Republika Uzbekistanu po 1991 roku

• islam karimow
• stosunki międzynarodowe
• taszkent
• uzbekistan
• _nopsz
• _wschod24

„...w naszym kraju może być albo demokracja, albo porządek. Ja wybieram to drugie." Islam Karimow

Transformacja polityczna:

    Uzbekistan początkowo wybrał demokratyczny model rozwoju, wynikało to z nadziei, jakie nowe państwo wiązało z Zachodem. Szybko okazało się, że zachodnie inwestycje oraz pomoc międzynarodowa zależą przede wszystkim od prowadzonej przez Zachód polityki międzynarodowej, niż od tempa przemian politycznych w regionie. Państwa Zachodnie dążą do umacniania wpływów w Azji Środkowej, a przejawy łamania demokracji wywołują tylko krytyką wysuwaną przez OBWE czy Human Right Watch i nie mają większego wpływu na decyzje Banku Światowego czy Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Elity rządzące w Azji Środkowej przekonały się, że geopolityczne położenie daje im gwarancję, że nawet zachowanie tylko pozorów systemu demokratycznego jest wystarczające by zostać partnerem krajów zachodnich.
Elementem uzbeckiej transformacji politycznej jest personifikacja polityki i ciągłość władzy. Cechuje ją realizowanie własnego modelu reform, nie kopiowanie wzorów europejskich. Kluczową rolę pełni prezydent Islam Karimow, który jest zarazem Szefem Gabinetu Ministrów. Prezydent osobiście podejmuje ważne decyzje państwowe (system autorytarny/anokratyczny lub autorytarny z elementami demokracji).
Według uzbeckich politologów system partyjny Uzbekistanu jest wielopartyjny. Składa się z pięciu partii proprezydenckich, przy delegalizacji opozycji („Birlik”, „Erk”, Islamska Partia Odrodzenia), która praktycznie nie istnieje (za opozycję można uznać klany terytorialne i podziemne organizacje muzułmańskie).

Transformacja gospodarcza:

    Gospodarka Uzbekistanu jest ukierunkowana przede wszystkim na współpracę z Rosją oraz – w mniejszym stopniu – z krajami regionu. Po 1991 roku rola centrum została przeniesiona częściowa w kierunku zachodnim – ma to związek z uzależnieniem gospodarki uzbeckiej od światowych cen złota i bawełny.
Uzbekistan przyjął strategię łagodnej transformacji (w odróżnieniu od większości krajów b.ZSRR). Polityka powolnych zmian oraz korzystne czynniki zewnętrzne pozwoliły uniknąć gwałtownego spadku produkcji. Reformy od samego początku były wprowadzane „odgórnie”. Proces zmian gospodarczych w Uzbekistanie można określić mianem modelu „back-forward” – realizacja postępu gospodarczego z zachowaniem balastu przeszłości (monokultura rolnicza, uzależnienie od importu żywności, niski standard życia, brak dostępu do morza).

Psychotransformacja:

    Psychotransformacja, czyli zmiany mentalne, Islam Karimow określa mianem odrodzenia duchowego. Ma ona koncentrować się na:
o    rozwoju i umacnianiu wartości kulturowych i moralnych w społeczeństwie;
o    powrocie do tradycji przy równoczesnych programach modernizacyjnych;
o    rekonstrukcja świadomości historycznej narodu;
o    sprzeciw wobec islamizacji społeczeństwa i polityki;
o    zmianie podejścia ludności do zasobów wody i ziemi;
o    prawach człowieka i wolności politycznej w tempie adekwatnym do adaptacji tych wartości w świadomości ludzi.
Zdaniem Karimowa to właśnie naród uzbecki powinien stać się – w wyniku integracji kulturalnej  Azji Centralnej – pośrednikiem w dialogu między Wschodem a Zachodem. Nadrzędnym celem psychotransformacji – wg Karimowa – jest osiągnięcie stabilności społeczno-politycznej.

Zagrożenia:

o    fundamentalizm islamski
o    radykalizacja nastrojów społecznych
o    problem zabezpieczenia socjalnego ludności
o    fatalna sytuacja gospodarcza
o    bezrobocie
o    kryminalizacja życia
o    konflikt z państwami sąsiadującymi spowodowany nielegalnymi przesunięciami granic przez Uzbekistan
o    groźba konfliktu z Kirgistanem – sprawa płatności za wodę wykorzystywaną przez Uzbekistan


Pojęcia:

o    Układ o bezpieczeństwie zbiorowym (UBZ) – traktat taszkienski, zawarty w 1992r. między Rosją, Białorusią, Kazachstanem, Tadżykistanem, Armenią, Kirgistanem i Uzbekistanem mający na celu współdziałanie państw sygnatariuszy w kwestiach obronności. Układ ten był aktem założycielskim Organizacji układu o bezpieczeństwie zbiorowym. Rosja dąży w ramach układu do stworzenia wspólnych sił zbrojnych szybkiego reagowania wzorowanych na siłach NATO.
o    Karakałpakstan – autonomiczna republika w granicach Uzbekistanu położona w zachodniej części kraju i granicząca od strony północnej z Jeziorem Aralskim.
o    Islamski Ruch Uzbekistanu (IRU) – fundamentalistyczna organizacja muzułmańska powstała w latach 90. w Uzbekistanie. Jej głównym celem było utworzenie w Uzbekistanie państwa muzułmańskiego. Następnie rozszerzyła swoje plany na całą Azję Centralną, w której miałby zostać utworzony ponadnarodowy kalifat. IRU dąży do obalenia Prezydenta Uzbekistanu Islama Karimowa.
o    GUAM (GUUAM) – regionalna organizacja na rzecz demokracji i rozwoju międzynarodowa zrzeszająca 4 państwa WNP – Gruzję, Ukrainę, Azerbejdżan i Mołdawię. Uzbekistan przystąpił 24 kwietnia 1999r., a opuścił 5 maja 2005r. Organizacja zrzeszająca państwa o tendencjach prozachodnich, które próbują przez nią zdystansować się od Rosji.
o    Kotlina Fergańska – obniżenie śródgórskie w górach Tien-Szan w dolinie rzeki Syr-darii, o długości ponad 300km i szerokości do 160km. Podzielona miedzy Kirgistan, Uzbekistan i Tadżykistan. Stanowi jeden z najgęściej zaludnionych obszarów Azji Środkowej, wiąże się to z rozwiniętym systemem irygacyjnym.
o    Projekt TRACECA – międzynarodowy program, którego głównym celem jest pomoc techniczna w doskonaleniu infrastruktury transportowej regionu, zapewnienie zharmonizowanych powiązań transportowych i handlowych między państwami Azji Środkowej oraz najbliższymi sąsiadami i Europą Zachodnią.
o    Szanghajska Organizacja Współpracy – regionalna organizacja międzynarodowa, powołana 15 czerwca 2001r. przez Rosję, Chiny, Kazachstan, Kirgistan i Tadżykistan na bazie Szanghajskiej Piątce. W 2005r. dołączył do nich Uzbekistan. Jej celem jest umacnianie bezpieczeństwa regionalnego w Azji Centralnej poprzez zachowanie hegemonicznej pozycji Rosji i Chin w tej części świata. Organizacja opozycyjna do wpływów amerykańskich w tym regionie.
o    Olij Madżlis – uzbecki jednoizbowy parlament wybierany na 5 letnią kadencję

Kalendarium (1991-2001):

o    24 marca – Islam Abduganijewicz Karimow zostaje Prezydentem Republiki Uzbekistanu
o    20 czerwca – Rada Najwyższa Uzbeckiej SRR przyjęła Deklarację Niezależności, w której zadeklarowano państwową suwerenność.

ROK 1991:
o    15 luty – Rada Najwyższa Uzbekistanu przyjmuję Ustawę o państwowych symbolach Uzbekistanu.
o    31 sierpnia – Nadzwyczajna VI sesja Rady Najwyższej Republiki. Uchwalenie przez parlament Ustawy o państwowej niezawisłości Republiki Uzbekistanu.
o    1 września – Dzień niepodległości Uzbekistanu. (święto państwowe ustalone ustawą z 31 sierpnia 1991r.)
o    30 września – VII sesja Rady Najwyższej Republiki Uzbekistanu – ratyfikacja Deklaracji praw i wolności obywatelskich.
o    18 października – Podpisanie w Moskwie układu o współpracy gospodarczej (uznający prawo do własności prywatnej oraz wolnej przedsiębiorczości za podstawy odnowy ekonomicznej) przez Prezydentów ZSRR, Armenii, Białorusi, Kirgistanu, Rosji, Tadżykistanu, Turkmenistanu oraz Uzbekistanu.
o    października 1991r. – Międzynarodowy konkurs pianistów w Porto (Portugalia) – Republika Uzbekistany po raz pierwszy reprezentowana jako niepodległe państwo.
o    18 listopada – VIII sesja Rady Najwyższej – zatwierdzenie Państwowej plagi Republiki Uzbekistanu.
o    13 grudnia – złożenie akcesu do Wspólnoty Niepodległych Państw przez Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan oraz Uzbekistan.
o    21-22 grudnia – podpisanie w Ałma-Acie przez Prezydentów: Armenii, Azerbejdżanu, Białorusi, Kazachstanu, Kirgizji, Mołdawii, Rosji, Tadżykistany, Turkmenistanu, Ukrainy oraz Uzbekistanu układu o powstaniu Wspólnoty Niepodległych Państw.
o    27 grudnia – Polska uznaje niepodległość Uzbekistanu.
o    29 grudnia – referendum w sprawie proklamacji niepodległości oraz wybory Prezydenta Uzbekistanu. Wynik: ogłoszenie niepodległości, Islam Karimow głową państwa.

ROK 1992:
o    7 stycznia – Republika Uzbekistanu i Chińska Republika Ludowa ustanawiają stosunki dyplomatyczne.
o    31 stycznia – Niepodległość Uzbekistanu oficjalnie uznają 83 państwa.
o    26 luty – podpisanie przez Prezydenta Uzbekistanu Islama Karimowa Aktu Końcowego KBWE.
o    2 marca – Republika Uzbekistanu członkiem Organizacji Narodów Zjednoczonych.
o    30 kwietnia – Republika Uzbekistanu członkiem Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju.
o    15 maja – podpisanie w Taszkencie Układu o bezpieczeństwie zbiorowym (UBZ) przez Armenię, Kazachstan, Kirgistan, Rosję, Tadżykistan i Uzbekistan.
o    16 listopada – zawarto porozumienie w Taszkencie w sprawie otwarcia przedstawicielstwa ONZ w Uzbekistanie.
o    8 grudnia – XI sesja Rady Najwyższej – ustawy: O uchwaleniu Konstytucji Republiki Uzbekistanu, O ogłoszeniu dnia uchwalenia Konstytucji świętem narodowym.
o    10 grudnia – XI sesja Rady Najwyższej – zatwierdzenie pierwszego hymnu państwowego niepodległego Uzbekistanu (muzyka Mutała Burchanowa, słowa Abdyłły Aripowa).
o    14 grudnia – zatwierdzenie plagi państwowej Republiki Karakałpakstan.

ROK 1993:
o    4 stycznia – powstanie w Taszkencie Związku Państw Środkowoazjatyckich (formalnie część WNP) skupiającego Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan i Uzbekistan.
o    9 kwietnia – zatwierdzenie herbu Autonomicznej Republiki Karakałpakstan.
o    4 grudnia – zatwierdzenie hymnu państwowego Autonomicznej Republiki Karakałpakstan.

ROK 1994:
o    10 stycznia – porozumienie uzbecko-kazachstańskie w sprawie utworzenia Wspólnej Ekonomicznej Przestrzeni (WEP) (16 stycznia do porozumienia przystąpił Kirgistan)
o    23 kwietnia – Dekret Prezydenta o utworzeniu centrum republikańskiego „Manawijat wa marifat” („Duchowość i Oświecenie”).
o    25/27 stycznia – wizyta Prezydenta Fracji Frančois’a Mitteranda w Uzbekistanie.
o    15 października – wprowadzenie waluty narodowej (sum).
o    28/30 września – seminarium OBWE w Taszkencie.
o    25 grudnia – wybory do parlamentu Uzbekistanu.

ROK 1995:
o    23/25 luty – I sesja parlamentu Uzbekistanu w Taszkencie.
o    26 marca – ogólnokrajowe referendum dot. przedłużenia kadencji urzędującego Prezydenta Republiki Uzbekistanu do 2000r.
o    30 sierpnia – Olij Madżlis przyjmuje doktrynę obronną Uzbekistanu.
o    12 września – ustawy: O sądzie konstytucyjnym, O odpowiedzialności za łamanie praw i swobód obywateli.
o    10 października – otwarcie w Taszkencie regionalnego biura OBWE.

ROK 1996:
o    21/24 kwietnia – wizyta Prezydenta Uzbekistanu we Francji (uczestnictwo w sesji Rady Wykonawczej UNESCO oraz obchodach „Tygodnia Uzbekistanu” w Paryżu).
o    12 sierpnia – międzynarodowa konferencja „Regionalna stabilność oraz bezpieczeństwo w Azji Środkowej”.

ROK 1997:
o    7 stycznia – Ustawa o partiach politycznych.
o    28 luty – powstanie Fundacji Ocalenia Jeziora Aralskiego (MFOA).
o    13 marca – wizyta Sekretarza Generalnego NATO w Uzbekistanie.
o    maj 1997r. – wydawnictwo „Uzbekistan” publikuje w językach uzbeckim i rosyjskim książkę Islama Karimowa „Uzbekistan u progu XXI wieku. Bezpieczeństwo, warunki i gwarancje postępu”. (wydanie polskie z 2001 roku).
o    29/30 sierpnia – Islam Karimow na sesji parlamentu przedstawia narodowym program doskonalenia kadry nauczycielskiej w związku z reformą szkolnictwa i oświaty.
o    20 października – obchody 2500-lecia Chiwy.
o    9 grudnia – przyjęcie na sesji Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku Rezolucję o utworzeniu w Azji Centralnej obszaru wolnego od broni jądrowej.

ROK 1998:
o    5 luty – zakończenie lotu statku kosmicznego „Shatl-Endever” – w przedsięwzięciu amerykańskim wziął udział kosmonauta Soliżon Szaripow.
o    kwiecień 1998r. – Ustawa o wolności sumienia i organizacjach religijnych.
o    17 lipca – powstanie Centralno-Azjatyckiej Wspóloty Gospodarczej (Unii Gospodarczej Azji Centralnej). Organizacja powstała na bazie WEP (członkowie: Kazachstan, Uzbekistan, Kirgistan, Tadżykistan. obserwatorzy: Rosja, Ukraina, Turcja).

ROK 1999:
o    16 luty – zamachy bombowe na Prezydenta Uzbekistanu zorganizowane przez Islamski Ruch Uzbekistanu.
o    19 luty – poprzez Radio „Maszhad” nadające z Iranu ujawnia się Islamski Ruch Uzbekistanu (IRU)
o    luty 1999r. – Uzbekistan występuję z Układu o bezpieczeństwie zbiorowym krytykując obecność Rosji w Azji Centralnej (Azerbejdżan i Gruzja również nie przedłużają swojego uczestnictwa).
o    24 kwietnia – Uzbekistan zostaje członkiem forum konsultacyjnego GUUAM.
o    25 maja – podpisanie na posiedzeniu UBZ protokołu o stworzenie sił szybkiego reagowania w Azji Centralnej (Uzbekistan  nie uczestniczy w obradach, wystąpił z UBZ).
o    19/20 lipca – spotkanie grupy „6 + 2” w Taszkencie dotyczące sytuacji w Afganistanie. Udział w spotkaniu wzięli ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich oraz specjalny przedstawiciel Sekretarza Generalnego ONZ ds. Afganistanu.
o    25 lipca – w przemówieniu przez Radio „Maszhad” IRU wypowiada dżihad elicie rządzącej w Uzbekistanie.
o    sierpień/listopad 1999r. – starcia zbrojne wojsk rządowych z oddziałam IRU.
o    grudzień 1999r. – Uzbekistan podpisuje umowę o współpracy wojskowej z Rosją (diametralna zmiana w związku z poszukiwaniem sojusznika do walki z fundamentalistami islamskimi).

ROK 2000:
o    9 stycznia – Islam Karimow ponownie wybrany na Prezydenta Republiki Uzbekistanu.
o    14 luty – rozmowy w sprawie regulacji granicy uzbecko-kazachstańskiej.
o    5 maja – konferencja „Bawełna 2000 – Uzbekistan” w Taszkencie. Uczestnictwo około 300 przedsiębiorców z 30 państw.
o    18/19 maja – spotkanie Prezydentów Karimowa i Putina w Taszkencie w sprawie perspektyw współpracy miedzy Rosją a Uzbekistanem oraz problemów międzynarodowego terroryzmu.
o    5 lipca – spotkanie Szanghajskiej Piątki (Rosja, Kazachstan, Chiny, Kirgizja, Tadżykistan) w Duszanbe, uczestnictwo w obradach Prezydenta Uzbekistanu. Utworzenie Centrum Walki z Terroryzmem.
o    20 sierpnia – szczyt środkowoazjatycki w Biszkeku – Prezydenci Uzbekistanu, Kirgistanu, Kazachstanu i Tadżykistanu proponują Rosji przystąpienie do regionalnego układu w walce z terroryzmem, ekstremizmem politycznym i religijnym oraz zagrożeniem bezpieczeństwa i stabilności.
o    sierpień/październik 2000r. – starcia wojsk rządowych z bojownikami IRU (okolice Taszkentu, obwód surchandarynski, incydentalnie w Kotlinie Fergańskiej).
o    sierpień/listopad 2000r. – ożywienie stosunków uzbecko-tureckich oraz uzbecko-amerykańskich.
o    październik 2000r. – utworzenie Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej (członkowie: Uzbekistan, Rosja, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Białoruś)
o    5 grudnia – wybory parlamentarne (udział tylko proprezydenckich partii – pięciu)

ROK 2001:
o    styczeń/luty 2001r. – kryzys uzbecko-kirgiski spowodowany zaległościami płatności Uzbekistanu za wykorzystywaną wodę.
o    kwiecień 2001r. – memorandum w sprawie wymiany terytoriów pomiędzy Kirgizją a Uzbekistanem. Uzbekistan w zamian za enklawę Soch (40 km od granicy), zobowiązuje się przekazać Kirgizji część swojego terytorium.
o    6 czerwca – spotkanie przywódców Azerbejdżanu, Gruzji, Mołdawii, Ukrainy i Uzbekistanu w Jałcie w sprawie omówienia wspólnych problemów ekonomicznych (m.in. projekt TRACECA).
o    14 czerwca – przyjęcie Uzbekistanu do Szanghajskiej Piątki. Stworzenie Szanghajskiej Organizacji Współpracy.
o    31 sierpnia – dziesiąta rocznica niepodległości Uzbekistanu.

Wydarzenia po 2001 roku:

ROK 2002:
o    Uzbekistan zawiesza swój udział w GUUAM
o    11/14 marca – wizyta Islama Karimowa w USA
ROK 2004:
o    seria zamachów terrorystycznych, w których zginęło ponad 40 osób zorganizowanych przez islamskich fundamentalistów.
ROK 2005:
o    Uzbekistan rezygnuje z udziału w organizacji GUUAM
o    13 maja – stłumienie przez uzbeckie służby porządkowe pokojowej demonstracji w Andiżanie
o    październik 2005r. – sankcję Unii Europejskiej wobec Uzbekistanu.
o    14 listopada - prezydenci Rosji i Uzbekistanu Władimir Putin i Islam Karimow podpisali w Moskwie traktat sojuszniczy.

ROK 2006:
o    nawrót terrorystycznej działalności IRU
o    24 sierpnia – jubileuszowy szczyt Szanghajskiej Organizacji Współpracy, poszerzenie oraz umocnienie współpracy.

Na podstawie:

o    „Uzbekistan: historia-społeczeństwo-polityka”, red. Tadeusz Bodio, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2001
o    „Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne na świecie”, Krzysztof Kubiak, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2005
o    „Uzbekistan na progu XXI wieku”, Islam Karimow, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2001
o    „Uzbekistan – przewodnik dla przedsiębiorców”, wyd. UNIDO, Warszawa grudzień 2004
o    „Uzbekistan: najważniejsze źródło niestabilności w Azji Centralnej?”, Grzegorz Zasada, Prace OSW, Warszawa październik 2004