Błażej Popławski: Somalia 1990-2006

• somalia
• wojna domowa
• _afryka

Jumhuuriyadda Dimoqraadiga Soomaaliya, czyli Somalijska Republika Demokratyczna jest krajem o wyjątkowo jednolitej jak na afrykańskie standardy strukturze etnicznej (85% to Somali, 13% to Bantu) oraz religijnej (98% to sunnici, w większości przedstawiciele szkoły szafickiej). Homogeniczność społeczeństwa Somalii pozwala, zdaniem Andrzeja Kosteckiego, mówić o narodzie somalijskim w anglosaskim rozumieniu tego pojęcia (dowodem mają być choćby deklaracje Ligi Młodzieży Somalii).

Główne miasta regionu to Mogadiszu (ponad 700 tysięcy mieszkańców, 10% ludności całego kraju), Hargejsa, Kisimaju oraz Berbera (po 70 tysięcy mieszkańców). Najistotniejszym czynnikiem różnicującym te homogeniczne społeczeństwo jest przynależność klanowa. Struktura klanowa tylko częściowo pozwala nam na odtworzenie dzielnic kraju: Hawija (południe kraju), Issak, Darod (północny wschód), Digil, Rahanwejn.

Somalia, z racji na swe strategiczne położenie w Rogu Afryki, zawsze stanowiła obiekt rywalizacji mocarstw: Etiopii, Portugalii, Sułtanatu Omanu, Egiptu, Włoch, Wielkiej Brytanii, Francji, Stanów Zjednoczonych. W XIX wieku ustalono podział Somalii na trzy strefy wpływów: brytyjską, francuską i włoską. 1.07.1960 roku doszło do zjednoczenia Somali Brytyjskiego (uzyskanie niepodległości 26.06) z Włoskim (niepodległość 30.06). Pierwszym prezydentem niepodległej Somali został Abdiraszidi Ali Szermarke. Somali Francuskie (dziś Dżibuti) uzyskało niepodległość dopiero 17 lat później.

{mospagebreak} 

W 1969 roku wojskowa junta dokonała zamachu stanu. Zamordowano Szermake oraz odsunięto od władzy premiera Muhammada Hadżiego Egala. Władzę przejął generał Muhammad Said Barre. Ogłosił on politykę socjalizmu naukowego, gdzie, jak pisze Izabela Orłowska, „walkę klas zastąpiła walka o detrybalizację tworzącego się narodu”. Barre znacjonalizował większość sektorów gospodarki oraz przyczynił się do wstąpienia Somalii do Ligi Państw Arabskich (1974-1975). Centralistyczna polityka ekonomiczna spowodowała jednak kryzys inflacyjny oraz zwiększała zadłużenie zagraniczne. Jedynym miastem rozwijającym się ekonomicznie było Mogadiszu – polityka ta, de iure stymulując geopolityczne axis mundi kraju, pogłębiała de facto recesję gospodarczą całego państwa.

Nie zapominajmy także o upadku znaczenia tradycyjnych przywódców klanowych, autorytetów umożliwiających ciągłość kultury na danym regionie. Kolonizacja francuska (w mniejszym stopniu włoska i brytyjska), detrybalizacja za rządów Barre oraz trwające do dziś walki między gangami somalijskimi naruszyły zasady identyfikacji społecznej.
Po wojnie o Ogaden (1977-1978) Somalia stopniowo zmienia kurs polityki z proradzieckiego na proamerykański, której to poparcie i tak szybko utraciła. Pokój z Etiopią zawarty w 1988 roku przywraca częściowo stabilizację w regionie (Barre oficjalnie rezygnuje ze wspierania Zachodniosomalijskiego Frontu Wyzwolenia działającego na terytorium Etiopii przeciwko rządowi Mengistu; władze Etiopii przestają popierać Demokratyczny Front Wyzwolenia Somalii).
Na przełomie lat 80`-tych i 90`-tych w Somalii powstają coraz silniejsze środowiska opozycyjne. Występują one przeciwko systemowi klientelizmu politycznego (arabski termin – arifa) uprawianego przez ród Marehen, z którego pochodził Barre. Historycy regionu zawsze zwracali uwagę, że „jedność plemienna Somalów objawiała się głównie w czasie waśni, razzii, międzyplemiennych wojen” (Kostecki). Konsolidacja środowisk antybarre`owskich stanowiła przykład działań tego typu.
Opozycja skupia się wokół rodów Ogaden, Gadabursi. Wizja alternatywnego społeczeństwa propagowana jest przez szereg organizacji, często o charakterze militarnym, nie posiadających wykrystalizowanego przywództwa (Somalijski Ruch Patriotyczny, Somalijską Armię Narodową, Somalijskie Porozumienie Demokratyczne). Barre jeszcze na początku 1990 roku próbuje kooptować członków opozycji, oferując im wysokie stanowiska w państwie. Brak jednolitego programu politycznego uniemożliwia jednak zainicjowanie „okrągłego stołu”. System decyzyjny coraz wyraźniej przenosi się ze szczebla administracji rządowej na lokalnych, postpartyzankich watażków. Łącznikiem spajającym te oddziały nie była jednak identyfikacja klanowa, ale partykularne cele ekonomiczne. Defragmentaryzacja sceny politycznej uniemożliwiła wypracowanie spójnej wizji transformacji Somalii.

W marcu 1990 roku wybuchają niezwykle krwawe starcia w różnych częściach kraju, zwłaszcza przy granicy z Dżibuti oraz w samym Mogadiszu. Barre aresztuje liderów opozycji; zmienia premiera. Następnie ogłasza rezygnację ze stanowiska przewodniczącego Somalijskiej Rewolucyjnej Partii Socjalistycznej, licząc na zwycięstwo w zbliżających się wyborach prezydenckich. Na początku 1991 roku stolicę zajmują oddziały Kongresu Zjednoczonej Somalii.
Po ucieczce Barre (zmarł w Nigerii w styczniu 1995 roku) prezydentem ogłosił się Ali Mahdi Muhammad. Szybko przystępuje on do rozliczenia z przeszłością wedle kryterium… klanowego. Ród Hawija rozpoczyna pacyfikację Marehanów i Medżartenów. Także wśród samych Hawija pojawiają się oddzielne fakcje. Na czele Sojuszu Narodowego Somalii staje generał Muhammed Farah Aidid. Rywalizacja Aidida z Alim Mahdi Muhammadem (Sojusz Zbawienia Somalii) wzmacnia anarchizację życia społecznego.

{mospagebreak} 

Aidid przez dekadę stanowił główną postać w walkach o Mogadiszu. Urodził się on 15.12.1934 roku w Mudug. Pochodził z klanu Habar Gedir. Wykształcony w Rzymie i w Moskwie, za rządów Barre sprawował kontrolę m.in. nad wywiadem. Aidid, już jako prezydent Somalii, uzyskał poparcie ze strony Libii i Kenii. Wspierał działającą w Etiopii partyzantkę Oromo.

Grażyna Podeszwa w artykule o historii Somalii postbarre`owskiej stara się wyliczyć główne fakcje polityczne na początku lat 90`-tych. Dolicza się ona kilkunastu ugrupowań (Demokratyczny Front Zbawienia Somalii, Somailjski Ruch Narodowy, Front Zjednoczonej Somalii, Zjednoczona Partia Somalijska etc.), zaznaczając płynność, krótkotrwałość, niestabilność tych ruchów, ich klanowo-terytorialny charakter oraz ich koncentrację na przejęciu władzy metodami siłowymi.

Od Somalii odłącza się jej północnozachodnia część, Somaliland (dawna prowincja Awdal przy granicy z Dżibuti) ze stolicą w Hargejsie. Stanowił on niegdyś teren rywalizacji Etiopii oraz Imerium Ottomańskiego. W XIX stuleciu został zajęty przez Egipt, a następnie utworzono tam Protektorat Brytyjski. Powierzchnia Somalilandu wynosi okolo 140 tysięcy km kwadr., zamieszkuje go ponad 3,5 mln ludzi. Oficjalne języku tego kraju to: somali, arabski i angielski.
Jamhuuriyadda Soomaaliland proklamuje niepodległość 18.05.1991 roku. Szybko wybuchają tam starcia między różnymi odłamami rodu Issak. Początkowo władzę w Somalilandzie sprawował Abdurrahman Ahmed Ali, który po wzroście wpływów swego rywala Muhammada Ibrahima Egala uciekł do… generała Aidida. Somaliland przez wiele lat bezskutecznie zabiegał o uznanie swej suwerenności na forum międzynarodowym – nie udało się to nawet w relacjach z Ligą Arabską. W referendum przeprowadzonym w maju 2001 roku, ponad 90% ludności opowiedziało się za niezależnością od Somalii; żadna z somalijskich frakcji nie uznała jednak tego faktu.

Warto jednak podkreślić, że spośród wszystkich regionów Somalii, Somaliland jest cechuje najbardziej ustabilizowana sytuacja polityczna. Po walkach o władze na początku lat `90-tych, na konferencji w Boramie zdefiniowano somalilandzki system polityczny, stanowiący połączenie struktur tradycyjnych z europejskim parlamentaryzmem. Wyodrębniono legislatywę i egzekutywę; utworzono urząd prezydenta i wiceprezydenta; sformułowano także zasady ordynacji wyborczej. W wyborach w kwietniu 2003 roku wystartowały trzy partie: UDUB, Kulmiye oraz Partia na Rzecz Sprawiedliwości i Rozwoju. Wygrało UDUB, po długich negocjacjach dzieląc się z władzą z Kulmiye. Prezydentem jest Dahir Riyale Kahin (mimo iż nie pochodzi on z dominującego klanu Issak).
Z racji historycznych powiązań z Wielką Brytanią oraz z dużej migracji z Somalilandu do Walii (obecnie przebywa tam kilkanaście tysięcy obywateli Somalilandu), lokalny rząd uzyskuję wsparcie finansowe ze Wspólnoty Brytyjskiej. Pomoc uzyskana od Walijczyków (zaakceptowana przez brytyjski MSZ) pozwala na budowanie podstaw stabilnego państwa oraz wspieranie demokratyzacji w Somalilandzie.

Kolejnym regionem o wyraźnych tendencjach separatystycznych jest, znajdujący się północno-wschodniej części kraju, Puntland. Nazwa ta nawiązuje do legendarnego kraju Punt, o którym wzmianki znajdujemy w źródłach staroegipskich. Puntland utworzono w 1998 roku. Zajmuje on powierzchnię 250 tysięcy km kwadr., zamieszkuje go około 1,2 mln ludzi. Na jego czele stanął płk Abdullahi Jusuf Ahmed z klanu Darod. Puntland nie został uznany przez żadnego ze swoich dwóch „sąsiadów”: Somalię „Właściwą” oraz Somaliland.

Narastanie ruchów separatystycznych – czy to w skali mikro (terror paramilitarnych oddziałów), czy w skali makro (rozbicie dzielnicowe kraju) – wymusiło reakcję społeczności międzynarodowej. Już w czerwcu 1991 roku zorganizowano w Dżibuti konferencję pokojową, której rezolucja pokojowa, mimo podpisania przez głównych watażków somalijskich, nigdy nie weszła w życie. Seria wizyt pracowników ONZ (m.in. Jamesa Johana oraz Petera Hansena) doprowadza do interwencji USA. Wiązać ją należy także z koniecznością zabezpieczenia akcji humanitarnej (w latach `90-tych Somalię dotknęła klęska głodu, a przysyłana z zagranicy pomoc była systematycznie rozkradana przez klany).
W operacji „Przywrócić nadzieję” (1992-1994; ostatnie odziały opuściły kraj na początku 1995 roku) wzięło udział 36 tysięcy żołnierzy. 2/3 wojsk UNOSOM I, UNOSOM II, UNITAF (nazwy trzech kontyngentów przysłanych do Somalii) stanowili Amerykanie
 Efekty misji okazały się jednak mizerne. Wojska ograniczyły się do kontrolowania punktów strategicznych kraju oraz starań o zabezpieczenie rozdziału pomocy humanitarnej.

Tymczasem trwały próby pojednania walczących stron. W marcu 1993 roku utworzono Tymczasową Radę Narodową. Rok później podpisano Deklarację Pojednania Narodowego w Nairobi.
Największą potęgą pozostawał nadal Aidid. Sam ogłosił siebie prezydentem i reprezentował Somalię na międzynarodowych spotkaniach Ligi Arabskiej w Kairze (1997), oraz konferencjach w 1998 roku w Addis Abebie i w Baidoa (które to miasto zdobył po niezwykle krwawych walkach w 1995 roku).

Niektóre z tych konferencji – jak np. układ w Soderze w styczniu 1997 roku – miały na celu nie tyle stabilizację w Somalii, co próbę podporządkowania jej Etiopii i zwrócenie przeciw Erytrei. Nieco inne pobudki kierowały rządem w Kenii – prezydent Daniel Arap Moi starał się przeciwdziałać rosnącym w siłę fundamentalistów w Mogadiszu i zabezpieczyć się tym samym przed groźbą ataków terrorystycznych.

{mospagebreak} 

Autorem kolejnej recepty na kryzys somalijski jest regionalna organizacja IGAD (Międzyrządowa Władza ds. Rozwoju). Plan sformułowany przez przedstawicieli Somalii, Kenii, Sudanu, Dżibuti, Ugandy, Etiopii, Erytrei z poparciem Włoch i Libii zakładał utworzenie federacyjnego państwa o kilku regionach, dysponujących dużym zakresem autonomii. Stabilność w „republikach federacyjnych” gwarantować miała struktura klanowa – starano się przyporządkować region do klanu. W 1998 roku plan ten wzbogacono o klauzulę odsunięcia od władzy przywódców klanów – władza w „republikach klanowych” miała się opierać na niezależnych wyborach wśród członków danego klanu.

Wszystkie te plany i porozumienia pozostawały jednak tylko na papierze. Tymczasem po zakończeniu misji ONZ możemy zauważyć zmianę w zachowaniu aktorów politycznych w Somalii. Jak słusznie stwierdzają Jakub i Kamil Zajączkowscy, większość zbrojnych konfliktów po 1995 odbywała się wewnątrz, a nie między głównymi ugrupowaniami klanowymi. Proces ten doprowadził do powstania serii miniaturowych, samorządzących się organizmów. W drugiej połowie lat `90-tych coraz większą rolę odgrywają fundamentaliści muzułmańscy (np.: Al Islaah, Al Itihaad), próbujący wywodzić swój status społeczno-polityczny w Somalii od antyetiopsko-brytyjskiego powstania derwiszów z bractwa Salihijja na przełomie XIX i XX wieku.
Cytowana wcześniej Grażyna Podeszwa kończy swój artykuł, charakteryzując możliwość odbudowy infrastruktury społeczno-gospodarczej kraju w oparciu o przebywających na emigracji, wykształconych, znających realia międzynarodowe Somalijczyków. Rozmowy z diasporą somalijską prowadzono już pod koniec lat `90-tych w ramach tzw. Planu Guelleha. Idea ta zakładała utworzenie reprezentacji międzyklanowej, która miała opracować projekt ustroju nowego państwa.

Waśnie między liderami nowego ciała kolegialnego uniemożliwiały poprawę sytuacji w kraju. Sytuacja ta stanowiła doskonały przykład opisywanego przez Jana Milewskiego „syndromu upadłego państwa”. W marcu 2001 roku powstał nawet rząd alternatywny, w którym główną rolę odgrywali „panowie wojny z Mogadiszu”: Husejn Aidid (jego ojciec, samozwańczy prezydent, zginął 2.10.1996; zdaniem części komentatorów z "LA Times" i "USA Today" został zabity z inspiracji CIA), próbujący, (jak stwierdza I.M. Lewis) wbrew „republikanizmowi Somalijczyków” założyć dynastię Aididów oraz Osman Atto i Musa Sudi Yalahow. Korzystali oni z poparcia fundamentalistów muzułmańskich.

Po trzynastu nieudanych próbach, w 2000 roku z międzynarodową pomocą udało się powołać Tymczasowy Rząd Federacyjny (Transitional Federal Government - TFG). Główną rolę w jego powołaniu odegrały władze Kenii (z błogosławieństwem ONZ i państw regionu). 
Z powodu niebezpiecznej sytuacji w kraju, rząd przebywał na uchodźctwie, najpierw w Dżibuti, później w Kenii, gdzie w 2004 roku Abdullahi Yusuf Achmed, dotychczasowy prezydent Puntlandu został desygnowany na tymczasowego prezydenta.
W 2005 r. rząd przeniósł się do miasteczka Baidoa w południowej Somalii. Wiele znaczący był jednak fakt, że rząd nie mógł ze względów bezpieczeństwa zebrać się w kontrolowanej przez miejscowych „Panów wojny” stolicy Mogadiszu.

Dzięki dużym nakładom finansowym (tylko rząd Kenii zainwestował w ten projekt ponad 30 mln USD...) opracowano Tymczasową Kartę Federalną oraz instytucje stanowiące zalążek parlamentu i rządu. Na czele rządu stanął Ali Muhammed Ghedi, związany z klanem Hawija. 10.10.2004 roku prezydentem wybrany został Abdullahi Yusuf Ahmed z klanu Darod, pierwszy prezydent Puntlandu i jedyny de facto lider polityczny akceptowany przez opinię międzynarodową. Urząd przewodniczącego parlamentu i rzecznika rządu pełnił Sharif Adan. Przez długi czas władza rządu nie wychodziła jednak poza okolice Baidoa. Był on tak słaby, że deputowani musieli nawet przełknąć upokorzenie ze strony kontrolującego Baidoa „Pana wojny” Adena Mohammeda Saransora, który zabronił im noszenia broni w „jego” mieście. Od samego początku TFG rozrywały ponadto waśnie wewnętrzne, zwłaszcza pomiędzy zwolennikami prezydenta Yusufa, a koalicją wielu „Panów wojny” skupioną wokół Sharifa Adana.

Lata 2003-2005 to okres stopniowego przejmowania władzy w Mogadiszu przez islamistów. Najpierw przejęli oni kontrolę nad częścią portową oraz południem miasta. Dużą rolę w działalności muzułmanów odgrywała firma Al Barakaat, które, wedle Rolanda Marchala, wywierała istotny wpływ na funkcjonowanie Tymczasowego Rządu Narodowego. Ich starania zakończone zostały powstaniem w 2006 roku Unii Trybunałów Islamskich jako ex definitione reprezentanta politycznych interesów Somalijczyków. Organ ten przejął władzę w mieście po pokonaniu w czerwcu 2006 roku sił lokalnych "panów wojny", a następnie rozszerzył swoje wpływy na całą południową Somalię.

Krótkie rządy muzułmanów (oficjalnie trwające pół roku; nieoficjalnie możemy mówić o przejmowaniu kontroli nad Mogadiszu od śmierci Aidida w 1996 roku) przyniosły, paradoksalnie, spokój do stolicy Somalii. Pod rządami islamistów Mogadishu doświadczyło stabilnej władzy, egzekwowania szaria`tu. Prawa te jednak były narzucone siłą i, niezwykle często, stanowiły radykalną interpretację Koranu (np.: ograniczenie wolności słowa w Mogadiszu; utrudnienie kontaktów ekonomicznych z obcokrajowcami; zakaz podróży na Zachód etc.). Wśród muzułmanów sprawujących władzę w Mogadiszu znajdowali się także członkowie Al Kaidy, sprawcy zamachów na ambasady USA w Kenii oraz w Tanzanii (1998), a także winni ataku na hotel w Kenii (2002). Kres rządom Związku Trybunałów Islamskich położyła interwencja wojsk etiopskich na przełomie 2006 i 2007 roku (początek – 21.12) poparta przez USA. Interwencja ta miała na celu przywrócenie do władzy Tymczasowego Rządu Federacyjnego oraz stanowiła odpowiedź na dżihad ogłoszony przez Unię Trybunałów Islamskich w październiku 2006 roku.

BIBLIOGRAFIA:
Kostecki Andrzej Maria, Somalia. Zarys historyczno-socjologiczny, Warszawa 1976, Wyd. PWN
Lewis I. M., A Modern History of the Somali. Nation and State in the Horn of Africa, Oxford 2002, Wyd. Ohio University Press
Marchal Roland, Islamic Political Dynamics in the Somali Civil War, [w:] Alex de Wall [red.:], Islamism and its Enemies in the Horn of Africa, London 2004, Wyd. Hurst&Company
Milewski Jan, Państwo w Afryce; dylematy i kierunki przeobrażeń, [w:] Jan Milewski, Wiesław Lizak [red.:] Stosunki międzynarodowe w Afryce, Warszawa 2002, Wyd. Scholar, s. 39-54
Orłowska Izabela, Historia Somalii do 1991 roku, [w:] Joanna Mantel-Niećko, Maciej Ząbek [red.:], Róg Afryki. Historia i współczesność, Warszawa 1999, Wyd. TRIO, s. 285-308
Podeszwa Grażyna, Historia Somalii po upadku rządów Siada Barre, [w:] Joanna Mantel-Niećko, Maciej Ząbek [red.:], Róg Afryki. Historia i współczesność, Warszawa 1999, Wyd. TRIO, s. 309-332
Wall de Alex, The Politics od Destabilisation in the Horn, 1989-2001, [w:] Alex de Wall