków [30], jednak w sposób radykalniejszy niż w poprzedniej partii. Zwolennicy uznawali przynależność do narodu baskijskiego ze względu na posługiwanie się językiem a nie tylko pochodzenie. Bunt przeciwko frankizmowi uzyskał legitymizację tamtejszego społeczeństwa, głównie u studentów, robotników i klasy średniej. Główną dewiza brzmiała: ,,cztery plus trzy równa się jeden”. Celem działaczy było stworzenie jednego niezależnego państwa składającego się z trzech prowincji hiszpańskich oraz czterech prowincji francuskich. W 1962 roku ETA na swoim zjeździe ogłosiła się narodowym ruchem zmierzającym ku rewolucji. Działania członków specyfikował przed wszystkim charakter zbrojny. Ich aktywność przejawiała się w postaci: okupacji budynków, morderstw i tortur działaczy rządowych (np. policjantów, przywódców partyjnych), zamachy terrorystyczne, sabotaż, strajki okupacyjne. Pod koniec lat 60’ armia antyfrankistów liczyła 500 osób [31]. Autorytarny reżim próbował zwalczać ruchy antyrządowe. Liczne represje, dożywotnie wyroki, egzekucje stosowane wobec działaczy ETA nie zyskały jednak poparcia w opinii społeczeństwa. Wręcz przeciwnie, zachwiały poważnie sytuacją polityczną kraju w szczególności na początku lat 70’.

Śmierć Franco oraz rozpoczęta transformacja ustrojowa spowodowały znaczne zmiany w pozycji Kraju Basków. ETA uznała jednak, że autonomia dla regionu jest niewystarczająca. Ponadto uważali także, że mniejszości narodowe w dalszym ciągu cierpią prześladowane a więzienia są przepełnione bojownikami walczącymi o wolność. Z tych powodów cele i metody walki organizacji nie zostały zmienione. Z czasem poparcie dla separatystów zaczęło diametralnie spadać. Mieszkańcy mieli już dość wojen a statut autonomii w większości odzwierciedlał prawa, które chcieli uzyskać. Ludność Baskonii skierowała swe wsparcie w kierunku umiarkowanych nacjonalistów z Narodowej Partii Baskonii, którzy wygrali niejednokrotnie wybory regionalne. Felipe González [32], który był przez 4 kadencje premierem prowadził aktywną politykę antyterrorystyczną. Społeczeństwo zaczęło protestować na ulicach przeciwko propagandzie ETA. Egzekucje, porwania ważnych osób, zamachy straciły jakąkolwiek legitymizację społeczną. Dnia 16 września 1998 roku ETA ogłosiła zawieszenie broni. Czternaście miesięcy później zerwała przyrzeczenie uzasadniając, że inne partie nacjonalistyczne nie poczyniły żadnych postępów w kierunku niezależności regionu Baskonii. Terror trwał jeszcze przez ponad 10 lat. Opinia środowiska międzynarodowego, twarde stanowisko rządu wobec otwartej przemocy oraz nieustępliwość w negocjacjach z bojownikami spowodowały ostatecznie koniec ery terroru [33]. W październiku 2011 roku, organizacja zobowiązała się do całkowitego zawieszenia działań zbrojnych. 53 lata istnienia separatystycznej grupy baskijskiej przyczyniło się do śmierci ponad 800 osób.

Według Tadeusza Jerzaka [34] występują trzy czynniki, które mają wpływ na przekształcenie się pokojowych postulatów w walkę zbrojną o niepodległość. Przede wszystkim dążenia grupy narodowej są ignorowane przez władze centralne. Po drugie grupa odczuwa zagrożenie własnej tożsamości, ograniczenie możliwości kultywowania własnej tradycji [35]. Po trzecie region zamieszkiwany przez grupę jest w pewien sposób zamknięty i jednolity narodowo. Przedstawione czynniki mogą stanowić uzasadnienie, a raczej wymówkę dla działań terrorystycznych. Jednak proces demokratyzacji kraju osłabił ,,legitymizację” ETA i przyczynił się do upadku organizacji.

Rządy Franco silnie zdegradowały niezależność wspólnot autonomicznych. Regiony zyskały wspólnego wroga. Próby utworzenia Konfederacji Republik Iberyjskich w 1940 roku nie powiodły się. Wstępna koncepcja zrzeszenia państw została skrytykowana przez Basków, którzy jawnie dążyli do stworzenia własnego państwa. Postulaty Katalończyków nie były separatystyczne. Pragnęli oni głównie poszanowania i ochrony odrębności kulturowej, zachowania języka katalońskiego, możliwości stanowienia w sprawach rangi lokalnej. Odpowiednikiem baskijskiego ETA była założona w 1978 roku katalońska TLL (kat. Terra Lliure tzn. ,,Wolny Kraj”). Organizacja nie była jednak popularna co spowodowało jej zmarginalizowanie oraz zdelegalizowanie w 1995 roku.
Ważną postacią nacjonalizmu katalońskiego jest Jordi Pujol [36]. Wartości i idee tego polityka ukształtowały pozycję i charakter autonomii Katalonii. Do ważniejszych treści programowych Pujola można zaliczyć m.in: podkreślenie samorządności regionu, europeizm, dbanie o spójność społeczną, tożsamość i wartości demokratyczne.


Przypisy:
[1] Zob. szerzej: A. Bachoud, Franco, Wyd. Iskry, Warszawa 2000, s. 120-440.
[2] Zob. K. Rajca, ,,Rozmowa z prof. J. M. Chodakiewiczem, Stalinowski paradygmat wciąż panuje”, ,,Polonia Christiana”, 2011, nr 18; Źródło: [online:] http://opcja.wordpress.com/2011/02/08/wojna-domowa-w-hiszpanii-stalinowski-paradygmat-wciaz-panuje/, (dostęp: 18.04.14).
[3] W styczniu 1936 roku lewica utworzyła koalicję pod nazwą Front Ludowy. Do sojuszu należały m.in.: PSOE (Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza), UGT (Powszechny Związek Robotników), POUM (Robotnicza Partia Marksistowskiej Unifikacji), Lewica Republikańska, PCE (Komunistyczna Partia Hiszpanii). Zjednoczenie lewicy przyczyniło się do zwycięstwa w wyborach parlamentarnych 16 lutego 1936 roku.
[4] Zob. B. Gola, F. Ryszka, Spisek wojskowy i wojna rewolucyjna, [w]: Hiszpania, wyd. TRIO, Warszawa 1999, s. 174- 202; Zob. więcej H. Thomas, The Spanish Civil War, wyd. Penguin Books, Londyn 2001.
[5] około 20 prowincji na północy i północnym wschodzie oraz 3 prowincje na południu kraju.
[6] Ibidem, s. 253.
[7] Zob. T. Miłkowski, P. Machcewicz, Hiszpania frankistowska (1939-1975), [w]: Historia Hiszpanii, wyd. Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław 2009, s. 350- 387; L. Malinowski, Totalitaryzm w Europie. Hiszpania, wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2002, s. 59- 64.
[8] Zob. [online:] http://news.fronda.pl/blogowisko/wpis/nazwa/general_franco, (dostęp: 18.04.14).
[9] Division Azul- hiszpańska formacja wojskowa składająca się z ochotników o poglądach faszystowskich. Żołnierze walczyli u boku Niemców na froncie rosyjskim. Przez dwa lata istnienia dywizja zgromadziła ponad 40 tysięcy ochotników.
[10] Dewiza za czasów rządów Franco: España Una, Grande y Libre! (hiszp.), tj. Hiszpania Zjednoczona, Wielka i Wolna!
[11] Organizacja polityczna działająca od 1933 roku. W latach 1937-1975 główna i jedyna legalnie działająca partia frankistowskiej Hiszpanii. Program partii przejawiał: antykomunizm, skrajny nacjonalizm. Wraz z upadkiem Hitlera oraz nastrojami demokratyzacji partia traciła na znaczeniu. Po śmierci Franco Falanga uległa podziałowi na 4 ugrupowania.
[12] Zob. G. Bernatowicz- Bierut, Powojenna izolacja Hiszpanii, jej przyczyny oraz wpływ na hiszpańską politykę zagraniczną, [w]: Hiszpania we współczesnym świecie, wyd. PWN, Warszawa 1978, s. 9- 90.
[13] Organizacje jednoczące pracowników i pracodawców, stworzone w miejsce związków zawodowych.
[14] Kortezy (hiszp. Cortes)- nazwa własna organu ustawodawczego Hiszpanii- parlamentu.
[15] Zob. W. Wacławczyk, Dyktatura generała Franco, opór przeciwko reżimowi i przejście do demokracji w Hiszpanii, ,,Dialogi polityczne”, 2004, nr 2, s. 107- 124.
[16] System opierający się na samowystarczalności gospodarczej. Rozwój wewnętrzny kraju przy maksymalnym ograniczeniu importu.
[17] Ibidem, s. 374.
[18] Największe strajki: w Kraju Basków- V 1947, XII 1953, IV 1956, IX 1961, IV 1962, IV 1965, V 1967, VII 1968, 1970; w Katalonii- I 1946, III 1951, IV 1956, II 1957, II 1962, V 1962, XI 1963, III 1965, I 1969, 1970. Zob. B. Gola, F. Ryszka, Ruch oporu i opozycja obywatelska; Kalendarium, [w:] Hiszpania…, s. 313- 336; s. 388- 394.
[19] Zob. Zob. B. Gola, F. Ryszka, Hiszpania…, s. 277.
[20] Zob. T. Miłkowski, P. Machcewicz, Przejście do demokracji i rządy socjalistów (1976- 1995), [w:] Hiszpania…, s. 393- 413; E. Górski, Od frankizmu do demokracji, Proces demokratycznej konsolidacji, [w:] O demokracji w Hiszpanii (1975- 1995), wyd. Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 1997, s. 10- 48.
[21] Adolfo Suarez (ur. 1932), premier Hiszpanii w latach 1976- 1981. Założyciel UCD. Dzięki wsparciu monarchy stał się osobą, która w największym stopniu przyczyniła się do kształtu nowego ustroju kraju.
[22] Ok. 90% Hiszpanów proklamowało zaproponowane reformy polityczne. Ibidem s. 396.
[23] Zob. J. Iwanek, Hiszpania. Podstawy prawne, Partie a system wyborczy, Główne partie, Cechy systemu [w:] Partie i systemy partyjne państw wysoko rozwiniętych, wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1999, s. 90- 104.
[24] Tekst Konstytucji z 1978 roku (wraz z ostatnia zmianą z 1992 roku): [online:] http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/hiszpania.html, (dostęp: 18.04.14); Zob. R. Grabowski, S. Grabowska, Zasady zmiany konstytucji Hiszpanii, [w]: Zasady zmiany konstytucji w państwach europejskich, wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2008, s. 144- 154.
[25] Ibidem, preambuła.
[26] Ibidem, Art. 3.
[27] ,,The Statute of Autonomy of the Basque Country”: ,,Concerning the jurisdiction of the Basque Country” (art. 10-23); ,,Concerning the Basque Parliament” (art. 25-28); ,,Concerning the Basque Government and the President or Lendakari” (art. 29-33); [online:] http://www.basques.euskadi.net/t32-448/en/contenidos/informacion/estatuto_guernica/en_455/adjuntos/estatu_i.pdf, (dostęp: 22.04.14).
[28] ,,The Catalan Statute of Autonomy”: ,,Powers of the Government of Catalonia” (art. 9-28); ,,Concerning the Government of Catalonia” (art. 29-42); ,,Finance and the Economy” (art. 43-55); [online:] http://www.gencat.cat/generalitat/eng/estatut1979/index.htm, (dostęp: 22.04.14); Zob. M. Myśliwiec. ,,Poszukiwanie modelu decentralizacji państwa w 1978”; ,,Proces uchwalenia Statutu Autonomii Katalonii”; ,,Zakres kompetencji Generalit”; [w:] ,,Katalonia na drodze do niepodległości”, Wyd. Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji,  Bytom 2006, s. 53- 68.
[29] Zob. D. Głuszek-Szafraniec, Historyczne przesłanki separatyzmu baskijskiego, [w:] Polityka międzynarodowa, prawo, zarządzanie, pod red. J. M. Białkiewicza, wyd. Wyższa Szkoła Handlowa, Kraków 2010, s. 145- 163; L. Malinowski, Konflikt baskijski w Hiszpanii, wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2002, s. 130- 133; [30] Zob. A. Cubała, ,,Najważniejsze problemy polityczne współczesnego świata. Konflikty narodowościowe w Europie- Baskowie”, [online:] http://www.euskadi.prv.pl, (dostęp: 22.04.14).
[31] Zob. ,,Kraj Basków- konflikt bez końca…”, [online:] http://www.sztab.com/czasy-najnowsze,Kraj-Bask%C3%B3w---Konflikt-Bez-Ko%C5%84ca,279,1.html, (dostęp: 22.04.14).
[32] Felipe González Márquez (ur. 1942), hiszpański polityk wywodzący się z Hiszpańskiej Socjalistycznej Partii robotniczej (PSOE), premier Hiszpanii w latach 1982- 1996.
[33] Zob. A. Opara, ,,Niegasnące aspiracje Basków”, [online:] http://www.psz.pl/tekst-3489/Aleksandra-Opara-Niegasnace-aspiracje-Baskow, (dostęp: 22.04.14).
[34] T. Jerzak, ,,Separatyzm i terroryzm o podłożu etnicznym w Europie Zachodniej”, [online:] http://www.psz.pl/tekst-1132/Tadeusz-Jerzak-Separatyzm-i-terroryzm-o-podlozu-etnicznym-w-Europie-Zachodniej, (dostęp: 30.04.14).
[35] Zob. szerzej B. Gierat- Biedroń, Hiszpania, [w]:Europejskie modele polityki kulturalnej, wyd. Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Instytut Europeistyki, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2006, s. 11- 77.
[36] Jordi Pujol (ur. 1930 roku), kataloński polityk, prezydent Katalonii w latach 1980- 2003, przewodniczący Zgromadzenia Regionów Europy (1992- 1996), twórca Demokratycznej Koalicji Katalonii.

Bibliografia:
1) Bachoud A., Franco, Wyd. Iskry, Warszawa 2000.
2) Bernatowicz-Bierut G., Powojenna izolacja Hiszpanii, jej przyczyny oraz wpływ na hiszpańską politykę zagraniczną, [w]: Hiszpania we współczesnym świecie, wyd. PWN, Warszawa 1978.
3) Głuszek-Szafraniec D., Historyczne przesłanki separatyzmu baskijskiego, [w:] Polityka międzynarodowa, prawo, zarządzanie, pod red. J. M. Białkiewicza, wyd. Wyższa Szkoła Handlowa, Kraków 2010.
4) Gierat- Biedroń B., Hiszpania, [w]:Europejskie modele polityki kulturalnej, wyd. Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii  Ekonomicznej w Krakowie, Instytut Europeistyki, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2006.
5) Gola B., Ryszka F., Spisek wojskowy i wojna rewolucyjna; Ruch oporu i opozycja obywatelska; Kalendarium; [w]: Hiszpania, wyd. TRIO, Warszawa 1999.
6) Górski E., Od frankizmu do demokracji, Proces demokratycznej konsolidacji, [w:] O demokracji w Hiszpanii (1975- 1995), wyd. Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 1997.
7) Grabowski R., Grabowska S., Zasady zmiany konstytucji Hiszpanii, [w]: Zasady zmiany konstytucji w państwach europejskich, wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2008.
8) Iwanek J., Hiszpania. Podstawy prawne, Partie a system wyborczy, Główne partie, Cechy systemu, [w:] Partie i systemy partyjne państw wysoko rozwiniętych, wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1999
9) Malinowski L., Totalitaryzm w Europie. Hiszpania; Konflikt baskijski w Hiszpanii, [w:] Współczesne problemy Europy(1919-1999), wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2002.
10) Miłkowski T., Machcewicz P., Hiszpania frankistowska (1939-1975); Przejście do demokracji i rządy socjalistów (1976- 1995), [w]: Historia Hiszpanii, wyd. Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław 2009.
11) Myśliwiec M., Poszukiwanie modelu decentralizacji państwa w 1978; Proces uchwalenia Statutu Autonomii Katalonii; Zakres kompetencji Generalit; [w:] Katalonia na drodze do niepodległości, Wyd. Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji,  Bytom 2006.
12) Thomas H., The Spanish Civil War, wyd. Penguin Books, Londyn 2001.
13) Wacławczyk W., Dyktatura generała Franco, opór przeciwko reżimowi i przejście do demokracji w Hiszpanii, ,,Dialogi polityczne”, 2004, nr 2.

Netografia:
1)    http://opcja.wordpress.com/2011/02/08/wojna-domowa-w-hiszpanii-stalinowski-paradygmat-wciaz-panuje/
2)    http://news.fronda.pl/blogowisko/wpis/nazwa/general_franco
3)    http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/hiszpania.html
4)    http://www.basques.euskadi.net/t32-448/en/contenidos/informacion/estatuto_guernica/en_455/adjuntos/estatu_i.pdf
5)    http://www.gencat.cat/generalitat/eng/estatut1979/index.htm
6)    http://www.euskadi.prv.pl
7)    http://www.psz.pl/
8)    http://www.sztab.com/czasy-najnowsze,Kraj-Bask%C3%B3w---Konflikt-Bez-Ko%C5%84ca,279,1.html
9)    http://www.gencat.cat/generalitat/eng/estatut/index_2006.htm
10)    http://www.thecuttingedgenews.com/index.php?article=71889
11)    http://www.th-eu-nit.com/index.php/articles/892-regional-autonomy-or-central-control-the-spanish-conundrum
12)    http://www.reuters.com/article/2012/04/20/spain-regions-idUSL6E8FIEUF20120420
13)    http://en.elconfidencial.com/politics/2012/05/08/state-may-intervene-in-several-regions-53/
14)    http://elpais.com/elpais/2012/04/23/inenglish/1335179250_355066.html