Błażej Popławski: Ugandyjski Semidemokratyzm

• afryka
• uganda
• _afryka

Trochę historii

Jamhuri ya Uganda, czyli Republika Ugandy to państwo o powierzchni mniejszej o 1/3 od Polski. Zamieszkuje je około 20 milionów ludzi, z których 17% stanowią Baganda; 12% Karmadjong, 8% Kole i Teso, 7% Gisu i Higi, 6% Ruanda i Lango. Struktura religijna cechuje się podobnym zróżnicowaniem: 40% to katolicy, 30% wyznawcy religii rodzimych, 25% protestanci, 5% muzułmanie.

 

Uganda odzyskała niepodległość w 1962 roku, a pierwszym jej prezydentem został król Mutesa II. Pięć lat później, w wyniku przewrotu zbrojnego, władzę przejął Milton Obote. Lata 1971-1980 to okres dyktatury Idiego Amina. Małgorzata Słupiska zwraca uwagę na gwałtowną islamizację kraju w latach `70. Znacjonalizowano wtedy gospodarkę, wygnano z kraju najaktywniejszą ekonomicznie grupę społeczną Hindusów. Amin, faworyzując ludność Kakwa i Lugbara, prześladował Lango i Acholi (resentymenty te nadal determinują horyzont polityczny współczesnej Ugandy). Po Aminie prezydentem został znowu Obote. Sprawował swój urząd przez sześć lat. W 1986 roku w wyniku kolejnego zamachu stanu władzę przejął Tito Okello, a wkrótce po nim Yoseweri Museveni – cezura ta wyznacza „XX-lecie semidemokracji ugandyjskiej”, trwającej do dziś.

W latach `90 Museveni uchodził za wzór nowego pokolenia „ojców narodów” afrykańskich (inni „pretendenci”: Paul Kagame z Rwandy, Meles Zenawi z Etiopii, Isaias Afeweki z Erytrei, Jerry Rawlings z Ghany, Joaquim Chissano z Mozambiku). Przybliżmy więc nieco dokładniej karierę polityczną „ojca narodu ugandyjskiego”.

Museveni urodził się w 1944 roku w Ntungamo. Podczas studiów ekonomiczno-politycznych w Dar Es Salaam utworzył marksizującą organizację University Students' African Revolutionary Front. W latach `70 związał się z partią Obote. Za władzy Amina wyemigrował do Tanzanii. Był jednym z członków „rządu emigracyjnego” (National Consultative Council) oraz przywódców Front for National Salvation (FRONASA). Po obaleniu Amina (1979) sprawował urząd ministra Obrony Narodowej. W wyniku walk wewnątrzpartyjnych z Godfrey`em Binaisą został „zdegradowany” na Ministra Współpracy Regionalnej. W wyborach w 1981, już jako przeciwnik Obote, startował z listy utworzonej przez siebie Uganda Patriotic Movement (UPM). Utworzył opozycyjną Uganda National Liberation Army (UNLA) przez krótki czas wspieraną przez sąsiednie Kongo. PO zaciętej wojnie domowej Museveni przejął władzę od Tito Okello 20.01.1986 roku.

Prawie demokracja...

Instytucjonalnym wyróżnikiem demokracji jest system władzy. Ugandyjską Konstytucję uchwalono 09.05.1995 roku. Do dnia dzisiejszego działa Uganda Constitutional Review Commision, mająca odpowiadać za przystosowanie Konstytucji do zróżnicowanych potrzeb ludności. System ma być zatem plastyczny, dostosowujący się do oczekiwań społeczeństwa, a priori, promujący aktywność obywatelską.

Ustawa Zasadnicza ostatecznie określiła skład parlamentu. Stanowi go 214 członków oraz: 39 reprezentantek regionów, 10 przedstawicieli armii, 5 środowisk młodzieżowych, 5 stowarzyszeń mniejszościowych oraz 3 związków pracowniczych. Skład ten ma potwierdzać tolerancję władz wobec multikulturalizmu oraz otwartość na dialog. Dodajmy, że legislatywa oraz egzekutywa zostały formalnie oddzielone od władzy sądowniczej (sądy: Wysoki, Apelacyjny, Najwyższy).

W 1996 r., w 10 lat po zwycięskiej wojnie domowej, Museveni zezwolił na przeprowadzenie wyborów prezydenckich. Zwyciężył je dużą większością głosów, podobnie jak następne w 2001 roku. Opozycja donosiła jednak o oszustwach wyborczych i terroryzowaniu jej zwolenników.

Wydarzeniem budującym wizerunek Museveniego – propagatora demokracji była, silnie nagłaśniana w mediach, polityka „naprawiania win” z czasów Amina i Obote. Objęła ona amnestię, ogłoszoną wkrótce po objęciu rządów. W manifeście National Resistance Movement, tzw. „Programie Dziesięciu Punktów”, pojawiały się hasła emancypacji społecznej, wyrównywania szans, tworzenia nowej, światłej elity, walki z analfabetyzmem.

Spokój i bezpieczeństwo wewnętrzne zapewniać miały: Criminal Investigation Departament. Za zwalczanie korupcji odpowiadał Director of Public Prosecutions. Organy te przyspieszyły modernizację struktur społecznych, ich biurokratyzację oraz instytucjonalizację.

Nie zapominajmy o działalności nad „spisaniem na nowo historii Ugandy”. W 1991 Museveni wystosował formalne zaproszenie do Hindusów, aby powrócili nad Jezioro Wiktorii. Migracje powrotne stymulowały wzrost gospodarczy. Stopniowa stabilizacja makroekonomiczna kierowana przez Economic Recovery Program, czy też utworzenie ugandyjskiego „NIK-u” – Inspector General of Goverment, Public Accounts Committee and the Office of the Audytor General spowodowała znaczny spadek inflacji pod koniec lat `90 (fakt ten wiązać należy także z niezwykle korzystną koniunkturą na eksport kawy).

Prawie dyktatura...

Podstawowym zarzutem skierowanym wobec Museveniego jest militaryzacja przestrzeni społecznej. Sprzyjała temu nie do końca czytelna sytuacja prawna: np., wykorzystując luki w Konstytucji, utworzono Internal land External Security Organization, odpowiedniki UB. Armia ugandyjska została włączona do struktur władzy administracyjnej. Przytoczmy za Joe Oloka-Onyango statystyki budżetowe: w 1989 na wojsko wydawano ponad dwukrotnie więcej niż na edukację oraz prawie 10 (!!!) razy więcej niż na służbę zdrowia.

Wydarzeniem silnie oddziaływującym na przewartościowanie się wizerunku „demokracji” ugandyjskiej było zaangażowanie się Museveniego w konflikt o region North-Kivu. O teren ten rywalizowały Uganda, Rwanda oraz Kongo. Przyczyny trwającej permanentnie wojny dotyczyły zarówno kwestii ekonomicznych (dostęp do bogactw naturalnych), jak i etnicznych (Tutsi contra Hutu i inne plemiona). Ilość ofiar wojny wydaje się trudna do oceny. Wedle szacunków Amnesty International, 31 tysięcy (!!!) Kongijczyków ponosiło śmierć co miesiąc w 2003 roku.

Armia ponosi także odpowiedzialność za tępienie opozycji. Obiektem działań zbrojnych jest zwłaszcza ludność północnej Ugandy: Gulu, Kitgum, Lira i Pader. Museveni dąży do ujednolicenia etnicznego kraju, a tym samym ostatecznej likwidacji opozycji politycznej (północni Niloci versus południowo-zachodni Bantu). W głównym więzieniu w Gulu na porządku dziennym stosowane są tortury. Brutalizacja zachowań policji dotyczy także samej Kampali – na skutek tzw. „Operacji Wembley” do więzienia trafiało kilkuset mieszkańców stolicy miesięcznie. Dodajmy, że, wedle statystyk Amnesty International, w Ugandzie wykonuje się legalnie 1-2 wyroków śmierci dziennie.

Jednym z podstawowych zarzutów kierowanych przeciw Museveniemu jest łamanie wolności słowa. Represje dotykają głównie dziennikarzy prasowych – np.: aresztowanie redakcji „Monitora” w październiku 1997 roku w ramach tzw. „działalności antyterrorystycznej”.

Władze Ugandy oskarżane są także o łamanie praw mniejszości seksualnych. Represje przejawiają się na płaszczyźnie instytucjonalnej (zakaz ślubów obowiązujący od 2005 roku), propagandowej (nakładanie kar na rozgłośnie radiowe w październiku 2004 roku), jak i brutalnych ataków na liderów Mniejszości Seksualnej Ugandy (napadnięcie na dom Victorii Juliety Mukasi 20.07.05).

Inaczej konflikty te przedstawia oficjalna propaganda. W mediach eksponowane są krótkotrwałe porozumienia pokojowe ze zdelegalizowaną opozycją (Uganda Peoples Democratic Army działająca w Gulu i Kitgum, Cel-Ibong z Dystryktów Lira i Apac, Uganda Peoples Army mająca swe siedziby w Soroti i Kumi, „Holy Spirit Mobile Force” pod przywództwem Alice Akweny, Holy Spirit Mobile Force II of Catechist of Joseph).

Ważną okazją do manifestacji prawomocności władzy stanowi Święto Narodowe 09 września. Kolejne rocznice odzyskania niepodległości za każdym razem wykorzystywane były przez Museveniego do celów propagandowych. Podobny wydźwięk miała wizyta Georga Busha w czerwcu 2003 roku.

Kolejnym zabiegiem legitymizującym reżim Museveniego były procesy pokazowe. Skazywano „wrogów ustroju” oraz, wraz z postępującą erozją systemu, „kozłów ofiarnych”. Przykładem jest choćby proces Jola Lubangahene, żołnierza oskarżonego o ludobójstwo (02.01.06). Proces ten miał ukazać „triumf demokracji” Museveniego.

W 2005 r. Museveni doprowadził też do zmian konstytucyjnych, które umożliwiły mu ubieganie się o trzecią kadencję w wyborach 2006 roku.

Szanse rozwoju

Rządy Museveniego cechuje zatem jednoczesne odwoływanie się do zasad demokracji i stosowanie metod dyktatury. Krzysztof Trzciński system taki przyrównuje do „demokracji plemiennej”. Sfera instytucjonalna, pierwsze reformy ekonomiczne sprzyjały wykształceniu się zalążka wolnego rynku. Z drugiej strony, nietolerancyjna polityka etniczna, zaangażowanie się w konflikty z Rwandą, Kongiem, Sudanem, łamanie wolności słowa, pokazały instrumentalny stosunek władzy do narodu.

Mieszanka elementów dyktatury i demokracji przyspieszyła modernizację struktur społecznych. Demokratyzację opinii publicznej dostrzec można było podczas wyborów prezydenckich w lutym tego roku: Museveni, mimo iż doprowadził do czasowego aresztowania głównego konkurenta Kizzę Besigye, otrzymał „zaledwie” 59% (przy 37% uzyskanych przez Besigye). Mieszkańcy Ugandy powoli zdają sobie sprawę z przestępstw dokonywanych przez reżim. Podczas kampanii wyborczej na jaw wyszły np. zabójstwa dokonywane podczas poprzednich elekcji (17 osób zginęło w dniu wyborów w 2001 roku).

Co zatem ma stanowić główny czynnik demokratyzacji Ugandy? Z całą pewnością, jednym z głównych motorów przemian są NGO. To one wspierają edukację obywatelską, promują wartości demokratyczne. To dzięki nim w Ugandzie dynamicznie rozwija się turystyka.
Museveni nie od razu zgodził się na legalizację NGO. Początkowo opierał się na alternatywnej strukturze, tzw. Resistance Councils and Committees, czyli, sterowanych przez rządową administrację organizacji lokalnych. Nie pośredniczyły one jednak między sektorem publicznym a prywatnym, nie miały także jakichkolwiek uprawnień legislacyjnych. Pierwszym krokiem do powstania systemu NGO był Local Goverment Status (1993), ostatnim Local Goverment Act (1997). Ustawy te określiły charakter działalności NGO – ich legalizacja przebiegała jednak jednocześnie z utworzeniem Ministry of Local Goverment oraz Local Goverment Commision. W efekcie powstała „wypadkowa” etatyzmu oraz wspierania lokalnej, pozarządowej samorządowości. Decentralizacja, przebiega zdaniem politologa Apolo Nsibambiego, na kilku płaszczyznach: polityczno-administracyjnej (rozwój samorządowości), technicznej (powstawanie korporacji). Ważny etap modernizacji społeczeństwa Ugandy stanowi transfer autorytetu decyzyjnego: symboliczna przemiana kapitału społecznego wymusza zarazem zmiany w samej hierarchii władz.

Ciekawą interpretację NGO w Ugandzie przedstawiła Małgorzata Szupejko. Jej zdaniem, struktura ta mogłaby się opierać na autorytecie wodzów tradycyjnych. Cechy przedkolonialnego społeczeństwa ugandyjskiego – uniezależnienie systemu politycznego od struktury pokrewieństwa, brak kastowości społecznej, klientelizm, brak rozbudowanego systemu religijnego – mogą paradoksalnie umożliwić budowę społeczeństwa nowoczesnego. Globalizacja kultur tradycyjnych – czyli czynnik sensu largo kulturowy – sprzyjać zatem powinna erozji dyktatury politycznej.

bibliografia:

dane statystyczne oraz instytucjonalne dotyczące ustroju państwa:

• www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/ug.html
• www.myuganda.co.ug

początki i kryzys demokracji w Afryce:

• web.amnesty.org/library/eng-uga/indem
• Joseph Oloka-Onyango, "New-Breed" Leadership, Conflict, and Reconstruction in the Great Lakes Region of Africa: A Sociopolitical Biography of Uganda's Yoweri Kaguta Museveni, “Africa Today”, vol. 50, no. 3, Spring 2004, s. 1-29
• Małgorzata Szupejko, Prospects of Civil Society in East Africa Realisty. Cases of Kenya and Uganda, “Hemispheres”, no. 15, 2000, s. 105-117
• Krzysztof Trzciński, Rozwój demokracji w Afryce, [w:] Wojny w Liberii i w Sierra Leone (1989-2002). Geneza, przebieg i następstwa, Warszawa 2002, s. 112-115

historia Ugandy:

• Joe Oloka-Onyango, Governance, Democracy and Development in Uganda Today: A Socio-Legal Examination, „African Study Monographs”, no. 13, 1992, s. 91-109.
• Małgorzata Szupejko, Społeczeństwo Ugandy. Zmiana i rozwój, Warszawa 1992;
• Małgorzata Szupejko, Authority an Army in Modern Africa. Uganda 1962-1986, „Hemispheres”, no. 5, 1988, s. 149-156
• Małgorzata Słupińska, Dyktatura militarna w Afryce na przykładzie rządów Idi Amina w Ugandzie, Warszawa 1994 (maszynopis pracy magisterskiej napisanej w Zakładzie Afrykanistycznym Instytutu Orientalistycznego UW pod kierunkiem prof. dr hab. Barbary Stępniewskiej-Holzer)