Kamila Łoś: Partie polityczne we współczesnej Republice Tureckiej

1. System polityczny - Turcja od 1923 roku ma ustrój republikański, o charakterze unitarnym; składa się z 67 prowincji w obrębie 8 regionów.

Zgodnie z konstytucją z 7 listopada 1982 roku, głową państwa jest prezydent - wybierany na 7-letnią kadencję, bez prawa reelekcji, przez członków Wielkiego Tureckiego Zgromadzenia Narodowego. Kandydat może być obywatelem Turcji, który ukończył 40 lat, posiada wykształcenie wyższe oraz został zgłoszony  przez co najmniej 1/5 wszystkich deputowanych. Wybory są tajne, kandydat musi otrzymać co najmniej 1/3 głosów parlamentarzystów. Prezydent wraz z Radą Ministrów, w skład której wchodzą premier i ministrowie wszystkich resortów, sprawuje władzę wykonawczą.

Premier jest mianowany przez prezydenta spośród parlamentarzystów, z reguły jest to przewodniczący wygranej partii. Głównymi jego zadaniami jest kierowanie, koordynowanie, nadzór oraz dbanie o przestrzeganie pracy podlegających mu ministrów, z konstytucją. Podczas nieobecności prezydenta, zastępuje go na stanowisku przewodniczącego Rady Bezpieczeństwa Narodowego.

Władzę ustawodawczą sprawuje parlament czyli Wielkie Tureckie Zgromadzenie Narodowe. Jest to organ jednoizbowy, w skład którego wchodzi 550 deputowanych, wybieranych na 5-letnią kadencję. Wybory mają charakter powszechny, oparte są na zasadach równości, bezpośredniości, proporcjonalności (system dHondta) oraz tajności - udział w wyborach jest obowiązkowy. Próg wyborczy do parlamentu jest stosunkowo wysoki i wynosi 10%. Warunkiem uczestniczenia partii w wyborach jest posiadanie swoich organizacji lokalnych w przynajmniej połowie prowincji, co najmniej na pół roku przed datą wyborów; muszą też odbyć zjazd partyjny lub legitymować się posiadaniem grupy parlamentarnej; wszystkie partie muszą mieć swoje biura w Ankarze. Główne kompetencje Zgromadzenia Narodowego: rozpatrywanie projektów zmiany konstytucji, uchwalanie ustaw, wybór prezydenta republiki, kontrola działalności rządu, kontrola decyzji o emisji pieniądza, wypowiedzenie wojny, wyrażenie zgody na ratyfikację traktatów międzynarodowych, zatwierdzenie wykonania sądowych wyroków kary śmierci, udzielenie Radzie Ministrów upoważnienia do wydania dekretów na mocy ustawy, może ulec rozwiązaniu przed upływem kadencji na mocy decyzji prezydenta (w sytuacjach, które określa konstytucja).

2. Historia systemu partyjnego.

1950-1957 - system dwupartyjny
1961-1977 - system dwuipółpartyjny
1983-1987 - system umiarkowanie wielopartyjny z jedną partią dominującą
1991-1999 - system umiarkowanie wielopartyjny z równowagą między partiami

W Turcji system wielopartyjny funkcjonuje od 1945 r., jednakże wciąż jest to system bardzo niestabilny. Na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat powstało i zakończyło swą działalność wiele partii politycznych. Często nowe ugrupowania, kontynuują działalność tych rozwiązanych. Po roku 1980,  na skutek wojskowego zamachu stanu wszystkie partie dotychczas działające, zostały zdelegalizowane zaś ich liderom zabroniono działalności politycznej na dziesięć lat. W trzy lata później, w 1983 r. partie zostały odtworzone, często w swych poprzednich postaciach chociaż powstawały również całkiem nowe. W pewnym więc sensie, dzisiejsza postać areny politycznej Turcji zaczęła się tworzyć właśnie dwadzieścia lat temu.

Następujące partie w (lub po) 1983 r.:

- Partia Słusznej Drogi, utworzona przez Sulejmana Demirela, miała ona profil konserwatywny, bazująca przede wszystkim na elektoracie wiejskim; uznawana jest za kontynuację Partii Sprawiedliwości (istniejącej przed 1980 r.);

- Partia Ojczyźniana, utworzona przez Turguta Özala (określana jako centro-prawica). Jej członkowie byli zwolennikami reform prorynkowych, za ich rządów Turcja zgłosiła swoją kandydaturę w 1987 r. do członkostwa we Wspólnotach Europejskich. Po zdecydowanej wygranej w wyborach w 1984 r. utrzymała się przy władzy do lat dziewięćdziesiątych;

- Partia Dobrobytu, utworzona przez Necmettina Erbakana, o profilu proislamskim; była to kontynuacja poprzednich ugrupowań zakładanych przez tego polityka - Partii Ładu Narodowego oraz Partii Ocalenia Narodowego;

- Partia Demokratycznej Lewicy, utworzona w 1985 r. przez Rashan Ecevit (żonę Bulenta Ecevita, byłego działacza Republikańskiej Partii Ludowej), o profilu określanym często centro-lewicowym, popiera członkostwo Turcji w NATO i w UE, przywództwo przejął później Bulent Ecevit;

- Republikańska Partia Narodowa, wznowiona, jednakże osłabiona przez wewnętrzne rozłamy i konflikty, jest obecnie przedstawicielem nurtu socjaldemokratycznego;

- Partia Ruchu Narodowego, w 1992 r. wznowiona pod nowym przywództwem, o mniej radykalnym charakterze niż wcześniej;

- Partia Pracujących Kurdystanu, założona w 1978 r. jako kurdyjska partia a za razem organizacja bojowa;

- Demokratyczna Partia Ludowa

- Partia Dobrobytu, powstała w 1983 r. o charakterze konserwatywno-prawicowym, łącząc politykę z treściami religijnymi; w wyborach w 1987 r. już pod przywództwem N. Erbakana nie udaje jej się przekroczyć progu wyborczego nie uzyskując jednocześnie reprezentacji w parlamencie. W 1998 r., pod zarzutem złamania i przeciwstawienia się zasadzie laickości państwa, partia ta zostaje zdelegalizowana. Na jej miejsce działacze powołali kolejne ugrupowanie Partię Cnoty (która również została rozwiązana);

- Partia Sprawiedliwości i Rozwoju, powstała w 2001 r. przez Tayyipa Erdoğana na miejsce Partii Cnoty, uważana jest za umiarkowanie konserwatywną, umiarkowanie religijną, nie negującą zasad demokracji; ugrupowanie to zwyciężyło w ostatnich wyborach w 2002 r. zdobywając 34,28% głosów czyli 363 mandaty. Elektorat partii stanowi w większości muzułmańska młodzież o nowoczesnych poglądach - proeuropejska i prozachodnia. Już w miesiąc po wyborach, na szczycie Unii Europejskiej w Kopenhadze 12 grudnia 2002 r. opowiedziała się za przystąpieniem Turcji do struktur europejskich. Podejmując decyzję o nie wzięciu udziału w operacji w Iraku, w marcu 2003 r., wykazała niezależność swej polityki zagranicznej w stosunku do Stanów Zjednoczonych;

- Republikańska Partia Ludowa, w wyborach w 2002 r. do parlamentu zdobyła 19,4% głosów czyli 178 mandatów.

3. System partyjny sam w sobie

Analizując nawet pobieżnie, wyniki wyborów z ostatnich dwóch czy trzech kadencji parlamentu, możemy zauważyć ogromną zmianę w sympatiach tureckiego elektoratu. Według wielu autorów, chwiejność społeczeństwa spowodowana jest głównie nieustającymi zmianami oferty wyborczej, co łatwo można powiązać z ciągłymi przekształceniami działających partii. Poprzez wzrost gospodarczy i wzrost przyrostu naturalnego, zmieniła się również struktura tureckiej populacji (np. gwałtowny przyrost ludności miejskiej). Zaczęto powracać do korzeni kulturowych, a zarazem religijnych. Wszystkie te elementy wpływały pośrednio bądź bezpośrednio na kształtowanie się tureckiej sceny politycznej od zakończenia II wojny światowej. Po 1989 r., między innymi rozpad Związku Radzieckiego i pojawienie się nowych państw w Azji Środkowej (kulturowo i religijnie zbliżonych do Turcji), zrodziły wiele dodatkowych kwestii. Pobudzono tym samym tendencje polityki wewnętrznej, dotyczące definicji tureckiej tożsamości tak przecież odrębnej od tożsamości europejskiej.

W okresie rządów Partii Dobrobytu, od czerwca 1996 r. do czerwca 1997 r., wiele z tych tendencji znalazło odbicie w oficjalnej polityce rządu. Zaczęto mówić głośno o potrzebie rewizji stosunków z Zachodem, zrodziły się wątpliwości co do sensu przynależności Turcji do Unii Europejskiej (czego skutkiem było zbliżenie z Libią i Iranem).  Co możemy uznać za bezpośrednią przyczynę zdelegalizowania Partii Dobrobytu. Polityka obecnego zwycięzcy, Partii Sprawiedliwości i Rozwoju, ma charakter zdecydowanie bardziej umiarkowany - opowiada się za członkostwem w strukturach Unii Europejskiej oraz międzynarodowych instytucjach finansowych. Symbolem partii jest żarówka, co ma podkreślać chęć zmiany sytuacji społecznej i politycznej, po latach kryzysu i chaosu spowodowanego nieudolnymi rządami.

Analitycy twierdzą, że w ostatnich dekadach rozwinęły się w Turcji tendencje nacjonalistyczne i religijne, znajdujące odpowiedniki w systemie partyjnym. Stabilizacji systemu nie sprzyja również fragmentacja systemu, a także ciągła możliwość interwencji ze strony armii, która uważana jest za fundamentalną podstawę laicyzacyjnych tradycji państwa (pochodzących z czasów Kemala Mustafy Atatürka). W rezultacie otrzymujemy obraz, przedstawiający mało stabilny współczesny system partyjny Turcji, wciąż pozostający pod dużym wpływem ścierających się zróżnicowanych tendencji.

Dla uzupełnienia, krótka charakterystyka wymogów prawnych, regulujących współczesne partie polityczne (Konstytucja z 1982 r., Ustawa o partiach politycznych z kwietnia 1983 r. i prawo wyborcze): Warunkiem założenia partii w Turcji jest między innymi złożenie podpisów trzydziestu obywateli tureckich, posiadających pełnię praw wyborczych. Według art. 68 Konstytucji, programy i statuty partii nie mogą pozostawać w sprzeczności z zasadą integralności państwa, prawami człowieka, suwerennością narodu oraz zasadami demokratycznej i laickiej republiki. Nie można też tworzyć partii, których celem jest dominacja jednej grupy lub klasy lub też ustanowienie dyktatury. Jest również zapis dotyczący zakazu tworzenia organizacji pomocniczych o charakterze dyskryminacyjnym, do których zalicza się organizacje kobiece lub młodzieżowe.