Ideologia południowoafrykańskich Bojowników o Wolność Ekonomiczną

• komunizm
• lewica
• populizm
• republika południowej afryki
• rpa
• skrajna lewica

Po wyborach w Republice Południowej Afryki Bojownicy o Wolność Ekonomiczną, w korzystnym dla siebie scenariuszu, mogą zadecydować o kształcie nowego rządu. Ugrupowanie z powodu swoich radykalnych postulatów i wypowiedzi swojego lidera Juliusa Malemy wzbudza spore kontrowersje, a jego ideologia jest mieszkanką marksizmu-leninizmu, czarnego nacjonalizmu i populistycznych haseł.

Od czasu upadku apartheidu w 1994, południowoafrykańska scena polityczna jest zdominowana przez Afrykański Kongres Narodowy (ANC). Partia kojarzona z noblistą i przywódcą walki z segregacją rasową, Nelsonem Mandelą, w ostatnich latach zaczęła jednak tracić swoją dotychczas niezachwianą pozycję z powodu licznych skandali korupcyjnych oraz słabej sytuacji gospodarczej kraju. ANC co prawda przewodzi w sondażach przed zaplanowanymi na 29 maja wyborami parlamentarnymi, ale po raz pierwszy od trzech dekad poparcie dla partii może spaść poniżej 50 proc. Z tego powodu Kongres najprawdopodobniej będzie musiał szukać koalicjanta, a jednym z potencjalnych sojuszników jest ugrupowanie Bojowników o Wolność Ekonomiczną (EFF)[1]. Zdaniem niektórych komentatorów możliwy jest także scenariusz, w którym nie uzyska ono spodziewanego dwucyfrowego wyniku z powodu swojego „szklanego sufitu”[2].

Zbyt radykalni

EFF tworzą przede wszystkim byli działacze Ligi Młodzieży Afrykańskiego Kongresu Narodowego (ANCYL). Oficjalnie ugrupowanie powstało 26 lipca 2013 roku, po tym jak jego obecny przewodniczący wraz z grupą współpracowników został wyrzucony z ANC. Malema przez kilka lat działał aktywnie na rzecz przyjęcia przez Kongres programu opracowanego przez radykalną grupę działaczy. Postulowali oni transformację polityczno-ekonomiczną, która miała rozpocząć się od nacjonalizacji kopalń. Dla kierownictwa ANC ten postulat był nie do przyjęcia, bo mógł zaszkodzić reputacji kraju wśród zagranicznych inwestorów[3].

Radykalne hasła gospodarcze Malemy w samym RPA trafiły jednak na podatny grunt. W swoich pierwszych wyborach parlamentarnych w 2014 roku jego partia uzyskała 6,35 proc. poparcia (w trzech prowincjach kraju zdobyła powyżej 10 proc. głosów), co przełożyło się na 25 mandatów w liczącym 400 miejsc Zgromadzeniu Narodowym. Analitycy zwracali wówczas uwagę na dużą popularność EFF wśród młodych ludzi i najbiedniejszej części społeczeństwa, a także na niższy od średniej wynik ugrupowania w najbogatszych prowincjach kraju[4]. Przy okazji kolejnych wyborów w 2019 roku zaczęto dostrzegać pewne słabości radykalnej lewicy, która cieszyła się największym poparciem w miasteczkach, mając z kolei problem z zakorzenieniem się na terenach wiejskich będących bastionem ANC[5].

Dwa lata po konferencji założycielskiej wewnątrz EFF doszło do pierwszych nieporozumień. Z partii wydalono kilku parlamentarzystów, którzy sprzeciwiali się jej scentralizowanej strukturze i wskazywali na nieprawidłowości finansowe[6]. Nie był to jedyny w historii przypadek zakwestionowania przywództwa Malemy, bo w 2019 roku był on także krytykowany i wzywany do debaty przez przywódców swojej organizacji studenckiej. Sam szef EFF zarzucał jej członkom niekompetencje i brak doświadczenia w budowaniu własnych struktur. Był też przeciwny tworzeniu oddzielnej frakcji dla kobiet[7]. Należy zresztą podkreślić, że od początku lewicowcy byli zorganizowani na zasadach „centralizmu demokratycznego”, w którym o kierunku polityki partyjnej decyduje jej ścisłe kierownictwo składające się z sześciu działaczy tworzących Centralny Zespół Przywódczy. Z tego powodu EFF zarzucano nawet kopiowanie „standardowego leninowskiego systemu organizacyjnego”[8].

Ugrupowanie kierowane przez Malemę od początku swojej działalności starało się jak najmocniej zdystansować się od ANC, zazwyczaj zarzucając Kongresowi manipulowanie wyborcami i składanie im pustych obietnic[9]. Lewicowi radykałowie w swojej niechęci do dawnych partyjnych kolegów z centrolewicy posuwali się nawet do tworzenia koalicji samorządowych z zupełnie odległymi ideologicznie partiami. Na przykład po wyborach lokalnych w 2016 roku w niektórych gminach i miastach EFF głosowało przeciwko ANC wraz z liberalnym Sojuszem Demokratycznym (DA), będącym głównym reprezentantem interesów białej mniejszości[10]. Kongres nie pozostawał dłużny i przed kilkoma laty zarzucał Bojownikom współpracę z brytyjskim wywiadem MI6, zaś oni w odpowiedzi próbowali doprowadzić do powołania komisji śledczej mającej zbadać rzekomą współpracę prezydenta Cyrila Ramaphosy ze służbami specjalnymi w okresie apartheidu[11].

Jednym ze znaków rozpoznawczych EFF w codziennej działalności ugrupowania jest ubiór jej członków, mający podkreślać związek ugrupowania z robotnikami i najbiedniejszymi południowoafrykańskimi grupami społecznymi. Noszą oni charakterystyczne czerwone kombinezony robocze i kalosze, a kobiety czerwone ubrania lub fartuchy. Ubiór lewicowych posłów wzbudzał spore kontrowersje w parlamencie, a jego głównymi krytykami byli politycy ANC, co tylko uwiarygodniało EFF jako alternatywę dla zmurszałych partii establishmentu[12].

W ostatnich latach partia Malemy skupiała się na działalności ulicznej, organizując wiele protestów przeciwko rządom Ramaphosy. Prezydent RPA jest oskarżany przez EFF o zrujnowanie południowoafrykańskiej gospodarki, czego symbolem są występujące regularnie przerwy w dostawach prądu. W ubiegłym roku Bojownicy zorganizowali ogólnokrajowy strajk, a jeszcze przed jego rozpoczęciem aresztowano kilkadziesiąt osób w związku z planowanymi zamieszkami[13]. Sam lider radykalnej lewicy nie odcina się zresztą od politycznej przemocy, uważając ją za element realizacji „rewolucyjnych celów” swojego ruchu i skandując na wiecach wyborczych hasła wzywające do zabicia białych mieszkańców RPA[14]. Malema wielokrotnie podkreślał, że „jest bardzo radykalny i bardzo wojowniczy”, dlatego nigdy nie postrzegał siebie jako polityka umiarkowanego[15].

Marksiści-leniniści

Oficjalnie EFF określa siebie jako „radykalny i bojowy ruch na rzecz emancypacji gospodarczej, utworzony w 2013 roku w celu zrzeszenia rewolucyjnych, bojowych działaczy, organizacji społecznych i grup lobbystycznych pod patronatem partii politycznej, która dążący do walki o wolność ekonomiczną”[16]. Ugrupowanie jest zarazem „ruchem antyimperialistycznym i lewicowym o internacjonalistycznych poglądach, zakotwiczonym w oddolnych ludowych formacjach i powstaniach (…) w ten sposób czerpie inspirację z tradycji marksistowsko-leninowskiej szkoły myślenia na temat państwa, imperializmu, kultury i sprzeczności klasowych występujących w każdym społeczeństwie”[17].

Na stronie internetowej Bojowników można zapoznać się z opracowaniami dotyczącymi podstawowych zasad myśli marksistowskiej i leninowskiej, w których znajdują się także odwołania do trockizmu[18]. Z okazji stulecia Komunistycznej Partii Chin wiceprezes EFF i bliski współpracownik Malemy, Floyd Shivambu, przedstawiał chińskie ugrupowanie jako współczesny wzór dla południowoafrykańskich komunistów. Jego zdaniem marksizm-leninizm „pozostaje najbardziej logicznym fundamentem ideologicznym do budowy ruchu rewolucyjnego i reformowania gospodarki”, a sam marksizm „nie jest dogmatem i musi być dostosowywany do zmieniających się warunków”. Tym samym Bojownicy czerpią inspirację z „socjalizmu o chińskiej charakterystyce”, chcąc korzystać z jego doświadczeń w rozwoju produkcji przemysłowej[19].

Do zasad marksizmu-leninizmu i polityki Chińskiej Republiki Ludowej nawiązuje zarówno wspomniana struktura partii opierająca się na „demokratycznym centralizmie”, jak i sam jej pogląd na państwo. EFF opowiada się jednoznacznie za scentralizowaną władzą państwową, stąd też bywa krytykowane za lekceważenie samorządu lokalnego, co wynika w dużej mierze z niechęci radykalnej lewicy do wpływu społeczności plemiennych na politykę poszczególnych prowincji RPA. Poza tym Bojownicy są zwolennikami daleko posuniętej ingerencji państwa w gospodarkę, w tym wprowadzenia mechanizmów redystrybucyjnych i tworzenia państwowych przedsiębiorstw[20].

Krytycy ugrupowania często zarzucają jego kierownictwu głoszenie poglądów sprzecznych z ich własnym postępowaniem. Malema nigdy nie krył się szczególnie ze swoim wystawnym życiem, mieszkając na bogatych przedmieściach „z dala od czarnej klasy robotniczej” i posyłając swoje dzieci do „prestiżowych prywatnych szkół z białymi nauczycielami”. Podobne zarzuty formułowano także pod adresem jego najbliższych współpracowników, na czele z wychwalającym KPCh Shivambu. W kontekście samej ideologii EFF Malema mimo deklaratywnego marksizmu-leninizmu jest też często krytykowany za brak spójnych poglądów na kwestie polityczno-ekonomiczne[21].

Populizm i nacjonalizm

Mimo swojej skrajnie lewicowej identyfikacji, Bojowników często określa się mianem populistów. Co prawda głównym punktem ich programu pozostaje wywłaszczenie gruntów rolnych należących do białej ludności, ale w czasie kampanii wyborczych kwestiom ekonomicznym poświęcają w rzeczywistości niewiele uwagi. Dużo ważniejsze dla EFF są wówczas hasła nacjonalistyczne i kulturowe, nie mówiąc już o artykułowaniu często sprzecznych ze sobą poglądach. Ponadto w retoryce ugrupowania dominują postulaty antyelitarystyczne, wymierzone zarówno w utożsamianą z bogactwem białą mniejszość, jak i w polityków rządzącej krajem od trzech dekad ANC[22].

Wydaje się, że największym sukcesem EFF w południowoafrykańskiej polityce jest wprowadzenie do niej z powrotem dyskursu rasowego[23]. Skrajna lewica skupia się w swoich działaniach na wspomnianej już czarnej klasie robotniczej i problemach ekonomicznych ubogiej czarnoskórej ludności, mającej wciąż być ofiarą dawnej dominacji białych w południowoafrykańskim systemie apartheidu. Według Bojowników, to właśnie Burowie mimo oficjalnego zniesienia dyskryminacji rasowej wciąż kontrolują tamtejszą gospodarkę, dlatego czarna większość głosując w wyborach i tak nie ma wpływu na swoją sytuację ekonomiczną[24].

Działacze EFF wyraźnie podkreślają więc różnice rasowe pomiędzy mieszkańcami RPA. Zdaniem niektórych badaczy w ten sposób zakwestionowała przyjętą przez ANC po upadku apartheidu koncepcję „Tęczowego Narodu”, która miała polegać na budowaniu narodu ponad podziałami rasowymi i narodowościowymi. Dla marksistów-leninistów rozróżnienie społeczeństwa przez pryzmat koloru skóry stało się podstawą prowadzenia polityki, a w przypadku niektórych wypowiedzi ich liderów można mówić wprost o nawoływaniu do nienawiści na tym tle. Doprowadza też do daleko posuniętych uogólnień, bo w dyskursie EFF nie uwzględnia się na przykład istnienia białych Południowoafrykańczyków niebędących rasistami. Bojownicy nie ograniczają się zresztą tylko do otwartego wyrażania wrogości wobec Burów, atakując również mieszkającą w RPA społeczność indyjską[25].

Trudno zliczyć kontrowersyjne wypowiedzi liderów skrajnej lewicy na temat białej i hinduskiej ludności. Malema wielokrotnie był cytowany przez międzynarodowe agencje informacyjne, gdy twierdził na przykład, że czarni „przynajmniej na razie” nie nawołują do rzezi białych. Podobne wypowiedzi sąsiadowały z tezami o tym, iż „żaden biały człowiek nie jest prawowitym właścicielem ziemi w RPA i na całym kontynencie afrykańskim”[26]. Między innymi z tego powodu w mediach pojawiały się rozważania czy Bojownicy są rzeczywiście „lewicowymi populistami”, czy Malema hołdując jednocześnie militaryzmowi i autorytaryzmowi próbuje jednak zbudować „partię typu faszystowskiego”[27].

Antyimperialistyczny fanonizm

Obok komunizmu głównym źródłem inspiracji dla EFF jest również fanonizm. W ostatnich latach ugrupowanie zaczęło rozpowszechniać myśl Franza Fanona, urodzonego na Martynice francuskiego lekarza, który podczas pracy w Algierii przyłączył się do walczącego o jej niepodległość Frontu Wyzwolenia Narodowego (FLN). Fanon zwłaszcza dla afrykańskiej lewicy jest więc jednym z symboli walki z kolonializmem, wprost nawołującym do użycia przemocy w celu wyzwolenia narodów afrykańskich spod władzy Europejczyków. Jego poglądy są dla EFF jednym z głównych uzasadnień dla postulatu wywłaszczenia białych właścicieli ziemskich[28].

Antykolonializm jest wciąż obecny w dyskursie EFF, które podobnie jak większość południowoafrykańskiej sceny politycznej, w ostatnim czasie wspiera Palestynę w toczącym się konflikcie z Izraelem, uważając władze w Tel Awiwie właśnie za kolonizatorów. Bojownicy zorganizowali między innymi duży protest pod ambasadą Izraela w Pretorii[29], a Malema w lutym nazwał izraelskiego premiera Benjamina Netanjahu „watażką” i „międzynarodowym przestępcą”[30]. W ramach swojego antykolonialnego i panafrykańskiego stanowiska, marksiści-leniniści postulują od kilku lat utworzenie zjednoczonego państwa afrykańskiego w postaci „Stanów Zjednoczonych Afryki”. Zdaniem Malemy powinno ono mieć jedną walutę i jeden parlament, bo wówczas kontynent będzie stanowić „zagrożenie dla kolonializmu i imperializmu”[31].

Alternatywą dla imperializmu mają być sojusze ze wspomnianą Chińską Republiką Ludową oraz z Rosją. Liderzy EFF jednoznacznie poparli rosyjską agresję na Ukrainę (zgodnie z kremlowską terminologią określają ja mianem „specjalnej operacji wojskowej”), ponieważ ich zdaniem Rosja „jest w stanie wojny z imperializmem” oraz „uniemożliwia imperialistyczną ekspansję Sojuszu Północnoatlantyckiego”[32]. Malema, w odpowiedzi na zarzuty Stanów Zjednoczonych w sprawie rzekomego wsparcia militarnego RPA dla Rosji, posunął się nawet do stwierdzenia, że „dozbroiłby Rosję w ramach walki z imperializmem”. Krytykował ponadto wydanie nakazu aresztowania rosyjskiego prezydenta Władimira Putina przez Międzynarodowy Trybunał Karny[33].

***

EFF po ponad dekadzie swojego istnienia nadal wzbudza kontrowersje, ale poniekąd spowszedniało już południowoafrykańskiemu społeczeństwu. Świadczy o tym fakt, że po kilku latach dynamicznego rozwoju będą musieli walczyć o utrzymanie statusu trzeciej siły politycznej kraju. Zagraża im bowiem partia „Włócznia Narodu” (MK), utworzona w ubiegłym roku przez byłego prezydenta i lidera ANC, Jacoba Zumę. Niewykluczone, ze potencjalna porażka, a zwłaszcza brak wpływu na kształt nowego rządu, wymuszą na Malemie zmianę dotychczasowej polityki.

Maurycy Mietelski 

fot. BMoty 7 / Wikimedia Commons (CC0 1.0).

 

 

[1] D. Zane, D. Otiento, O. Adebimpe, South Africa in eight charts ahead of crucial vote, 22.05.2024, https://www.bbc.com/news/articles/clll2p73j5lo.

[2] N. Bauer, South Africa elections: Malema’s EFF, kingmaker or court jester?, 22.05.2024, https://www.theafricareport.com/349035/south-africa-elections-malemas-eff-kingmaker-or-court-jester/.

[3] I. G. Nel, The Economic Freedom Fighter’s Rise to Power: A Threat to South Africa’s Democratic Consolidation, https://scholar.sun.ac.za/server/api/core/bitstreams/baa9a60d-c094-4949-9d77-f124efd0ccb8/content, s. 60.

[4] C. Simkins, Who voted for the Economic Freedom Fighters in the 2014 national election?, https://hsf.org.za/publications/hsf-briefs/who-voted-for-the-economic-freedom-fighters-in-the-2014-national-election.

[5] J. Campbell, The EFF’s Election Outlook in South Africa, 26.04.2019, https://www.cfr.org/blog/effs-election-outlook-south-africa..

[6] G. Quintal,  Litchfield-Tshabalala UDM's new national organizer, 05.06.2015, https://www.news24.com/News24/Litchfield-Tshabalala-UDMs-new-national-organiser-20150605.

[7] M. Nyathi, Q. Masuabi, Malema faces an EFF rebellion, 25.11.2019, https://www.news24.com/citypress/News/malema-faces-an-eff-rebellion-20191123.

[8] T. Nhlapo, The EFF’s ‘internal revolution’ is a liberal imaginary, 14.02.2018, https://www.dailymaverick.co.za/opinionista/2018-02-14-the-effs-internal-revolution-is-a-liberal-imaginary/.

[9] S. Mbete, Economic Freedom Fighters' Debut in the Municipal Elections, “Journal of Public Administration” 2016, v. 51, nr. 3, s. 596-614.

[10] M. M. Soldaat, A history of the Economic Freedom Fighters (EFF) in South African politics, 2013-2018, https://scholar.ufs.ac.za/server/api/core/bitstreams/261a6d57-e3a4-457d-b066-7ef7661b664c/content, s. 55-58.

[11] V. Nemakonde, They called the EFF an MI6 project too, Malema, Ramaphosa reminds Juju, 14.02.2019, https://www.citizen.co.za/news/south-africa/politics/they-called-the-eff-an-mi6-project-too-malema-ramaphosa-reminds-juju/.

[12] M. M. Soldaat, op. cit., s. 59-61.

[13]South African protesters march to demand Ramaphosa steps down, 20.03.2023,  https://www.france24.com/en/live-news/20230320-south-africa-braces-for-nationwide-protests.

[14] I. Lagardien, The EFF, violence and the national shutdown – echoes of Mussolini’s March on Rome, 13.03.2023, https://www.dailymaverick.co.za/opinionista/2023-03-13-the-eff-violence-and-the-national-shutdown-echoes-of-mussolinis-march-on-rome/.

[15] M. van Staden, Julius Malema’s threats of force and the liberal order’s rules of the game, 07.09.2023, https://freemarketfoundation.com/julius-malemas-threats-of-force-and-the-liberal-orders-rules-of-the-game/.

[16] About Us, https://effonline.org/about-us/.

[17] Ibidem.

[18] Marxism: freequently asked questions, https://effonline.org/wp-content/uploads/2024/01/Marxism-FAQ.pdf.

[19] F. Shivambu, The EFF draws lessons from the Communist Party of China, 04.07.2021, https://www.iol.co.za/sundayindependent/analysis/the-eff-draws-lessons-from-the-communist-party-of-china-289b0633-16ea-4dda-b2c2-08518fcc3e49.

[20] I. Lagardien, No EFFing clue: The ideologically constipated populist revolutionaries and reveries of Karl Marx have hit a dead end, 09.11.2021, https://www.dailymaverick.co.za/opinionista/2021-11-09-no-effing-clue-the-ideologically-constipated-populist-revolutionaries-and-reveries-of-karl-marx-have-hit-a-dead-end/

[21] A. Kenny, Julius Malema: Hero or Hypocrite? The danger of SA's rising political star, 24.03.2023,  https://irr.org.za/media/julius-malema-hero-or-hypocrite-the-danger-of-sa2019s-rising-political-star-2013-andrew-kenny-biznews.

[22] A. Zulu, The EFF Cannot Deliver Radical Change in South Africa, 07.12.2021, https://jacobin.com/2021/07/economic-freedom-fighters-eff-julius-malema-identity-class-south-african-politics

[23] R. Nyenhuis, N. de Jager, Is the Economic Freedom Fighters’ brand of populism transforming political discourse in South Africa?, 23.12.2021, https://blogs.lse.ac.uk/africaatlse/2021/12/23/economic-freedom-fighters-populism-transforming-political-discourse-in-south-africa-eff-anc/.

[24] S. Mbete, The Economic Freedom Fighters. South Africa’s Turn Toward Populism, “Journal of African Elections” 2015, t. 14, nr 1, s. 35-59.

[25] V. Satgar, Black Neofascism? The Economic Freedom Fighters in South Africa, “Canadian Review of Sociology” 2019, nr 56, s. 580-604.

[26] M. Shain, Julius Malema: A fascist or racial nationalist?, 18.03.2018, https://www.timeslive.co.za/sunday-times/opinion-and-analysis/2018-03-17-julius-malema-a-fascist-or-racial-nationalist/

[27] D. Smith, South African politician Julius Malema likened to Hitler and Mussolini, 07.08.2013, https://www.theguardian.com/world/2013/aug/07/south-africa-julius-malema-politician-mamphela-ramphele

[28] P. Maritz, Take the EFF's Fanon infatuation seriously, 13.05.2022, https://www.politicsweb.co.za/opinion/selfintoxication-the-eff-and-franz-fanon

[29] T. Lekabe, Watch | ANC, EFF Israeli embassy protests are 'antisemitic and hateful', says Jewish Board of Deputies, 24.10.2023, https://www.news24.com/citypress/news/anc-eff-israeli-embassy-protests-are-antisemitic-and-hateful-says-jewish-board-of-deputies-20231024.

[30] SA: Malema renews solidarity with Palestine at EFF manifesto launch, 11.02.2024, https://www.africanews.com/2024/02/11/sa-malema-renews-solidarity-with-palestine-at-eff-manifesto-launch/

[31] A. Rahman Alfa Shaban, 'United States of Africa' must happen - South Africa's Malema reiterates, 17.12.2019, https://www.africanews.com/2019/12/17/united-states-of-africa-must-happen-south-africa-s-malema-reiterates/.

[32] R. Chanson, War in Ukraine: Malema’s party in South Africa acts as Russia’s mouthpiece, 21.03.2022, https://www.theafricareport.com/186080/war-in-ukraine-malemas-party-in-south-africa-acts-as-russias-mouthpiece/.

[33] E. Wanjala, I would arm Russia since it's fighting imperialism – Malema, 24.05.2023, https://www.the-star.co.ke/news/2023-05-24-i-would-arm-russia-since-its-fighting-imperialism-malema/.