Idea ubezpieczeń w Europie

W literaturze przedmiotu za ojca ubezpieczeń społecznych najczęściej uznaje się Otto von Bismarcka, z inicjatywy którego doszło do przyjęcia ustawy wprowadzającej pierwsze w świecie ubezpieczenia społeczne.

Jednakże niektóre źródła podają, iż pewnego rodzaju formy zabezpieczenia społecznego istniały już w czasach średniowiecznych. Jako egzemplifikacje w tym wymiarze mogą posłużyć instrumenty przyjęte przez członków angielskich cechów. Praktykowali oni gromadzenie funduszy na wypadek wystąpienia różnego rodzaju ryzyk. Przykładowo rodzinie, której jedyny żywiciel zmarł, wypłacane było odszkodowanie. Takie świadczenia przekazywano także w przypadku choroby, czy utraty warsztatu pracy. Wraz z rozwojem gospodarczym i podziałem warstwy kupców doszło do osłabienia tego rodzaju formy przeciwdziałania skutkom ryzyka socjalnego[1].

Do świadczeń pomocowych zdecydowano się wrócić pod koniec XVII wieku, wówczas to zapoczątkowana została epoka liberalizmu. Zgodnie, z którą państwo dążyło do ograniczenia swego zaangażowania w kwestie dotyczące zabezpieczenia socjalnego swoich obywateli. Dla władz państwowych najważniejsze znaczenie miał rozwój gospodarczy, w bardzo ograniczonym zakresie interesowano się problematyką walki z ubóstwem. Przeciwko tego rodzaju praktyce występowali niektórzy przedstawicieli angielskiej klasy robotniczej. W tym czasie ponownie powstały różnego rodzaju kasy pomocy wzajemnej tzw. Friendly Sociates, gromadzące środki na wypadek ryzyk i wypłacające je w chwili ich wystąpienia. Cechą charakterystyczną dla tego typu inicjatyw był fakt, iż nie miały one charakteru obowiązkowego, co oznaczało, iż nie wszyscy robotnicy otrzymywali odszkodowanie w momencie utraty pracy – przysługiwało ono jedynie tym zrzeszonym w Friendly Sociates.    

Powracając do wspomnianego na początku Otto von Bismarcka wskazać należy, iż wprowadzone przez niego w latach osiemdziesiątych ubezpieczenie nie miało charakteru powszechnego, objęto nim jedynie pracowników. Zaprezentowana przez ówczesnego kanclerza Niemiec konstrukcja polegała na przymusie uczestnictwa oraz finansowania tego świadczenia zarówno przez pracowników, jak i pracodawców. Taki kształt ubezpieczeń pozwalał zmniejszyć obciążenie samorządów terytorialnych z zakresu pomocy społecznej. Utworzone zostały trzy piony zabezpieczenia:
• chorobowy,
• wypadkowy,
• emerytalny[2].
W 1911 roku przyjęto ustawę, która kodyfikowała prawo zabezpieczenia społecznego. Ustawa ta była wielokrotnie nowelizowana, jednakże obowiązuje ona do dziś.

Inny model zabezpieczenia społecznego rozwinął się na przełomie wieku XIX i XX w Skandynawii oraz Anglii. W przypadku tego modelu większą uwagę poświęcono rozbudowie opieki społecznej. Technikę ubezpieczeniową stosowano jedynie w ograniczonym zakresie.

W przypadku Polski do ujednolicenia systemu doszło w okresie międzywojennym. W roku 1933 władze polskie przyjęły ustawę o ubezpieczeniu społecznym. Jak wskazuje W. Turnowiecki system polski nie ustępował systemom realizowanym w innych krajach, jednakże wykazywał pewne braki:
•    obejmował niewielką część ludności;
•    nie dotyczył rolników gospodarujących indywidualnie, których liczba była wówczas dominująca[3].

Wszystkim przedstawionym modelom przyświecała idea zapobiegania ubóstwu, które zagrażało obywatelom wskutek wystąpienia ryzyk socjalnych. Celem takich działań było wykształcenie w społeczeństwie poczucia bezpieczeństwa socjalnego bez obawy o potencjalną niezdolność do pracy, czy też utratę pracy.

Stosowane w dzisiejszych czasach ubezpieczenia społeczne także opierają się na zasadzie solidarnego podziału ryzyka. Zagraża ono wszystkim osobom ubezpieczonym, jednakże nie każdego dotknie, pomimo faktu gromadzenia środków na wypadek jego wystąpienia. Na takiej zasadzie opierały się wczesnokapitalistyczne ubezpieczenia cechowe, późniejsze kasy pomocy wzajemnej czy zapoczątkowane przez Bismarcka ubezpieczenia społeczne[4].

Po zakończeniu II wojny światowej ubezpieczenia społeczne w państwach rozwiniętych uległy przemianom, wykształciły się nowe typy świadczeń, objęto nimi coraz większe grupy ludzi. Do najczęściej występujących obecnie świadczeń z ubezpieczenia społecznego można zaliczyć:
• dotyczące macierzyństwa i sytuacji rodzinnej; w tej grupie znajdują się zasiłki macierzyńskie, porodowe, opiekuńcze, rodzinne:
• związane z chorobą, obejmujące zasiłek chorobowy, rentę chorobową;
• związane z inwalidztwem i wypadkami przy pracy – różnego rodzaju renty inwalidzkie, świadczenia wypadkowe i z tytułu chorób zawodowych;
• emerytury przysługujące osobom po osiągnięciu określonego wieku, bądź przepracowaniu odpowiedniej liczby lat;
• świadczenia związane ze zgonem pracownika lub innej osoby z rodziny uprawnionej. Do tego typu świadczeń zalicza się: zasiłek pogrzebowy, rentę rodzinną, odszkodowanie związane ze zgonem pracownika wskutek wypadku przy pracy;
• świadczenia w warunkach polskich systemu ubezpieczeniowego na rzecz rolników indywidualnych i ich rodzin[5].

W ostatnim dwudziestoleciu można było zauważyć wśród ekspertów narastającą obawę, że wzrost wydatków na jedną z form zabezpieczeń społecznego czyli emerytury, pochłonie coraz większą część dochodu narodowego. Taka sytuacja stanowi zagrożenie nie tylko dla finansów publicznych ale także dla rozwoju społeczno – gospodarczego. Za najważniejszą przyczynę takiego stanu uznaje się proces starzenia społeczeństw oraz udziału emerytów wśród całej populacji. Taki stan prowadzi do zachwiania proporcji pomiędzy liczbą osób pracujących a będących w wieku poprodukcyjnym [6].

Źródła:

[1] M. Księżopolski, G. Magnuszewska – Otulak, R. Gierszewska, Zabezpieczenie społeczne, w: Polityka społeczna, red. A. Rajkiewicz, J. Skupińska, M. Księżopolski, Katowice 1998, s. 251.
[2] W. Turnowiecki, Polityka społeczna, Gdańsk 2008, s. 130.
[3] Ibidem, .s 130.
[4] M. Księżopolski, G. Magnuszewska – Otulak, R. Gierszewska, Zabezpieczenie społeczne....op. cit., s. 252.
[5] Szerzej na temat najczęściej występujących obecnie świadczeń ubezpieczenia społecznego zobacz: W. Turnowiecki, Polityka społeczna...op. cit., s. 130 – 131.
[6] J. Orczyk, Polityka społeczna – uwarunkowania i cele, Poznań 2008, s. 121.