Kluczowe problemy współpracy Polski i Ukrainy w kwestii surowców energetycznych

Back Jesteś tutaj: Home

Strefa wiedzy

Energia

03 marzec 2013

A A A

Łukasz Wojcieszak

We współczesnym świecie, pomimo wzrostu znaczenia energii odnawialnej, zasadnicze rolę wciąż odgrywają surowce energetyczne, w tym zwłaszcza gaz ziemny i ropa naftowa. W relacjach polsko-ukraińskich, problematyka bezpieczeństwa energetycznego zasługuje na szczególną uwagę. Państwa te od lat łączy mniej lub bardziej ożywiona (w zależności od szeregu czynników) współpraca polityczna, a także rozwijające się relacje gospodarcze i handlowe – na szczeblu międzyrządowym istotnym organem kooperacji jest Polsko-Ukraińska Komisja Międzyrządowa ds. Współpracy Gospodarczej. Bilateralna współpraca w sferze energetyki obejmuje zarówno surowce energetyczne, jak elektroenergetykę. Niniejszy artykuł poświęcony jest aktywności w pierwszym zakresie, stanowiąc próbę przedstawienia stanu obecnego oraz nakreślenia kształtu i szans przyszłej współpracy. Kooperacja ta jest o tyle szczególna, że oba państwa uzależnione są od dostaw rosyjskich surowców, co znacząco rzutuje na ich działalność, a zarazem rodzi chęć choć częściowego ograniczenia tej zależności. Motywacja ta silnie przemawia za poszukiwaniem alternatywnych dostaw i zacieśnianiem współpracy w regionie.

Ważnym instrumentem współpracy pomiędzy Polską i Ukrainą jest Program Partnerstwa Wschodniego, umożliwiający pełniejszą i bardziej skonkretyzowaną kooperację, także w sferze energetyki. Dzięki realizacji tej inicjatywy, Polska i Ukraina mają szansę na zintensyfikowanie swojej działalności.
Celem artykułu jest również wskazanie, na ile inicjatywa ta już okazała się pomocną w zacieśnianiu energetycznej współpracy oraz jakie formy może przybrać ta kooperacja.
Kolejnym celem jest wskazanie sposobów i metod bilateralnej współpracy oraz szans na realizację poszczególnych inicjatyw.
Innym celem jest przedstawienie znaczenia Rosji i jej wpływu na relacje energetyczne.
Opisywane zagadnienia pozwalają odkryć potencjalne możliwości bilateralnych działań, wskazując na niewykorzystane jak dotąd obszary współpracy, mogące zacieśnić relacje łączące sąsiadujące ze sobą państwa. Ich podobna sytuacja – państw posiadających pewne zasoby surowcowe oraz tranzytowe położenie obu partnerów – może przyczynić się do nawiązania ściślejszego dialogu i wspólnego przeciwdziałania powstającym zagrożeniom. Niniejsza praca ma całościowo ukazać pola tytułowej współpracy i wskazać szanse na realizację najistotniejszych projektów, co nie zostało, jak dotąd, dokonane w literaturze problemu.
Problem polsko-ukraińskiej współpracy energetycznej stanowi istotny, lecz wciąż nie dość dobrze opracowane w polskiej literaturze zagadnienie. Kwestie związane z tą współpracą zawarte zostały m. in. w artykułach autorstwa” T. Dąborowskiego: Relacje gospodarcze Ukrainy z zagranicą, M. Ruszla: Geopolityczny wymiar współpracy polsko-ukraińskiej w sektorze energetycznym czy pracy: Stosunki pomiędzy Polską i Ukrainą. Wiele istotnych informacji zawierają również opracowania M. Sienkiewicza: Partnerstwo Wschodnie a perspektywy polskiej polityki wobec Ukrainy i A. Szeptyckiego: Relations between Russia and Ukraine in the gas sector. Warte uwagi jest również opracowanie R. Kęska oraz artykuł T. Kapuśniaka, traktujące o relacjach rosyjsko-ukraińskich. Niniejszy artykuł stanowi znaczące rozszerzenie szkicu Ł. Wojcieszaka Wyzwania polsko-ukraińskiej współpracy w zakresie surowców energetycznych, który ukazał się w wydawnictwie Południowosłowiańskiego Instytutu Kijowskiego Uniwersytetu Slawistycznego w Mikołajowie w 2012 roku.

{mospagebreak}

Podstawy współpracy

Stosunki polsko-ukraińskie, zarówno polityczne, jak i gospodarcze, korzystnie rozwijały się po odzyskaniu przez oba państwa suwerenności, osiągniętej dzięki słabości chylącego się ku upadkowi ZSRR. W szczególnie interesujący etap relacje te wkroczyły jednak w XXI wieku. Polityczna linia polityki zagranicznej III RP w latach 2004-2007 ewoluowała w kierunku uzyskania przez Polskę statusu regionalnego lidera, zdolnego do inicjowania nowych form współpracy ze wschodnimi sąsiadami. Przykładami takich działań są m. in. szczyty energetyczne, mistrzostwa w piłce nożnej Euro 2012 czy też zdecydowanie wspieranie aspiracji Ukrainy i Gruzji do członkostwa w NATO. Chociaż ten etap polskiej polityki wschodniej został zakończony [25, 99], to Polska nadal zainteresowana jest rozwijaniem bliskich relacji w odniesieniu do państw powstałych do rozpadzie ZSRR, w tym w szczególności w stosunku do Ukrainy, będącej najważniejszym partnerem Warszawy na terenie Europy Wschodniej.
Z uwagi na geopolityczne położenie obu państw, współpraca energetyczna Polski i Ukrainy ma poważne znaczenie zarówno dla tych państw, jak i dla Europy Środkowo-Wschodniej oraz całej Unii Europejskiej. Kooperacja Warszawy i Kijowa może przyczynić się do wzrostu bezpieczeństwa energetycznego szeregu państw kontynentu. W interesie Polski i Ukrainy jest optymalizowanie kooperacji w sferze energetyki, której podstawą polityczną powinno być zbliżenie gospodarcze Kijowa z Unią Europejską.[22]
Ukraina przez lata odgrywała istotną rolę w handlu surowcami energetycznymi (ropą naftową i gazem ziemnym) z krajami UE. Przyczyną tego było ogromne znaczenie Ukrainy w tranzycie surowców z Rosji i z państw Azji Centralnej do krajów Unii Europejskiej. Ukraina ponadto ekspor-towała do UE surowce, które sprowadzała z Rosji.[7, 12-13] Ta wyjątkowa pozycja Ukrainy zaczęła, począwszy już od lat 90. XX w., tracić na znaczeniu, co było wynikiem działań Rosji, zmierzającej do osłabienia tranzytowego znaczenia swojego sąsiada.
W interesie Polski i Ukrainy leży optymalizowanie współpracy energetycznej, wynikającej z geopolitycznych uwarunkowań oraz technologicznego postępu, co wspólnie ułatwi stawianie czoła wyzwaniom stojącym w tym zakresie przed obydwoma krajami. Współpraca taka, opierająca się również na maksymalnym wykorzystaniu surowców dostępnych po obydwu stronach granicy, powinna, poprzez zacieśnianie więzów gospodarczych, coraz bardziej łączyć społeczeństwa obu krajów.[22]
Polska i Ukraina powinny dążyć do zwiększenia stabilności politycznej w państwach GUAM oraz przyczyniać się do ich zbliżenia ze strukturami europejskimi, co zwiększałoby np. szanse realizacji projektu Odessa – Brody – Płock – Gdańsk, mogącego stać się sztandarową inicjatywą Warszawy i Kijowa. Według M. Ruszla, Polska powinna aktywnie wspierać na forum międzynarodowym działania Ukrainy i budować jak najszerszy lobbing dotyczący kluczowych inicjatyw. Polsko-ukraińska współpraca powinna również przyczynić się do wytworzenia mechanizmów reagowania kryzysowego gwarantowanego przez państwa Unii Europejskiej oraz doprowadzić do wzrostu efektywności energetycznej Ukrainy. W interesie obu krajów znajduje się ponadto zmodernizowanie i zwiększenie przepustowości sieci przesyłowych na granicy polsko-ukraińskiej. Polska i Ukraina powinny rozwijać i optymalizować współpracę energetyczną, jaką stwarzają nam określone warunki geograficzne i znajdujące się po obu stronach granicy surowce energetyczne.[22]
Należy mieć nadzieję, że w biznesowych kontaktach z Ukrainą rozwinie się myśl technologiczna, w czym pomocne mogą okazać się polskie doświadczenia z okresu reform i integracji z Unią Europejską. Polskie ośrodki eksperckie, naukowe, badawcze i akademickie mogą zwiększyć ilość realizowanych projektów międzynarodowych z udziałem ukraińskich partnerów. Współpraca i kontakty interpersonalne mogą być niezwykle istotne, budujące i zachęcające do działań dla Ukraińców, w tym przede wszystkim dla inżynierów. Polska stara się wykazywać aktywność w kreowaniu projektów transgranicznych, które współfinansowane mogą być ze środków europejskich. Ważne mogą okazać się wspólne projekty poszukiwań i wydobywania ropy naftowej, gazu ziemnego (złoża tego surowca w południowo-wschodniej części Polski znajdują się także po stronie ukraińskiej). Obszar ten stwarza też warunki do współpracy po zakończeniu eksploatacji wydobycia siarki na terenie Tarnobrzega.[22]
We wrześniu 2010 r. rząd Ukrainy podpisał z Komisją Europejską porozumienie o przystąpieniu Ukrainy do Europejskiej Wspólnoty Energetycznej. Dla państw spoza UE, które przystąpiłyby do tej Wspólnoty, oznacza to integrację z Unią w zakresie energetyki. Przyniosłoby to rozdzielenie transportu i handlu energią oraz zezwolenie wszystkim firmom handlującym energią na korzystanie z sieci przesyłu energii na równych i przejrzystych zasadach. Akcesja Ukrainy do Europejskiej Wspólnoty Energetycznej otworzyła nowe możliwości dla współpracy z Polską. Problemy pojawiły się, kiedy Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo (PGNiG) jesienią 2009 r., a następnie wiosną 2010 r., podpisało kontrakt na dostawy gazu z niemieckim koncernem E.ON. Umowa miała wejść w życie wówczas, gdy E.ON dostanie zezwolenie na transport gazu zamówionego przez polską firmę przez ukraińskie gazociągi. Takiego zezwolenia E.ON nie dostał, wobec czego kontrakt z PGNiG nie został zrealizowany, co mogło być efektem nacisków, jakie na Kijów wywierał Gazprom, negocjujący nowe porozumienie gazowe z Polską.[27, 19]

Rola Partnerstwa Wschodniego

Partnerstwo Wschodnie jest polsko-szwedzką inicjatywą, zainaugurowaną w Pradze w 2009 r. i skierowaną do sześciu państw Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego: Armenii, Azerbejdżanu, Białorusi, Gruzji, Mołdawii i Ukrainy. Powstało ono jako komponent funkcjonującej od 2004 r. Europejskiej Polityki Sąsiedztwa (EPS). Zasadniczym celem Partnerstwa Wschodniego jest wzmocnienie wschodniego wymiaru EPS oraz zacieśnienie politycznych i gospodarczych relacji pomiędzy Unią Europejską a krajami Europy Wschodniej.[2] Partnerstwo Wschodnie, w oparciu o unijne wartości, standardy i normy, ma rozwijać współpracę m. in. w sferze bezpieczeństwa energetycznego, co stanowi jedną z platform tematycznych tej inicjatywy.[19]
Program Partnerstwa Wschodniego wyznacza dla sfery energetycznej szczególną rolę, przy czym, co charakterystyczne, poświęcono jej w tekście określającego zasady partnerstwa dokumentu, odrębną, dużą i skrupulatnie opracowaną część. Bezpieczeństwo energetyczne wyodrębniono w postaci osobnego rozdziału i całkowicie oddzielono od rozdziału o gospodarce. Spośród czterech celów unijnej wizji bezpieczeństwa energetycznego, Ukrainy dotyczą bezpośrednio przynajmniej dwa: regionalna integracja infrastruktury energetycznej krajów objętych Partnerstwem Wschodnim, oraz pełna integracja rynku energetycznego Ukrainy z rynkiem UE, w której za priorytet uznano wsparcie systemu przesyłu ropy naftowej i gazu na Ukrainie, wliczając w to monitorowanie dostaw.[17, 89]
W celu bieżącej realizacji Programu Partnerstwa Wschodniego sformułowana została „platforma bezpieczeństwa energetycznego”, która postuluje harmonizację polityk energetycznych i ustawodawstwa narodowego krajów partnerskich z odpowiednią polityką i ustawodawstwem UE, zbliżenie się i rozwój regionalnych rynków energetycznych oraz zróżnicowanie źródeł dostaw energii.[17, 89-90]
Dla Ukraińców poważne znaczenie ma zapowiedź stworzenia wspólnej infrastruktury energetycznej poprzez poszerzenie transeuropejskich sieci energetycznych.[15, 214] Jednakże Ukrainie (podobnie jak innym krajom partnerskim) trudno jest zróżnicować dostawy, gdyż w każdym wypadku muszą się one opierać na źródłach w Rosji oraz w Azji Środkowej.[17, 90] Co ważne, inicjatywą „flagową” Partnerstwa Wschodniego jest południowy korytarz energetyczny, mogący stanowić alternatywną trasę przesyłu surowca.[2]

Perspektywy współpracy w ramach Partnerstwa Wschodniego

Jak pisze M. Sienkiewicz, problematyka energetyczna może stać się dla strony ukraińskiej atrakcyjnym polem współpracy. W tym przypadku wspólne projekty powinny obejmować kwestię m. in. poprawy efektywności energetycznej (produkcji i przesyłu energii). Ważnym krokiem byłoby doprowadzenie do powstania polsko-ukraińskich obiektów, testujących nowe rozwiązania technologiczne w sektorze paliwowo-energetycznym. W projektach tych eksponowany powinien być szczególnie temat współpracy infrastrukturalnej w zakresie transportu surowców energetycznych (nowe połączenia rurociągowe i porty jako realizacja wspomnianego już europejskiego projektu Południowego Korytarza, który powinien być skonkretyzowany).[25, 100]
Należy podkreślić, że strona ukraińska zgłosiła szereg pomysłów, które w przypadku swego wdrożenia, mogą istotnie wpłynąć na poprawę bezpieczeństwa energetycznego tak w państwach członkowskich UE, jak i w krajach partnerskich.[10,105] Z uwagi na względną szczupłość posiadanych środków, pożądane byłoby skupienie się na kilku „flagowych” projektach, do których należy wsparcie działań na rzecz podniesienia efektywności energetycznej, gdyż nieefektywne wykorzystanie energii jest jednym z czynników hamujących rozwój gospodarczy Ukrainy oraz zwiększającym jej uzależnienie od Rosji i podatność na presję ze strony tego mocarstwa.[1, 53]
W trakcie wypracowywania propozycji dla Programu Partnerstwa Wschodniego, ukraińscy eksperci wyznaczyli kilka podstawowych punktów, mających istotne znaczenie zarówno dla wszystkich krajów partnerskich, jak i dla UE, wśród których wymienić należy:
1. Uruchomienie Europejskiego Konturu Gazowego (European Gas Contour, European Integrated Gas Supplying System – EIGSS) – zintegrowanego unijnego systemu dostaw gazu, umożliwiającego niezbędne krążenie zasobów gazu od miejsc przechowywania do regionów narażonych na powstawanie niedoborów.[10, 115]
2. Przygotowanie ciągu przedsięwzięć na rzecz wzmocnienia zaufania w skali euroazjatyckiej – od wydobycia po ostateczny odbiór, co pozwoliłoby uniknąć w przyszłości przypadków „agresji energetycznej”. Pod auspicjami UE realizacja tych przedsięwzięć mogłaby się rozpocząć w formacie Partnerstwa Wschodniego. System ten mógłby mieć nazwę Inicjatywy Transparentności Energetycznej (ІTE). Wzajemna otwartość na siebie ogniw łańcucha „wydobycie-przesył-odbiór”, co dotyczyłoby w szczególności segmentu gazowego, mogłaby stworzyć atmosferę zaufania. Unia Europejska, wraz z krajami partnerskimi, przez których terytoria biegną znaczące dla UE magistrale energetyczne, mogłaby np. wystąpić z inicjatywą rozszerzenia istniejącej już od 2003 r. Inicjatywy Transparentności Przemysłu Wydobywczego (ЕІТІ) na sferę przesyłu surowców energetycznych. Warto zaznaczyć, że odpowiednia propozycja została zgłoszona na czwartej Globalnej Konferencji Inicjatywy Transparentności Przemysłu Wydobywczego w stolicy Kataru w lutym 2009 r.[10, 115-116]

{mospagebreak}

Znaczenie bilateralnej współpracy

Wynikający ze względów geopolitycznych, transportowy monopol niepodległej Ukrainy, zwiększał jej znaczenie w relacjach politycznych z Rosją. Tranzyt rosyjskiego gazu do Europy Zachodniej stanowił źródło ekonomicznych korzyści dla gospodarki Ukrainy, która została zdewastowana w czasach ZSRR i wymagała funduszy na rozwój (Naftohaz już w 1944 r. rozpoczął eksport gazu z Ukrainy do Polski). W 1992 r. Polska zaczęła negocjować z Rosją budowę gazociągu jamalskiego w celu tranzytu rosyjskiego gazu do państw Europy Zachodniej. Inicjatywa ta spotkała się ze sprzeciwem ukraińskich polityków, którzy uznali gazociąg za zagrożenie dla interesów gospodarczych i politycznych Ukrainy.[18, 40] Zgoda Polski na budowę nowego rosyjskiego gazociągu tranzytowego do Europy Zachodniej oznaczała koniec ukraińskiego monopolu tranzytowego i powstanie alternatywnego szlaku dostaw rosyjskiego gazu do Polski. Związane z tym obawy Kijowa były podsycane przez menedżerów Gazpromu.[27, 16]
Ukraiński system transportu gazu jest jednym z najbardziej rozwiniętych w całej Europie, ustępując jedynie rosyjskiej sieci transportującej gaz. Jego roczna przepustowość wynosi 290 mld m3 przy wejściu systemu przewodzącego gaz i 170 mld m3 u wyjścia.[8] Przez polsko-ukraińskie pogranicze przebiegają główne szlaki tranzytowe pomiędzy sieciami Europy i Azji. W szczególności przez granicę rozdzielającą oba państwa przesyłany jest gaz ziemny oraz ropa naftowa.[21, 10] Szansą na wzmocnienie współpracy transgranicznej są z pewnością fundusze europejskie, które mogą się przyczynić do modernizacji i rozbudowy infrastruktury energetycznej po obu stronach granicy. Wspomnieć tu należy o projekcie budowy gazociągu Hermanowice – Strachocina oraz Strachocina – Wygoda.[23, 282] Złoża gazu ziemnego Strachocina odkryto już w 1928 r., natomiast w latach dwudziestych i trzydziestych XX w. wydobywano gaz ziemny i ropę naftowa w szeregu miejsc regionu.[28]
Realizowany przez Gaz System S.A. gazociąg pomiędzy Hermanowicami a Wygodą ma być zbudowany do 2015 r. Na trasie gazociągu znajduje się wspomniana Strachocina, gdzie rozbudowywano podziemny magazyn gazu. Zarówno budowa tłoczni, a także gazociągu oraz zwiększenie pojemności magazynu gazu mają być dofinansowane ze środków europejskich, a sama inicjatywa z pewnością przyczyni się do wzrostu bezpieczeństwa energetycznego krajów, skróci drogę transportową gazu oraz unowocześni jej przesył.[23, 282] Postępująca integracja, obejmująca te i inne, potencjalne projekty, niewątpliwie zbliży ze sobą społeczeństwa obu państw.
Wspomniany gazociąg ma stanowić początkowy odcinek magistrali Hermanowice – Pogórska Wola o długości 80 km, której budowa jest na liście rezerwowej zadań z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko. Rozbudowa systemu po nowej trasie umożliwi zwiększenie przepustowości systemu przesyłowego w kierunku zachodnim, zmniejszy koszty przesyłu gazu oraz nakłady na remonty i inwestycje w gazociągi na trasie Hermanowice – Jarosław – Pogórska Wola, gdzie wiek znacznej części gazociągów przekracza 40 lat. Połączenie infrastruktury Strachocina gazociągiem o dużej przepustowości pozwoli na zwiększenie bezpieczeństwa energetycznego przez umożliwienie pełnego wykorzystania mocy rozbudowywanego magazynu gazu.[9]
Cieniem na kooperacji kładło się wstrzymanie dostaw gazu ziemnego przez Ukrainę. 1 września 2010 roku Naftogaz wstrzymał dostawy surowca do Hrubieszowa. Mimo wstrzymania dostaw gazu z kierunku ukraińskiego, wszyscy odbiorcy w Hrubieszowie mieli zapewnione dostawy surowca pochodzące z wcześniej zgromadzonych zapasów. Ze względu na to, że do Hrubieszowa dostarczany był gaz w ilości stanowiącej zaledwie ok. 0,6 promila zużycia krajowego, zaistniała sytuacja nie miała wpływu na funkcjonowanie polskiej gospodarki. Przerwanie dostaw było argumentowane zmianą przepisów wewnętrznych na Ukrainie, zgodnie z którymi cała ilość gazu ziemnego z własnego wydobycia powinna być kierowana wyłącznie na pokrycie potrzeb odbiorców z tego państwa, co według strony ukraińskiej uniemożliwia realizację dostaw gazu ziemnego do Polski.[11] Warto dodać, że problem z przerwaniem dostaw powtórzył się, co może rodzić pytania o wiarygodność ukraińskich partnerów.
Co znaczące, w 2006 roku zrealizowany został projekt polsko-ukraińskiego gazociągu Ustiług-Zosin-Moroczyn, stanowiącego połączenie sieci gazowniczych Polski i Ukrainy, choć istotną wadą przedsięwzięcia jest niska przepustowość tego rurociągu oraz wschodni kierunek dostaw[32]. Geopolityczne znaczenie Ukrainy wzbudziło zainteresowanie Komisji Europejskiej, pragnącej wykorzystać to państwo, jako pomost wiodący do źródeł surowca w Azji. Okazją dla Polski może być więc umiejętne wykorzystanie tej szansy przez zapewnienie sobie oraz wielu krajom Unii Europejskiej większego poziomu bezpieczeństwa energetycznego. Trwałe związanie branży energetycznej Ukrainy z Polską, oraz Ukrainy z Unią Europejską, mogłoby przynieść wymierne korzyści biznesowo-ekonomiczne.[5]

Problem powstania rurociągu Odessa – Brody – Płock – Gdańsk

W połowie lat 90. XX wieku na Ukrainie zaczęto realizować pomysł budowy ropociągu z Odessy, który w mieście Brody łączyłby się ze zbudowanym w czasach ZSRR systemem ropociągów „Przyjaźń”. W ten sposób można by, za pośrednictwem Polski, przesyłać ropę znad Morza Czarnego do terminalu portowego w Gdańsku nad Morzem Bałtyckim. Tym połączeniem planowano przesyłać ropę naftową ze złóż nad Morzem Kaspijskim (np. w Kazachstanie i Azerbejdżanie), których eksploatację rozpoczęto po rozpadzie ZSRR. Plany przedłużenia ropociągu Odessa – Brody do Gdańska były jednak oceniane z rezerwą przez polskich decydentów. W efekcie w sierpniu 2001 r. ukończono jedynie budowę ukraińskiego ropociągu o długości 667 km z nowego terminalu portowego Piwdennyj w Odessie do Brodów.[27, 17]
Pod koniec 2002 r. Polska i Ukraina wznowiły rozmowy o przedłużeniu ropociągu Odessa – Brody do Polski i wykorzystaniu tej rury do transportu kaspijskiej ropy do Europy. W czerwcu 2003 r. w Brukseli rządy Polski, Ukrainy oraz Komisja Europejska podpisały deklarację politycznego wsparcia dla przedłużenie ropociągu Odessa – Brody do Polski. Pod koniec 2003 r. rządy Polski i Ukrainy podpisały też dodatkowe porozumienie o dostawach ropy rurociągiem Odessa – Brody do Polski.[27, 17] Rurociąg miał stać się elementem polsko-ukraińskiego „partnerstwa strategicznego”.[31, 36]
Projekt ropociągu Odessa – Brody – Płock, będący przez lata najważniejszą polsko-ukraińską inwestycją w zakresie współpracy energetycznej, stanowi zarazem trudny do przezwyciężenia problem w bilateralnych relacjach. Realizacja tego projektu mogłaby przynieść Ukrainie spore zyski z tytułu opłat za tranzyt, ale przede wszystkim miałaby znaczenie strategiczne. Rurociąg z jednej strony pozwoliłby Polsce uniezależnić się od dostaw surowca rosyjskiego, a z drugiej – Azerbejdżanowi i krajom Azji Środkowej zrezygnować z pośrednictwa Rosji w eksporcie ropy naftowej. Choć projekt był usilnie wspierany przez prozachodnich polityków ukraińskich, a także zyskał też poparcie Stanów Zjednoczonych, to napotkał jednak nieoczekiwane przeszkody, gdyż Polsce nie udało się pozyskać funduszy na budowę polskiego odcinka rurociągu, a ponadto nie znalazły się zachodnie firmy, które byłyby zainteresowane dostawami kaspijskiej ropy.[6, 264] [33, 152]
Mając na uwadze wspomniane uwarunkowania, rosyjsko – brytyjska spółka, eksploatująca złoża na zachodniej Syberii, wystąpiła w połowie 2003 r. z propozycją odwrócenia kierunku rurociągu. Rosyjska ropa miałaby przez Białoruś docierać do Brodów, stamtąd być tłoczona do Odessy, a następnie wysyłana tankowcami w świat. Ukraińskie władze, atakowane przez opozycję, dość długo wahały się i prowadziły podwójną grę (pod patronatem Brukseli podpisano odpowiednie porozumienia z Polską), ostatecznie jednak przyjęły ofertę Moskwy. W lipcu 2004 r. zawarto porozumienie i miesiąc później rosyjska ropa mogła już płynąć z Brodów do Odessy.[6, 264] [33, 152]

{mospagebreak}

Perspektywy realizacji rurociągu Odessa – Brody – Płock – Gdańsk

Pomimo, jak mogłoby się wydawać, klęski projektu rurociągu, pomysł połączenia Odessy z Gdańskiem nadal był żywy. W 2004 r., w wyniku zwarcia polsko-ukraińskiej umowy, powstała spółka Sarmatia.[13, 191] Jej celem było przeprowadzenie ekonomiczno-finansowych oraz technicznych analiz możliwości realizacji projektu budowy korytarza transportu ropy z Odessy poprzez Brody i Płock do Gdańska. W 2007 r. zawarto porozumienie o wejściu do spółki, jako udziałowców, trzech podmiotów z Azerbejdżanu, Gruzji i Litwy.[26] W 2005 r. optymistycznie wypowiadała się o przyszłości rurociągu Odessa – Brody premier Julia Tymoszenko. Jej zdaniem powinien on transportować ropę znad Morza Kaspijskiego przez Ukrainę i Polskę do Europy Zachodniej. Premier Ukrainy potwierdziła, że w interesie jej kraju jest przedłużenie rurociągu do Płocka i Gdańska, co także Polskę uniezależniłoby od dostawców rosyjskich.[3] Jesienią 2006 roku, podczas spotkania w Krynicy, premierzy Polski i Ukrainy potwierdzili chęć przedłużenia ropociągu Odessa – Brody do Płocka. Na ten cel miało być wykorzystane ok. 400 mln euro pochodzące z Unii Europejskiej. W 2007 roku polsko – ukraiński konsultacyjny komitet prezydencki rozmawiał o opracowaniu „mapy drogowej” dla przedłużenia ropociągu Odessa – Brody do Polski i przygotowaniu szczytu energetycznego w Polsce.[29]
Zalążkiem szerszej współpracy stał się, odbyty w Krakowie z inicjatywy prezydenta Polski w maju 2006 r. szczyt energetyczny z udziałem prezydentów Azerbejdżanu, Gruzji, Ukrainy i Litwy oraz przedstawiciela prezydenta Kazachstanu. Azerska ropa miała być dostarczana przez Gruzję do Odessy, a następnie, przez Czechy i Słowację do Polski – po przedłużeniu rury z Brodów do Płocka i Gdańska. Projekt ten był omawiany na kolejnych szczytach prezydentów w Wilnie i Kijowie. Na początku sierpnia 2008 r. ukończono modernizację i rozbudowę ropociągu z Azerbejdżanu do gruzińskiego portu Poti, jednak kilka dni później zaczęła się wojna Rosji z Gruzją, co wstrzymało działanie ropociągu. W 2009 r. rząd Polski deklarował dalsze zainteresowanie przedłużeniem ukraińskiego ropociągu do Gdańska, a na Ukrainie ówczesny prezydent, Wiktor Juszczenko, opowiadał się za wykorzystaniem tej rury do importu ropy z Azerbejdżanu. Jednak zastrzeżenia wobec planów zakupu azerskiej ropy zgłaszała premier J. Tymoszenko. W połowie 2010 r. koncern TNK-BP praktycznie wstrzymał eksport rosyjskiej ropy za pośrednictwem ropociągu Odessa – Brody. Jak deklarowali przedstawiciele rosyjskiego koncernu Transnieft, ukraińska rura już nie jest im potrzebna, gdyż rozbudowali własne terminale portowe do eksportu ropy nad Morzem Czarnym i Morzem Bałtyckim.[27, 18]
Na początku sierpnia 2011 r. dyrektor generalny spółki Sarmatia, Siergij Skrypka, informował, że do końca 2015 r. powinna zakończyć się budowa rurociągu naftowego Brody – Adamowo. W Adamowie, leżącym w pobliżu granicy polsko-białoruskiej, znajdują się największe w Polsce zbiorniki na ropę naftową. Długość planowanego ropociągu wynosi 371 km, z czego 120 km zlokalizowane będzie po stronie ukraińskiej, a 251 km po stronie polskiej. Projektowany rurociąg naftowy Brody – Adamowo połączyłby rurociąg Odessa – Brody z systemem rurociągów przesyłowych „Przyjaźń” w Polsce. Dzięki temu kaspijska ropa mogłaby płynąć systemem istniejących rurociągów do Płocka, Gdańska, a nawet do Niemiec.[26]
Projekt przedłużenia istniejącego ropociągu Odessa – Brody do Płocka, a następnie przesył ropy rurociągiem Przyjaźń do Gdańska, skąd mogłyby się odbywać dostawy dla Europy, jest częścią większego projektu – euroazjatyckiego korytarza transportu ropy, który ma połączyć Europę z regionem Morza Kaspijskiego. Według planów, rurociąg Odessa – Brody – Płock ma po 2021 r. tłoczyć nawet 30 mln ton ropy rocznie. W styczniu 2010 r. spółka Sarmatia podpisała tzw. wstępną umowę na unijne dofinansowanie z Instytutem Nafty i Gazu w wysokości 495 mln zł. Koszt projektu po stronie polskiej oszacowano na ok. 1,6 mld zł.[26]
W 2011 r. prezydent Polski, Bronisław Komorowski, zapowiedział ze swojej strony, że będzie rekomendował rządowi, aby podjął stosowne decyzje dotyczące polskiego uczestnictwa w projekcie Odessa – Brody – Płock – Gdańsk. Prezydent zaznaczył jednakże, że istnieje szereg niewyjaśnionych do końca spraw, jeśli chodzi o uzasadnienie ekonomiczne tego przedsięwzięcia. Do ustalenia są również zasady, na jakich strona polska chce uczestniczyć w tym projekcie. Prezydent pozytywnie odniósł się do tej inicjatywy również podczas swej wizyty w Baku. Dyrektor generalny spółki Sarmatia, Siergij Skrypka, zauważył, że, jak wynika z analiz jego firmy, projekt ropociągu jest opłacalny, pod warunkiem otrzymania na jego realizację wspomnianych 495 mln zł dofinansowania ze środków Unii Europejskiej. S. Skrypka wyraził również nadzieję, że polski rząd po wyborach podtrzyma chęć realizacji ropociągu, wyrażając zadowoleniem, że temat ropociągu Odessa – Brody – Płock – Gdańsk został poruszony na posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa Narodowego.[20]
Koncepcja budowy rurociągu również w Polsce spotyka się ze zróżnicowanymi opiniami. Akcentuje się m. in., że wzajemne relacje w obszarze polityki energetycznej nie powinny być oparte na rurociągu Odessa – Brody – Gdańsk, gdyż jest on trudny do zrealizowania. Z uwagi na słabe podstawy ekonomiczno-geopolityczne, twierdzi się również, że koncepcja tego projektu, powinna zostać zmodyfikowana lub odłożona. Wojna w Gruzji w 2008 roku udowodniła, że potencjalny korytarz transportowy kaspijskiej ropy z Morza Kaspijskiego przez Morze Czarne do Europy Zachodniej wymagałby stabilizacji w krajach tranzytowych oraz gwarancji zabezpieczenia takiej stabilizacji.[22]

Rola i pozycja Rosji

Rosja od lat stara się zwiększyć swoją dominację na obszarze postradzieckim, dążąc do jego reintegracji. Już w pierwszej połowie lat 90. XX w. władze rosyjskie wyraźnie stwierdzały, że obszar postradziecki jest strefą priorytetowych interesów politycznych, ekonomicznych i strategicznych Rosji.[4, 149-150] Ukraina od stuleci należy do najważniejszych obszarów zainteresowania Rosji, która stara się zdominować swojego sąsiada. Przez lata relacje rosyjsko-ukraińskie w sferze energetyki miały charakter wzajemnej zależności, wynikającej, z jednej strony, z rosyjskiej pozycji jako dostawcy surowców, a z drugiej ze znaczenia Ukrainy, jako państwa tranzytowego.[30, 115] Obecnie coraz częściej przybierają one jednak charakter jednostronnej zależności.
W 2004 r. Moskwa zacieśniła kontrolę finansową nad spółkami naftowymi, które eksportowały duże ilości ropy przez Ukrainę, unikając opodatkowania w Rosji. Doprowadziło to do wstrzymania eksportu ropy naftowej przez Ukrainę. Spadek eksportu gazu wynikał z nowej umowy gazowej z rosyjskim Gazpromem, której formuła uniemożliwiała Kijowowi reeksport rosyjskiego surowca. Jak stwierdził T. Dąborowski, oznaczało to, że faza reeksportu rosyjskich surowców do UE przez Ukrainę de facto się zakończyła. Ukraina utrzyma jednak rolę ważnego kraju tranzytowego,[7, 12-13] choć powstanie ropociągu BTS – 2, Gazociągu Północnego oraz (perspektywicznie) Gazociągu Południowego może znacząco ograniczyć tę pozycję w zakresie gazu ziemnego.
Kreml nie chce powstania rurociągu Odessa – Brody – Płock – Gdańsk. Główną przyczyną sprzeciwu Kremla wobec planów korytarza eurazjatyckiego jest rosyjska koncepcja kontroli rynku zewnętrznego. Dopóki Rosjanie uniemożliwiają dostarczenie do Odessy nierosyjskiej, alternatywnej ropy, do tego czasu mogą manipulować ukraińskim rynkiem. Eksploatacja rurociągu Odessa – Brody zmniejszy wpływ Rosji na rynek ukraiński, a także azerbejdżański, gruziński, bałtycki i również polski. Warto pamiętać o tym, że między Naftohazem Ukraina i Komisją Europejską podpisana została deklaracja o wspólnych działaniach co do modernizacji ukraińskiego systemu przesyłowego.[16]
Na relacje łączące Rosję i Ukrainę w okresie rządów „pomarańczowych” patrzy się przede wszystkim przez pryzmat „wojen gazowych”, które spowodowane były wstrzymaniem przez Rosję dostaw gazu na Ukrainę. Wraz z wybraniem na urząd prezydenta Ukrainy Wiktora Juszczenki i ogłoszeniem przez niego dążenia do integracji z NATO, Rosja rozpoczęła wywieranie presji gospodarczej na Ukrainę, starając się nie wypuścić jej ze strefy swoich wpływów. Podniesienie cen gazu, przerwanie współpracy w dziedzinie wojskowo-technicznej, jak również wojny handlowe stały się metodami wywierania nacisku na Ukrainę w celu zatrzymania jej dalszej ewolucji w kierunku Zachodu.[10, 111]
Warto zaznaczyć, że Moskwa groziła Europie kryzysem gazowym, kiedy Bruksela podpisywała z Kijowem deklarację w sprawie modernizacji ukraińskich gazociągów tranzytowych w zamian za wprowadzenie europejskich przepisów w gazownictwie. Szef ukraińskiej spółki Gazpromu Anatolij Podmyszalski stwierdził, że Gazprom i Naftohaz przygotowały projekty przepisów umożliwiających przekazanie ukraińskich gazociągów w zarząd obcym państwom, w tym Rosji, co mogłoby zniweczyć energetyczną integrację Ukrainy z UE.[14] T. Kapuśniak stwierdził, że długookresowym celem Rosji wobec Ukrainy jest przejęcie ukraińskiej infrastruktury przesyłowej.[12, 177]
Wyborcze zwycięstwo Wiktora Janukowycza w 2010 roku oznaczało zmianę energetycznych relacji. Podpisanie wkrótce po tym porozumienia ukraińsko-rosyjskiego, pozwoliło uregulować zasady dostaw rosyjskiego surowca na Ukrainę. W zamian za obniżenie ceny na gaz importowany z Rosji, ukraińskie władze zgodziły się na zawarcie umowy o przedłużeniu bazowania Floty Czarnomorskiej na Krymie do 2042 roku.[24] Niezależnie od inicjatyw podejmowanych wraz z polskim partnerem, Ukraina pozostaje państwem znajdującym się pod silnym wpływem Rosji, co znacząco przejawia się w sferze bezpieczeństwa energetycznego. Nic nie wskazuje na to, aby w przyszłości władzom w Kijowie udało się wydobyć z tej zależności.

Podsumowanie

Polsko-ukraińska współpraca w zakresie energetyki, zwłaszcza zaś w przedmiocie surowców strategicznych, jakimi są ropa naftowa i gaz ziemny, stanowi ważny element ich bilateralnej kooperacji i wyraz dążeń do choć częściowego wyemancypowania się spod wpływów Rosji. Znaczenie aktywności w tej sferze podkreśla m. in. Program Partnerstwa Wschodniego, które od kilku lat stanowi istotną platformę wzajemnych inicjatyw. Jak na to wskazuje analiza założeń Partnerstwa Wschodniego, może ono stanowić ważną płaszczyznę kooperacji w sferze energetyki.
Na podstawie zgromadzonej literatury przedmiotu, należy stwierdzić, że pomiędzy Polską i Ukrainą, pomimo wskazanych trudności, istnieją perspektywy współpracy w sferze surowcowej, przy czym na szczególną uwagę zasługuje możliwość wspólnego poszukiwania gazu na Ukrainie oraz pomoc ze strony Polski przy poszukiwaniu zasobów surowca. Mógłby on być następnie przesyłany do Polski. Niezwykle ważnym dowodem, wręcz symbolem, polsko – ukraińskiej współpracy, byłaby realizacja rurociągu Odessa – Brody – Płock – Gdańsk. Przedstawione w pracy inicjatywy mogą być zrealizowane przy zaangażowaniu obu stron, szanse na urzeczywistnienie projektów są duże. Jak wskazano, nieprzychylnie nastawione do powstających projektów jest Rosja, dążąca do kontroli nad bezpieczeństwem energetycznym uzależnionych od niej państw.
Przedstawiając polsko-ukraińską współpracę w dziedzinie energetyki, nie należy jednak zapominać o tym, że zarówno Polska, jak i Ukraina są w dużej mierze uzależnione od dostaw rosyjskiego gazu. Zależność ta w znaczący sposób krępuje swobodę ruchów obu krajów, stawiając nawet pod znakiem zapytania przyszłość Partnerstwa Wschodniego. Z drugiej strony, od lat obserwowana jest tendencja do omijania Polski i Ukrainy przez tworzone ropociągi i gazociągi. Tym cenniejsza i godna uwagi jest zatem bilateralna współpraca dwóch sąsiadujących ze sobą państw. Bardzo ważna jest współpraca transgraniczna, szczególnie silnie integrująca mieszkańców obu krajów i pozwalająca rozwinąć inne formy kooperacji na wyższych szczeblach.
W świetle zaprezentowanych rozważań, nie ulega wątpliwości że, niezależnie od rosyjskiej hegemonii w sferze gospodarowania surowcami energetycznymi oraz wpływu strategicznego partnerstwa pomiędzy Niemcami i Rosją, Polska i Ukraina mogą i powinny rozwijać współpracę w dziedzinie dostaw i tranzytu gazu ziemnego oraz ropy naftowej. Strategiczne położenie tych państw oraz posiadane zasoby mogą okazać się istotnymi atutami w rozwijanej kooperacji.

{mospagebreak}

Literatura

1. Adamski Ł., Partnerstwo Wschodnie a stosunki polsko-ukraińskie [w:] Partnerstwo Wschodnie a idea europejskiej integracji. Możliwości, ograniczenia pola współpracy z punktu widzenia Polski i Ukrainy, Wrocław 2010, s. 53,
http://www.fpw.wroclaw.pl/pliki/eBOOK_Partnerstwo_Wschodnie_a_idea_europejskiej_integracji.pdf, (05.04.2012).
2. Ananicz S., Partnerstwo Wschodnie, Biuro Analiz Sejmowych, nr 17(64), 24 września 2009,
http://orka.sejm.gov.pl/WydBAS.nsf/0/8567007B249862DEC12576350035AB90/$file/Infos_64.pdf, (05.04.2012).
3. Bielecki T., Zielone światło dla rurociągu Odessa – Brody, „Gazeta Wyborcza”, 04.03.2005.
4. Bryc A., Cele polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Toruń 2004, s. 149-150.
5. Chmal T. Nierada P., Polsko-ukraińska przyszłość energetyczna, Strona Instytutu Sobieskiego, 12.05.2011, http://www.sobieski.org.pl/news.php?id=83, (02.04.2012).
6. Chojnowski A., Bruski J. J., Ukraina, Warszawa 2006, s. 264.
7. Dąborowski T., Relacje gospodarcze Ukrainy z zagranicą, [w:] Ł. Ambroziak (red.), Konsekwencje dla Polski utworzenia strefy wolnego handlu między Unią Europejską a Ukrainą, kwiecień 2009, s . 12-13.
8. Drogi rozwoju gospodarczego RP i Ukrainy, Polsko-ukraiński magazyn internetowy, http://www.ukraine-poland.com/dosvid/ekonom.php?id=Energetyka.txt, (02.04.2012).
9. Gazociąg Hermanowice – Strachocina, Strona Gaz-system.pl, http://www.gaz-system.pl/system-przesylowy/dofinansowanie-z-ue/program-operacyjny-infrastruktura-i-srodowisko/gazociag-hermanowice-strachocina.html, (03.04.2012).
10. Honczar M., Czubyk A., Energetyczny wymiar Partnerstwa Wschodniego – czy istnieje możliwość wykorzystania programu dla wypracowania trwałych zmian w europejskim systemie energetycznym, [w:] Partnerstwo Wschodnie z idea europejskiej integracji. Możliwości, ograniczenia pola współpracy z punktu widzenia Polski i Ukrainy, Wrocław 2010, s. 105,
http://www.fpw.wroclaw.pl/pliki/eBOOK_Partnerstwo_Wschodnie_a_idea_europejskiej_integracji.pdf, (05.04.2012).
11. Hrubieszów bez ukraińskiego gazu, 02.09.2010, http://jaron.salon24.pl/224600,hrubieszow-bez-ukrainskiego-gazu, (04.04.2012).
12. Kapuśniak T., Polityka energetyczna Federacji Rosyjskiej wobec Ukrainy: ciągłość i zmiana, [w:] L. Zyblikiewicz, M. Czajkowski, P. Bajor (red.), Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej. Wybrane aspekty stosunków z Polską, Ukrainą i Białorusią, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010, s. 177.
13. Kęsek R., Między konfliktem a dialogiem. Polityka Ukrainy wobec Federacji Rosyjskiej w latach 1997 -2004, Kraków 2010, s. 191.
14. Kublik A., Jak władze Polski i Ukrainy ułożą gazową współpracę?, Strona Wyborcza.biz, 27.09.2010, http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,8433601,Jak_wladze_Polski_i_Ukrainy_uloza_gazowa_wspolprace_.html, (03.04.2012).
15. Makar J., Feduniak S., Ukraina wobec polityki Partnerstwa Wschodniego Unii Europejskiej, [w:] Unia Europejska między Polityką Wschodnią a Partnerstwem Wschodnim, „Krakowskie Studia Międzynarodowe”, nr 4 (VI), red. E. Cziomer, Kraków 2009, s. 214.
16. Matkowski J., Rosyjska kontra unia bałtycko-czarnomorska, „Nowe Państwo”, nr 42/2009.
17. Minhazutdinow I. O., Bezpieczeństwo energetyczne, polityczna modernizacja i integracja. Główne wyzwania dla „Partnerstwa Wschodniego”, [w:] Partnerstwo Wschodnie z idea europejskiej integracji. Możliwości, ograniczenia pola współpracy z punktu widzenia Polski i Ukrainy, Wrocław 2010, s. 89,
http://www.fpw.wroclaw.pl/pliki/eBOOK_Partnerstwo_Wschodnie_a_idea_europejskiej_integracji.pdf, (05.04.2012).
18. Мухин A., „Газпром”. Империя и ее императоры, Москва 2001, s. 40.
19. Partnerstwo Wschodnie, Strona Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej,
http://www.msz.gov.pl/Partnerstwo,Wschodnie,19887.html, (04.04.2012).
20. Prezydent: Odessa-Brody-Płock-Gdańsk - szereg spraw niewyjaśnionych do końca, Portal Gospodarczy wnp.pl, 15.09.2011,
http://www.google.pl/imgres?hl=pl&sa=X&biw=1192&bih=539&tbm=isch&prmd=imvnso&tbnid=oJ7Ws_KXoUsk8M:&imgrefurl=http://nafta.wnp.pl/prezydent-odessa-brody-plock-gdansk-szereg-spraw-niewyjasnionych-dokonca,150641_1_0_0.html&docid=M7mLhuAkVHENaM&imgurl=http://k.wnp.pl/i/052/561/m390xd.gif&w=390&h=260&ei=aux9T7CTMYXssgbGtcX2DQ&zoom=1&iact=hc&vpx=337&vpy=232&dur=121&hovh=183&hovw=275&tx=207&ty=75&sig=113650425724299686724&page=4&tbnh=144&tbnw=216&start=39&ndsp=15&ved=1t:429,r:1,s:39,i:199, (05.04.2012).
21. Program Współpracy Transgranicznej Polska – Białoruś – Ukraina 2007-2013, s. 10, http://www.pl-by-ua.eu/upload/pl/PL-BY-UA_PL.pdf, (06.04.2012).
22. Ruszel M., Geopolityczny wymiar współpracy polsko-ukraińskiej w sektorze energetycznym, Komentarz Międzynarodowy Pułaskiego, 14.10.2008,
http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/artykul,219,Geopolityczny_wymiar_wspolpracy_polsko-ukrainskiej_w_sektorze_energetycznym, (30.03.2012).
23. Ruszel M., Polityka Polski wobec wyzwań energetyczno-klimatycznych, [w:] S. Konopacki (red.), Polska pięć lat w Unii Europejskiej, Łódź 2009, s. 282.
24. Савиных A., Арсюхин E., Кто остался на трубе, „Известия”, 04.05.2010, http://www.izvestia.ru/economic/article3141458/, (09.11.2010).
25. Sienkiewicz M., Partnerstwo Wschodnie a perspektywy polskiej polityki wobec Ukrainy, [w:] Partnerstwo Wschodnie z idea europejskiej integracji. Możliwości, ograniczenia pola współpracy z punktu widzenia Polski i Ukrainy, Wrocław 2010, s. 99,
http://www.fpw.wroclaw.pl/pliki/eBOOK_Partnerstwo_Wschodnie_a_idea_europejskiej_integracji.pdf, (05.04.2012).
26. Skrypka: projekt Odessa – Brody – Płock – Gdańsk może być opłacalny, 15.09.2011, http://biznes.onet.pl/skrypka-projekt-odessa-brody-plock-gdansk-moze-byc,18490,4851315,news-detal, (06.04.2012).
27. Stosunki pomiędzy Polską i Ukrainą, Strona Fundacji Rodu Szeptyckich, Warszawa 2011, s. 19, http://www.szeptyccy.pl/gfx/custom/download/Wyklady2011_Konspekt.pdf, (29.03.2012).
28. Strona PGNiG, http://www.pgnig.pl/sanok/onas/19107, (04.04.2012).
29. Szcześniak A., Odessa – Brody, Portal Szczesniak.pl, 02.02.2007, http://szczesniak.pl/node/360, (27.03.2012).
30. Szeptycki A., Relations between Russia and Ukraine in the gas sector, [w:] E. Wyciszkiewicz (ed.), Geopolitics of pipelines. Energy interdependence and inter-state relations in the post soviet area, Warsaw 2009, s. 115.
31. Wawrzonek M., Projekt rurociągu Odessa – Brody – Płock jako element polsko-ukraińskiego „partnerstwa strategicznego”, [w:] A. Podraza, W. Gizicki (red.), Strategiczne partnerstwo Polski i Ukrainy, Lublin 2008, s. 36.
32. Wojcieszak Ł., Wyzwania polsko-ukraińskiej współpracy w zakresie surowców energetycznych, [w:] Соцiaльно-психологiчнi умови розвитку ocoбистостi y cучасному cycпiльствi. Maтеріали V Miжнародної студентської науково-практичної конференції, Mиколаїв 2012, s. 105-107.
33. Wojcieszak Ł., Polska, Ukraina i Białoruś wobec problemu dostaw i tranzytu rosyjskiego gazu, Bielsko-Biała 2013, s. 152.