Perspektywy integracji Czarnogóry z Unią Europejską do 2016 roku

• czarnogóra
• integracja europejska

1. Podstawowe informacje o Republice Czarnogóry

Republika Czarnogóry jest państwem leżącym w Europie Południowej, u wybrzeży Morza Adriatyckiego i graniczącym z Albanią, Kosowem, Serbią, Bośnią i Hercegowiną oraz Chorwacją. Czarnogóra zaliczana jest do państw bałkańskich. Poniżej przedstawione zostaną najważniejsze informacje dotyczące Czarnogóry w kontekście niniejszej pracy, mające na celu wprowadzenie czytelnika w temat i stanowiące punkt wyjścia do omawiania przyszłego obrazu integracji Czarnogóry z UE.

Ustrój polityczny

Czarnogóra jest republiką z trójpodziałem władzy. Najważniejszym dokumentem jest konstytucja z 2007 roku. Władza sądownicza znajduje się w rękach Trybunału Konstytucyjnego (9-letnia kadencja) oraz Sądu Najwyższego (5-letnia kadencja). Władzę wykonawczą sprawuje prezydent wybierany na 5-letnią kadencję oraz rząd z premierem na czele, władza ustawodawcza wykonywana jest przez parlament jednoizbowy – Zgromadzenie z 81 mandatami i 4-letnią kadencją. Ostatnie wybory odbyły się w 2009 roku i zakończyły następującymi wynikami: Koalicja dla Europejskiej Czarnogóry (51,94%), Socjalistyczna Partia Ludowa SNP (16,83%), Nowa Serbska Demokracja NOVA (9,22%), Ruch na Rzecz Zmian PZP (6,03%) i pozostałe, w tym partia mniejszości albańskiej (15,98%). To pokazuje dobitnie, jak kluczowa jest dla Czarnogórców integracja z UE, ale również podkreśla fakt relatywnie silnej pozycji mniejszości serbskiej oraz znaczące rozdrobnienie partyjne w parlamencie.

Historia

W kontekście tej pracy najważniejsza informacja dotycząca historii tego państwa to jego wieloletnia przynależność do Federacyjnej Republiki Jugosławii (1949-1992), a następnie współtworzenie z Serbią Związkowej Republiki Jugosławii (1992-2003). W tym miejscu należy zastanowić się nad tym, dlaczego Czarnogóra nie poszła w ślady innych republik jugosłowiańskich i nie dążyła do secesji w okresie jesieni narodów. Badacze jako główny powód podają przede wszystkim trudną sytuację gospodarczą Czarnogóry i jej uzależnienie od Belgradu; pod finansowym naciskiem Serbów zdecydowała się wejść w skład nowej federacji. Istotną przyczyną był także zapewne fakt, że mieszkańcy Czarnogóry w przytłaczającej większości opowiadali się za utrzymaniem Federacyjnej Republiki Jugosławii w 1992 roku. Uważali, że jako małe, zacofane gospodarczo państwo nie będą mieli racji politycznego bytu.

Związki między Serbią i Czarnogórą były jednak stopniowo rozluźniane, pomimo tworzenia jednej federacji; z powodu hiperinflacji dinara władze Czarnogóry zdecydowały się w 1999 roku wprowadzić na swoim terytorium markę niemiecką jako drugą obowiązującą walutę (rok później dinar przestał obowiązywać na terenie Czarnogóry), a w 2002 zastąpiono ją euro. Wpływ na rozluźnienie stosunków miał również wadliwy sposób funkcjonowania federacji, znaczące różnice między społeczeństwami Serbii i Czarnogóry oraz brak zgodności w kluczowych kwestiach, jak postrzeganie dążeń niepodległościowych Kosowa. Władze Czarnogóry ogłosiły bowiem swoją neutralność w konflikcie Belgrad-Prisztina, jednak siłą rzeczy, pozostając w federacji z Serbią, również na terenie Czarnogóry toczyły się działania wojenne, a na państwo objęły sankcje zewnętrzne. Czarnogóra ponosiła więc konsekwencje polityki, na którą nie miała większego wpływu. Z upływem czasu narastał konflikt między prezydentem Miloševiciem a czarnogórskim premierem Đukanoviciem, spowodowany próbami dominacji Serbii nad Czarnogórcami, który przyczynił się do wzrostu nastrojów niepodległościowych w Czarnogórze.

Rok 2003 przyniósł kolejne zmiany – dotychczasową formację polityczną przekształcono w jeszcze luźniejszy związek Serbii i Czarnogóry z możliwością przeprowadzenia po 3 latach referendum w sprawie niepodległości. Warto zauważyć, że na utworzenie takiego związku naciskała Unia Europejska, która obawiała się, że w przypadku secesji Czarnogóry mógłby wybuchnąć kolejny krwawy konflikt na Bałkanach (rozbudzenie tendencji separatystycznych w Macedonii, Wojwodinie i Kosowie). Rada Europy zastrzegła, że wyrazi zgodę na przystąpienie do niej wyłącznie wspólnego państwa Serbii i Czarnogóry, a Międzynarodowy Fundusz Walutowy oraz Unia Europejska obiecywali olbrzymie wsparcie finansowe.

Ustrój związku został utworzony na wzór szwajcarskiej konfederacji z elementami federacyjnymi. Jednak pomimo wsparcia UE w stworzeniu systemu okazał się on nieskuteczny, a separatystyczne (choć pokojowe) nastawienie Czarnogórców rosło. Władze Czarnogóry wykorzystały prawo do referendum w 2006 roku; referendum odbyło się 21. maja, UE ustaliła obowiązek 50-procentowej frekwencji oraz 55-procentowy próg głosów za secesją. Głosowanie zakończyło się wynikiem 55,5% przy frekwencji 86,3% i tym samym Czarnogóra proklamowała niepodległość 3. czerwca 2006r., uznaną wkrótce zarówno przez Serbię, jak i pozostałe państwa. Jako że Czarnogóra dokonywała secesji, sukcesorem po istniejącym dotychczas państwie była Serbia. Oznaczało to konieczność wystosowania przez Czarnogórę wniosków o akcesję do organizacji międzynarodowych, m. in. ONZ czy Rady Europy.

W kontekście pracy należy przede wszystkim spojrzeć na proeuropejskie nastawienie władz Czarnogóry oraz dążenie do suwerenności i samostanowienia. Czarnogóra tak zdecydowanie dążyła do niepodległości, ponieważ jej celem było jak najszybsze przystąpienie do Unii Europejskiej; Podgorica uważała, że pozostając w związku z Serbią nie ma szans na akcesję – brak współpracy Belgradu z haskim Międzynarodowym Trybunałem Karnym dla byłej Jugosławii hamował proces integracji z UE. Dodatkowo Czarnogóra uważała, że będzie w stanie szybciej przeprowadzić niezbędne reformy bez Serbii, która w oczach Czarnogórców jest „niereformowalna”. Władze Czarnogóry zwracały ponadto uwagę na tradycję wielokulturowości i poszanowania dla odmienności etnicznej i kulturowej, która panuje w Czarnogórze, a której brak Serbom.

Geografia

Należy zwrócić uwagę przede wszystkim na wpływ geograficznego uwarunkowania na obecną sytuację kraju i jego integracji z UE. Czarnogóra zajmuje powierzchnię 13,8 tysięcy km2, co plasuje ją na 161. miejscu wszystkich państw świata. Leży nad Morzem Adriatyckim, a linia nabrzeża ciągnie się na długość niemal 294 km. Ze względu na podzwrotnikowy klimat, dostęp do morza i tereny górzyste, kraj jest atrakcyjny dla turystów. Rolnictwo jest słabo rozwinięte ze względu na niewielki obszar gruntów rolnych (5% terytorium państwa) i niesprzyjające, głównie górzyste, gleby. W Czarnogórze znajdują się złoża glinu (aluminium), na których opiera się przemysł wydobywczy kraju. Geografia Czarnogóry warunkuje w znaczącym stopniu sytuację ekonomiczną państwa.

Sytuacja ekonomiczna

Oficjalną walutą Czarnogóry jest euro, co w znaczący sposób świadczy o dążeniach Czarnogórców do integracji z UE. Na sytuację ekonomiczną państwa mocno wpłynął światowy kryzys finansowy, który zahamował rozwój gospodarczy kraju – w 2008 wynosił on 6,9%, w 2009 spadł do poziomu -5,7%; w 2010 roku widać poprawę sytuacji, gdyż wzrost PKB wyniósł 1,1%, wpasowując się w ogólnoeuropejską tendencję. Na chwilę obecną PKB Czarnogóry wynosi 6,7 miliardów USD i ma tendencję wzrostową. Natomiast PKB per capita, wynoszący 10 700 USD (2010r.) plasuje Czarnogórę na 109. miejscu, a więc w tyle za UE, a także poniżej światowego poziomu (99. miejsce).

Podział pracy według sektorów przedstawia się następująco: rolnictwo – 2% zatrudnionych, przemysł – 30%, usługi – 68% (dane z 2004r.). Obrazuje to doskonale wpływ uwarunkowań geograficznych na sytuację gospodarczą; rolnictwo jest słabo rozwinięte z powodu niekorzystnych gleb, przemysł opiera się przede wszystkim na wydobywaniu glinu (aluminium), natomiast gospodarka oparta jest na usługach, przede wszystkim na obsłudze branży turystycznej. Ocenia się, że to właśnie na rozwój turystyki Czarnogóra będzie stawiała w przyszłości.

Bezrobocie wynosi około 20% (dane Międzynarodowego Funduszu Walutowego z 2010r.), co plasuje Czarnogórę na 148. na świecie; nie stanowi jednak tak dużego problemu jak np. w Bośni i Hercegowinie (43%), Kosowie (45%) czy Macedonii (32%). Zdecydowanie ważniejszą kwestią jest fakt, iż 7% społeczeństwa żyje poniżej granicy ubóstwa. Indeks Giniego, informujący o rozpiętości między zarobkami obywateli, wypada jednak korzystnie – jest on lepszy od średniego indeksu dla Unii Europejskiej, co wskazuje na stosunkowo wyrównane zarobki Czarnogórców (Czarnogóra 114. miejsce na świecie, UE 111. miejsce).

W tym miejscu należy jeszcze poruszyć kwestię eksportu i importu, ponieważ ma ona wpływ na sytuację gospodarczą państwa oraz na integrację z instytucjami unijnymi. Czarnogóra eksportuje swoje wyroby przede wszystkim do Włoch (29,5%), Grecji (22,65%), Słowenii (11,8%), Węgier (8,9%) oraz USA (7,9%). Oznacza to, że około 92% eksportu jest kierowane do Unii Europejskiej. Natomiast import towarów i usług do Czarnogóry ma miejsce z następujących krajów: Włochy (17,5%), Słowenia (14,6%), Niemcy (10,5%), Austria (7,8%), Chiny (7,8%), Rosja (4,4%), Węgry (4,1%), Grecja (4,1%) oraz Holandia (4%). Ponownie dotyczy to przede wszystkim krajów członkowskich UE.

Społeczeństwo

Populacja Czarnogóry wynosi niemal 662 tysiące (dane z 2011r.); średni wiek mieszkańców to ok. 38 lat. Odnotowuje się ujemny przyrost naturalny -0,7% (dane z 2011r.). 61% obywateli mieszka w miastach.

Ciekawie prezentuje się etniczny podział obywateli Czarnogóry: Czarnogórcy 43%, Serbowie 32%, Bośniacy 8%, Albańczycy 5%, pozostali (w tym Romowie, Chorwaci) 12%. Aż 74% społeczeństwa deklaruje przynależność do kościoła prawosławnego, 17,5% to muzułmanie, 3,5% - katolicy, natomiast tylko 1,1% uważa się za ateistów. W kontekście zróżnicowania społeczeństwa istotny jest również podział językowy: aż 63% społeczeństwa za swój pierwszy język uważa serbski, a tylko 22% posługuje się na co dzień czarnogórskim (nota bene niemal identycznym z serbskim), który jest językiem urzędowym. Ważny jest również fakt, że w 1999 roku do Czarnogóry uciekło około 7000 uchodźców z Kosowa, przede wszystkim pochodzenia serbskiego i romskiego. Łącznie na terenie Czarnogóry przebywa ok. 17 000 uchodźców z Chorwacji, Kosowa oraz Bośni i Hercegowiny.
Taki opis pokazuje społeczeństwo zróżnicowane etnicznie, językowo, z silnymi wpływami serbskimi, zamieszkałe głównie na obszarach zurbanizowanych i o ujemnym przyroście naturalnym.

2. Otoczenie

Akcesja do Unii Europejskiej

Chcąc wprowadzić czytelnika należycie w temat integracji Czarnogóry z UE, należy pamiętać o wymogach formalnych, jakie stawia Unia Europejska potencjalnym kandydatom. Takimi wymogami są kryteria kopenhaskie, ustalone w 1993 roku. Ponieważ głównym celem Czarnogóry jest akcesja do UE, praca ta będzie skupiała się na rozwoju integracji Czarnogóry i UE właśnie w kontekście dążenia do członkostwa w Unii. Dlatego praca nie będzie zawierała dokładniejszych opisów wcześniejszych programów wsparcia, jak układ o stabilizacji i stowarzyszeniu czy program PHARE, gdyż wydaje się to niecelowe.

Kryteria kopenhaskie

Kryteria kopenhaskie określają warunki, jakie państwa stowarzyszone muszą spełnić, aby zostać przyjętym do tej organizacji. Te kryteria to:
- stabilność instytucji demokratycznych,
- praworządność,
- poszanowanie praw człowieka,
- ochrona mniejszości narodowych,
- funkcjonująca gospodarka rynkowa,
- gotowość sprostania warunkom konkurencji UE,
- zdolność do wypełniania obowiązków wynikających z członkostwa,
- przyjęcie dorobku prawnego Unii Europejskiej (tzw. acquis communautaire).

Są one ponadto sklasyfikowane według kryteriów politycznych, ekonomicznych, osobno traktowana jest zdolność do przyjęcia prawnego dorobku Unii.

Elementy procesu rozszerzenia

Komisja Europejska wymienia następujące elementy procesu rozszerzenia:
- Umowy europejskie/Umowy Stowarzyszeniowe/Umowy Stabilizacyjne i Stowarzyszeniowe
- Partnerstwo dla Członkostwa/Partnerstwo Europejskie
- Pomoc przedakcesyjna
- Współfinansowanie ze środków międzynarodowych instytucji finansowych
- Udział w programach, agencjach i komisjach UE
- Narodowy Program Przyjęcia Acquis
- Sprawozdania z postępów
- Dialog polityczny

Dotychczasowa droga Czarnogóry do akcesji

Data	Wydarzenie
2007	Podpisanie układu o stabilizacji i stowarzyszeniu SAA Podpisanie Europejskiej Umowy o Partnerstwie
2008	Złożenie formalnego wniosku o członkostwo w UE Liberalizacja reżimu wizowego (Umowa o ułatwieniach wizowych)
12.04.2010	Czarnogóra wypełnia kwestionariusz Komisji Europejskiej
09.11.2010	Pozytywna opinia Komisji dla kwestionariusza (AVIS)
17.12.2010	Czarnogóra otrzymuje oficjalny status kandydata do UE

W chwili pisania tej pracy Czarnogóra jest oficjalnym kandydatem do UE. Nie został jednak jeszcze ustalony termin rozpoczęcia tzw. screeningu (przegląd prawa oraz sytuacji w państwie pod kątem dostosowania do prawa unijnego) oraz negocjacji akcesyjnych. Z historii wiadomo, że proces negocjacji jest wieloletni i wymaga wprowadzania wielu reform. Na to, ile będzie trwał, ma wpływ wiele elementów, które zostaną wymienione i opisane poniżej.

Elementy otoczenia wpływające na integrację Czarnogóry z UE

1) Wypełnianie kryteriów kopenhaskich przez Czarnogórę
2) Proeuropejskie nastawienie rządu i społeczeństwa
3) Posiadanie odrębnego od Serbii państwa
4) Nastawienie instytucji unijnych do Czarnogóry
5) Opinia innych instytucji i organizacji międzynarodowych (NATO, Bank Światowy)
6) Wpływ Rosji i Turcji na region bałkański
7) Kwestia stabilności regionu i jego wizerunek
8) Polityka gospodarcza Czarnogóry
9) Wielokulturowe i wielowyznaniowe społeczeństwo Czarnogóry
10) Podejście UE do kwestii bałkańskiej
11) Dotychczasowe doświadczenia akcesyjne Unii Europejskiej
12) Alternatywy dla UE
13) Kryzys grecki i światowy kryzys finansowy. Problemy wewnętrzne UE i strefy euro
14) Nastawienie państw członkowskich UE do akcesji Czarnogóry
15) Aktualna sytuacja na świecie

3. Opis wpływu poszczególnych elementów na integrację Czarnogóra-UE

1) Wypełnianie kryteriów kopenhaskich przez Czarnogórę

Dnia 9. listopada 2010 roku Komisja Europejska przekazała Parlamentowi Europejskiemu swoją opinię dotyczącą aktualnego wypełniania przez Czarnogórę kryteriów akcesyjnych. Jest to najnowszy dokument tego typu, stąd informacje dotyczące spełniania warunków akcesji przez Czarnogórę, zawarte w pracy, będą pochodziły właśnie z tej opinii. Komisja Europejska docenia w dokumencie postępy i determinację Czarnogóry na drodze do integracji europejskiej, wymienia jednak szereg kwestii wymagających reform w tym państwie. Należy jednak uznać ocenę za raczej pozytywną, ponieważ dzięki niej Czarnogóra stała się oficjalnie państwem kandydującym, na co czekała ponad 2 lata.

Kryteria polityczne

Komisja Europejska (KE) jako pierwszą grupę analizuje czynniki polityczne. I choć podkreśla, że ustrój polityczny Czarnogóry (demokracja parlamentarna, w którym głównym dokumentem jest konstytucja) uznaje za zgodny z europejskimi standardami, jest szereg kwestii i obszarów, w których niezbędne są reformy i ściślejsze niż dotychczas przestrzeganie prawa. Za pozytywne elementy KE uznaje również referendum z 2006 roku, przeprowadzone zgodnie z wytycznymi unijnymi, szerokie wypełnianie warunków Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia oraz coraz mocniejszy konsensus między czarnogórskimi partiami politycznymi na rzecz integracji z UE.

Jako priorytetowe reformy opinia Komisji podaje reformę sądownictwa (czarnogórskie sądownictwo, mimo teoretycznego trójpodziału władzy, uważane jest za zbyt upolitycznione, zależne od rządzącej partii, mało wiarygodne w walce z korupcją i przestępczością zorganizowaną), walkę z korupcją (większa implementacja prawa, prewencja przeciwko konfliktom interesów, finansowaniu kampanii wyborczych, stały monitoring i kontrola; KE zaznacza, że tu najważniejsza jest polityczna wola walki), walkę z przestępczością zorganizowaną (kwestia prania brudnych pieniędzy oraz przemytu narkotyków – KE informuje o pewnej poprawie, ale zdecydowanie niewystarczającej), a także dalsze umacnianie ochrony praw człowieka i mniejszości (w kontekście złych standardów więziennictwa oraz bardziej wzmożonej polityki włączania mniejszości, przede wszystkim romskiej, do życia publicznego) oraz zdecydowaną pracę nad równouprawnieniem płci (tu KE zarzuca przede wszystkim przemoc domową), a także wolnością mediów i organizacji pozarządowych (KE wytyka brak otwartego dialogu między tym instytucjami a władzą oraz próby uciszania krytyki wobec rządu).

Kryteria ekonomiczne

Jeśli chodzi o ekonomiczne kryteria, to KE zauważa ogromny postęp od lat 90., zdecydowanie większą przewidywalność rynku; dług publiczny i deficyt budżetowy są na przyzwoitym poziomie, a bezrobocie (przynajmniej w 2009r.) trzymane w ryzach. Gospodarka przyciąga również coraz więcej zagranicznych inwestycji, jest bardzo otwarta, a wymiana z UE niezwykle ważna dla Czarnogóry.
Problem pojawił się jednak wraz z kryzysem finansowym, który negatywnie wpłynął na sytuację ekonomiczną kraju nieprzygotowanego na takie problemy; w rezultacie KE alarmuje o rosnącej szarej strefie, problemach z sektorem bankowym. Bez zmian pozostaje zły stan infrastruktury i niepełna implementacja prawa, która negatywnie odbija się na prywatnej strefie gospodarki.

Zdolność do przyjęcia acquis communautaire

W tym momencie wszystkie rozdziały acquis wymagają pracy rządu czarnogórskiego, choć w różnym stopniu. Kompletnie niezgodna ze standardami unijnymi jest w Czarnogórze ochrona środowiska, wytężonej pracy i reform wymagają również m. in. rolnictwo, rybołówstwo, swobodny przepływ kapitału, polityka społeczna i zatrudnienie, wymiar sprawiedliwości i sprawy wewnętrzne oraz inne.
Ogólnie rzecz biorąc UE docenia starania i postępy Czarnogóry, jednocześnie jednak informuje, że standardy unijne nie są jeszcze wypełniane przez to państwo. Wyznacza zalecenia dla Czarnogóry odnośnie dalszej pracy i uznaje, że państwo to powinno uzyskać status oficjalnego kandydata do Unii (który też uzyskało w grudniu 2010 roku). Można na tej podstawie stwierdzić, że na chwilę obecną wypełnianie kryteriów kopenhaskich raczej wpływa spowalniająco na proces integracji Czarnogóry z UE, gdyż kraj ten czeka jeszcze wiele pracy, zanim kryteria zaczną być przez niego spełniane.

2) Proeuropejskie nastawienie rządu i społeczeństwa

Proeuropejskie nastawienie rządu ma z pewnością pozytywny wpływ na integrację Czarnogóry z UE. Wyniki wyborów z 2009r. świadczą o tym, że Koalicja Dla Europejskiej Czarnogóry ma wysokie poparcie społeczeństwa (prawie 52% głosów) oraz miażdżącą przewagę nad opozycją. Posiadając ponad połowę mandatów, jest w stanie stworzyć mocny rząd i przeforsować niezbędne ustawy. Dodatkowo, pomimo kryzysu finansowego i związanego z tym spowolnienia czarnogórskiej gospodarki, rząd cieszy się wysokim zaufaniem społeczeństwa; 68% obywateli ufa premierowi i jego działaniom, a 48% pozytywnie ocenia pracę rządu.

Mając tak mocną pozycję, rząd jest w stanie przeprowadzić konieczne reformy, otwierające drogę do Unii Europejskiej. Ważne jest, że nastawienie rządu nie zmienia się od lat – jego głównym celem jest wprowadzić Czarnogórę możliwie jak najszybciej do UE. Strategia ta jest realizowana z wielką determinacją; sama Komisja Europejska przyznaje, że jest pod wrażeniem postępów, jakich dokonuje Czarnogóra.

Ta silna pozycja koalicji ma źródło również w słabości opozycji oraz w fakcie, że opozycja jest sceptycznie nastawiona do integracji europejskiej; wskazuje to jednak na nastroje społeczeństwa, które woli wspierać partie dążące do akcesji, a więc jednocześnie popiera dalszą integrację Czarnogóry z UE. Ma to niewątpliwie pozytywny wpływ na dalszy proces  i jest największym katalizatorem zmian. Biorąc pod uwagę doświadczenia wcześniejszych akcesji (przede wszystkim rozszerzenia o 10 państw Europy Środkowo-Wschodniej), bez proeuropejskiego entuzjazmu większości społeczeństwa oraz rządu, a także bez sceptycyzmu części sceny politycznej, integracja nie przebiegałaby w takim tempie.

Warto w tym miejscu również wspomnieć o Realpolitik, jaką prowadzi rząd czarnogórski,  a mianowicie politykę odseparowania zaszłości historycznych od celów strategicznych Czarnogóry, która pozwala skoncentrować się na niezbędnych reformach i zmobilizować społeczeństwo; politykę o tyle ważną, że stanowiącą swoiste novum w regionie stale patrzącym wstecz  na wieloletnie konflikty (Patrz: podpunkt 3. Posiadanie odrębnego od Serbii państwa).

Warto zauważyć jednak istnienie pewnego paradoksu. Silna pozycja obecnego rządu i koalicji w parlamencie czarnogórskim wynika pośrednio z małej populacji państwa, dużym stopniem pokrewieństwa między oficjelami państwowymi. Z tym wiążą się również oskarżenia o powiązania władz z przestępczością zorganizowaną, a także o brak faktycznej demokracji w Czarnogórze. Sam były premier Đukanovič został oskarżony przez włoski wymiar sprawiedliwości o przemyt papierosów  w czasie wojny, a przecież jest to osoba powszechnie szanowana w UE i uważana za głównego autora szybkiego rozwoju Czarnogóry. Z jednej strony zarzuca się, że zbyt mało się dzieje w Czarnogórze na rzecz ograniczenia korupcji i reformy sądownictwa i instytucji, z drugiej strony dotychczasowe rządy były bardzo efektywne. Istnieje zagrożenie, że zmiana obecnego systemu paradoksalnie spowolni reformy, ponieważ reformy odpolityczniające niektóre instytucje (np. władzę sądowniczą) osłabią rządzącą koalicję i tym samym ograniczą postępy integracyjne.

W tym momencie należy jeszcze zaznaczyć, że duży wpływ na integrację europejską może mieć również zmiana na stanowisku premiera – premier Đukanovič zrezygnował po 20 latach rządów z funkcji premiera w grudniu 2010 roku, tydzień po uzyskaniu przez Czarnogórę statusu kandydata do UE. Na jego miejsce prezydent powołał Igora Luksiča, który kontynuuje proeuropejską politykę Đukanoviča. Luksič nie jest powiązany z korupcją oraz nielegalną działalnością, o co posądza się byłego premiera, cieszącego się skądinąd nadal dużą popularnością. To powinno przyspieszyć reformy antykorupcyjne i ich lepsze przestrzeganie, a więc jednocześnie korzystnie wpłynąć na integrację z UE.

3) Posiadanie odrębnego od Serbii państwa

Wskazuje się na to, że secesja Czarnogóry od związku Serbii i Czarnogóry w 2006 roku miała ważne i pozytywne znaczenie dla procesu integracji. Czarnogóra jako państwo mniejsze, bardziej zwarte, bez sporów terytorialnych z sąsiednimi państwami, bez silnych dążeń separatystycznych wewnątrz terytorium, posiadające względnie pokojowe społeczeństwo, o tradycjach wielokulturowości i wielowyznaniowości, z chęcią szybkiego zreformowania kraju na europejski wzór, jest o wiele prężniejszym i lepiej rokującym kandydatem od Serbii. Rząd czarnogórski często, jako jeden z głównych powodów secesji, podawał „niereformowalność” Serbii. Czarnogóra od początku była neutralna wobec kwestii Kosowa i współpracowała z Międzynarodowym Trybunałem Karnym (MTK) dla byłej Jugosławii (a właśnie brak tej współpracy i wieloletnia niechęć do wydania zbrodniarzy wojennych, traktowanych w Serbii jak bohaterów, sprawiał, że Serbia w ogóle nie mogła być brana pod uwagę w procesie integracji). Nawet po złapaniu i wydaniu Mladicia w tym roku, Serbia jest już kilka lat w tyle za Czarnogórą jeśli chodzi o proces zbliżania się do UE. Dlatego secesja i utworzenie własnego państwa, a także ciągłe umacnianie jego struktur i reformowanie na wzór europejski, jest uznawane za czynnik wpływający pozytywnie na integrację Czarnogóry i UE.

4) Nastawienie instytucji unijnych do Czarnogóry

Analizując elementy wpływające na proces integracji Czarnogóry i UE, należy spojrzeć na nastawienie instytucji unijnych, przede wszystkim Komisji Europejskiej do tego bałkańskiego państwa. Otóż Czarnogóra od lat cieszy się sympatią UE i kapitałem zaufania. Nigdy nie była kojarzona ze spuścizną Belgradu, nawet gdy pozostawała w związku z Serbią. W czasie bombardowań NATO  w 1999 roku Czarnogóra została ominięta z powodu swojej neutralnej postawy wobec Kosowa i niepopierania Serbii. Doceniono również jej współpracę z MTK dla byłej Jugosławii i brak sporów terytorialnych z innymi państwami bałkańskimi.

5) Opinia innych instytucji i organizacji międzynarodowych (NATO, Bank Światowy)

Na proces integracji z UE sprzyjająco wpływa także pozytywne nastawienie NATO i Banku Światowego do Czarnogóry. To umacnia pozycję państwa na arenie zarówno europejskiej, jak i światowej.
W 2009 roku NATO przyznało Czarnogórze Plan Działania na Rzecz Członkostwa (MAP); poważne traktowanie kandydatury Czarnogóry przez tak istotny sojusz wpływa mocno na poprawę postrzegania jej kandydatury w UE.

W bieżącym roku również Bank Światowy zdecydował się wesprzeć starania Czarnogóry i w ramach Nowej Strategii Partnerstwa dla Czarnogóry (na lata 2011-2014) wyasygnował 215 mln USD na „dogonienie” Europy. Pieniądze mają zostać przeznaczone na dwa cele: efektywniejsze zarządzanie zasobami naturalnymi oraz przyspieszenie wypełniania kryteriów akcesyjnych UE. Taki zastrzyk finansowy na lata wzmożonej pracy nad reformami jest z pewnością ważnym czynnikiem przyspieszającym integrację Czarnogóry i UE.

6) Wpływ Rosji i Turcji na region bałkański

Interesy rosyjskie na Bałkanach mogą mieć negatywny wpływ na proces integracji państw tego regionu z UE. Już teraz Rosja wykorzystuje swój energetyczny potencjał i fakt, że stanowi ważne źródło importu surowców energetycznych dla Bałkanów. Czarnogóra nie jest co prawda tak istotna dla Rosji jak Serbia, ale biorąc pod uwagę jej skład etniczny (32% mieszkańców deklaruje narodowość serbską), brak własnych złóż surowców i według Rosji nadmiernie prozachodnie nastawienie, znajduje się także na rosyjskiej liście państw, o które należy się odpowiednio zatroszczyć.

Kolejną kwestią jest nastawienie Turcji do integracji bałkańsko-unijnej. Otóż Turcja jest wieloletnim kandydatem do UE, o wiele lepiej przygotowanym gospodarczo do akcesji niż państwa bałkańskie, a mimo to wciąż pozostającym bez szans na przystąpienie do Unii. Dążenia krajów bałkańskich i wyraźnie lepsze ich przyjmowanie przez instytucje unijne wpływają zniechęcająco na Turcję. Dodatkowo wywołują w niej chęć stworzenia swoistej koalicji „postotomańskiej”, w której Turcja i Bałkany wspólnie startowałyby jako kandydaci do UE. Taki pomysł, w połączeniu z regionalnym (zbiorczym) traktowaniem państw bałkańskich (Patrz: podpunkt 10. Podejście UE do kwestii bałkańskiej) wpływa zdecydowanie spowalniająco na proces integracyjny Czarnogóry i UE.

7) Kwestia stabilności regionu i jego wizerunek

Bałkany to region postrzegany wciąż jako mało stabilny politycznie, słabo rozwinięty gospodarczo, z licznymi problemami, np. z nieprzestrzeganiem powszechnych praw człowieka, problemami etnicznymi i konfliktami o granice. Taki wizerunek zdecydowanie przeszkadza Czarnogórze jako kandydatowi i wymusza na tym państwie wzmożone prace nad poprawą postrzegania go przez otoczenie międzynarodowe.

Dodatkowo obliguje niejako do większej współpracy regionalnej. UE jako jeden z warunków nie tylko integracji, ale również pomocy finansowej w ogóle, stawia konieczność większej integracji w samym regionie bałkańskim. Z jednej strony jest to niewątpliwie czynnik pozytywny dla integracji Czarnogóry z UE: kraje bałkańskie borykają się z podobnymi problemami, są na relatywnie podobnym poziomie rozwoju gospodarczego, politycznego i społecznego (choć na tym tle wyraźnie wyróżnia się Chorwacja). Im większa będzie więc współpraca w regionie, tym szybciej zostaną pokonane pewne trudności, jak kwestia barier celnych, szczelności granic, walka z zorganizowaną przestępczością – a wszystko przy wsparciu finansowym UE. Integracja Bałkanów Zachodnich to również właściwie jedyny środek do ustabilizowania sytuacji w regionie; im więcej powiązań między państwami, tym trudniej o konflikt. Dodatkowo integracja bałkańska wzmaga integrację europejską – z historii wiadomo, że Bałkany nigdy nie powinny zostać pozostawione same sobie, a brak stabilizacji na Bałkanach jest już problemem całej Europy.

Współpraca regionalna i dbanie o stabilizację ma zatem niewątpliwie korzystny wpływ na postępy integracji Czarnogóry z UE, jednak stanowi również zagrożenie, że UE zdecyduje się na regionalną akcesję (Patrz: podpunkt 10. Podejście UE do kwestii bałkańskiej).

8) Polityka gospodarcza Czarnogóry

Oparcie gospodarki na turystyce jest dla Czarnogóry niewątpliwie korzystne w kontekście integracji europejskiej. Turystyka to branża stosunkowo prosta w zreformowaniu, a dodatkowo ułatwiająca wzrost powiązań gospodarczych z UE. Wysoki udział sektora usług 68% wpisuje się dodatkowo w ogólnoeuropejski trend.

Rolnictwo, które jest bardzo ważnym sektorem w UE i wymagającym bardzo szczegółowego dostosowania prawa (a dodatkowo sektorem mocno konkurencyjnym w samej Unii), ma niewielkie znaczenie dla gospodarki czarnogórskiej. Zaledwie 2-procentowy udział zatrudnienia w rolnictwie z pewnością ułatwia proces dostosowywania prawa czarnogórskiego do unijnego, bez zagrożenia większymi protestami społeczeństwa, jak to miało miejsce w przypadku rozszerzenia z 2004 roku.
Z pewnością duże znaczenie ma oficjalna waluta Czarnogóry, jaką jest od 2002r. euro – to potwierdza wieloletnie aspiracje Czarnogóry. Nawet fakt, że zostało ono wprowadzone na drodze euroizacji, bez wcześniejszego wypełnienia kryteriów konwergencji, nie osłabia pozytywnego znaczenia euro w Czarnogórze dla procesu integracji. Oczywiście jeśli Czarnogóra przystąpi do UE, nie będzie miała wpływu na decyzje dotyczące strefy euro, jednak obecnie jest to kwestia drugorzędna i raczej nie mająca większego wpływu na proces integracji.

Dodatkowo posiadanie euro jako waluty ułatwia wymianę handlową i inwestycje, a także pozytywnie wpływa na wzrost liczby turystów odwiedzających co roku Czarnogórę i zasilających budżet państwa, jednocześnie korzystnie wpływając na bilans handlowy. Unia Europejska jest największym partnerem handlowym Czarnogóry, a rynek europejski został otwarty na produkty z tego kraju i vice versa, dzięki istnieniu autonomicznych środków handlowych (Patrz: strona 6, Sytuacja ekonomiczna).

9) Wielokulturowe i wielowyznaniowe społeczeństwo Czarnogóry

Z jednej strony wielokulturowe i wielowyznaniowe społeczeństwo Czarnogóry może mieć negatywny wpływ na proces integracji – politolodzy są zazwyczaj zgodni, że im mniej homogeniczne społeczeństwo, tym mniej stabilna sytuacja w państwie. Problem Czarnogóry stanowi kwestia romska – jak zostało to opisane w pierwszym podpunkcie dotyczącym kryteriów kopenhaskich, UE nakazuje Czarnogórze poprawienie sytuacji Romów, wprowadzenie polityki włączania ich do społeczności oraz poprawy edukacji.

Z zupełnie innych powodów problemem może być wysoki procent społeczeństwa pochodzenia serbskiego – może on opowiadać się za jednoczesnym włączeniem Serbii i Czarnogóry do UE, co z pewnością opóźniłoby akcesję Czarnogóry; Serbia na obecną chwilę nie ma nawet statusu kandydata i nie rozliczyła się do tej pory z MTK dla byłej Jugosławii. Istotny problem stanowi z pewnością napięcie między serbską i czarnogórską inteligencją i jej problem z opowiedzeniem się, który język uważa za ojczysty (w Czarnogórze przeważająca liczba ludności deklaruje język serbski jako ojczysty) i która narodowość jest jej bliższa. Dlatego też kwestie etniczne są potencjalnie najbardziej konfliktogennym tematem w Czarnogórze; na chwilę obecną jest jednak wątpliwe, by wybuchł większy konflikt między grupami etnicznymi w Czarnogórze.

Z drugiej strony, Czarnogóra może być przykładem państwa, w którym różne narodowości żyją w naprawdę (jak na ten region) pokojowych warunkach. Dlatego posiadając tradycje wielokulturowości łatwo wpasuje się w wielonarodowy twór polityczny, jakim jest Unia; również może to wpływać na wysokie poparcie społeczeństwa dla integracji europejskiej.

10) Podejście UE do kwestii bałkańskiej

Unia Europejska ma dwojakie podejście do kwestii bałkańskiej. Z jednej strony traktuje region całościowo – pomoc w ramach paktów stowarzyszeniowych była kierowana do wszystkich państw regionu, jednocześnie obligując te państwa do współpracy i pomagając w tworzeniu regionalnych organizacji. Dlatego dla UE optymalna byłaby sytuacja, by Bałkany Zachodnie wspólnie przygotowywały się do akcesji i również wspólnie wstąpiły do Unii. Przede wszystkim zbiorowa akcesja zmniejsza koszty biurokratyczne, a dodatkowo wspólne przygotowywanie się do akcesji powinno wywołać zdrową rywalizację między państwami regionu. Z drugiej strony każda umowa stowarzyszeniowa jest podpisywana osobno z poszczególnymi państwami; państwa te są na różnym poziomie rozwoju gospodarczego i społecznego, różnią się również między sobą stopniem integracji z UE.

Z tego względu podejście UE może opóźnić przystąpienie Czarnogóry – w przypadku gdy Unia zdecyduje się traktować Bałkany całościowo; biorąc pod uwagę, jak słabo jest w tej chwili przygotowana Albania, Bośnia i Hercegowina, a nawet Serbia, takie nastawienie unijne znacznie przeszkodziłoby Czarnogórze w drodze do wymarzonej „Europy”. Jednak na przykładzie Chorwacji widać, że UE może podejść do krajów bałkańskich także bardziej indywidualnie, doceniając ich postępy w rozwoju politycznym, ekonomicznym i społecznym.

11) Dotychczasowe doświadczenia akcesyjne Unii Europejskiej

Z pewnością dotychczasowe doświadczenia akcesyjne, a przede wszystkim rozszerzenie z 2004 roku o 10 państw oraz z 2007 roku o dwa bałkańskie państwa, Bułgarię i Rumunię, mocno wpływa na nastawienie UE do bałkańskiej akcesji, a co za tym idzie, do akcesji samej Czarnogóry. Co prawda UE nie stosuje pełnej analogii, ponieważ byłoby to nieadekwatne (Bałkany stanowią region odmienny od Europy Środkowo-Wschodniej), ale patrzy przez pryzmat popełnionych wcześniej błędów i w przypadku Bałkanów z pewnością ściśle będzie obserwować np. kwestię rozwiązywania sporów na tle etnicznym wewnątrz państwa i między państwami przed akcesją (mając na uwadze przykład Słowacji i Węgier i ich spór o mniejszość węgierską). W tym przypadku Czarnogóra raczej nie powinna mieć problemów, natomiast musi uważać na mniejszość serbską i jej nastawienie do integracji europejskiej.

Również surowo kontrolowane będzie spełnianie wszystkich kryteriów kopenhaskich przez państwo kandydujące, biorąc w tym przypadku pod uwagę przykład Rumunii i Bułgarii, które wciąż borykają się m. in. z problemem korupcji (dotyczącym zresztą całych Bałkanów, w tym bardzo mocno Czarnogóry; takie ścisłe monitorowanie działań antykorupcyjnych z pewnością przeciągnie w czasie integrację Czarnogóry z UE i wymusi długotrwałe reformy).

12) Alternatywy wobec UE

Alternatywą wobec UE dla państw bałkańskich może być organizacja regionalna, nastawiona na współpracę wyłącznie państw regionu. Taka opcja wydaje się jednak mało realna – ze względu na konflikty etniczne i religijne, problemy gospodarcze regionu i chęć dominacji ze strony Serbii (i obawa przed nią ze strony pozostałych państw). Nawet z silnym wsparciem finansowym UE (która chętnie poparłaby taką formę integracji Bałkanów w zamian za zrezygnowanie z akcesji unijnej) taki twór polityczny i gospodarczy nie miałby racji bytu. Stąd na obecną chwilę brak alternatyw wobec Unii oznacza, że Czarnogóra jednak stawia na integrację z UE, co z pewnością działa mobilizująco na przeprowadzanie koniecznych reform, ale z drugiej strony osłabia pozycję Czarnogóry w negocjacjach, która będzie traktowana podczas nich jako państwo, które zrobi wszystko, by przystąpić do Unii, ponieważ nie widzi przed sobą żadnej innej opcji.

13) Kryzys grecki i światowy kryzys finansowy. Problemy wewnętrzne UE i strefy euro

Choć świat powoli wychodzi z kryzysu finansowego, nadal kryzys ten będzie silnie wpływał na sytuację państw, nie tylko gospodarczą, ale też polityczną i społeczną. Jego wpływ na Czarnogórę należy rozpatrywać przez pryzmat jej integracji z UE i umiejscowieniem w Europie, pomiędzy państwami, które również wychodzą z recesji. Obecnie Czarnogóra powoli reperuje swoją gospodarkę, a w ubiegłym roku osiągnęła wzrost 1,1%. Z pewnością kryzys osłabił moc, z jaką Czarnogóra przeprowadza reformy, ale nie pozbawił jej zupełnie możliwości rozwoju.

Zdecydowanie w większy sposób na stopień integracji Czarnogóry z UE może wpłynąć kryzys w Grecji.  Zdecydowanie utrudni on integrację nie tylko Czarnogóry, ale i całego regionu z Unią, i to na wiele sposobów. Kryzys w Grecji powoduje stagnację gospodarczą w regionie. Grecja do tej pory była bardzo ważnym partnerem gospodarczym dla państw bałkańskich. Jej olbrzymie kłopoty finansowe powodują spadek zarówno importu, jak i eksportu Czarnogóry. Jednocześnie kryzys ten powoduje kryzys w strefie euro, co bezpośrednio dotyczy Czarnogóry, której walutą od 9 lat jest euro.
Dodatkowo greckie banki wycofują środki z Bałkanów – do tej pory miały wysoki udział w bałkańskim sektorze bankowym (15% udziału w sektorze w Czarnogórze). Jednocześnie ograniczają kredyty i utrudniają eksport do Grecji. Osłabia to ożywienie gospodarcze w regionie, który nie tylko dopiero co podnosi się po kryzysie finansowym, ale również ma do nadrobienia długą drogę dzielącą je od państw członkowskich Unii. Tym samym kryzys grecki utrudnia wdrażanie reform unijnych na Bałkanach, a dodatkowo kreuje negatywny wizerunek regionu, jako problemowego dla Europy, borykającego się z korupcją, brakiem dyscypliny finansowej, niestabilnością gospodarczą, a więc niegodnego zaufania. Taki wizerunek wpływa negatywnie na proces integracji Czarnogóry i wszystkich państw bałkańskich z UE.

Kryzys finansowy, a przede wszystkim kryzys grecki znacznie osłabił strefę euro i nadwątlił Unię do tego stopnia, że musi ona stawić obecnie czoła poważnym problemom wewnętrznym. Taka konieczność sprawia, że kwestie dalszego rozszerzania UE, a także pomoc dla państw kandydujących tracą na znaczeniu wobec priorytetu, jakim jest ratowanie Unii. Wydłużanie się kryzysu wewnętrznego Unii i strefy euro wpływa negatywnie na proces integracji państw bałkańskich.

14) Nastawienie państw członkowskich UE do akcesji Czarnogóry

W tym miejscu należy podać, jako pierwszy wyznacznik, ogólne nastawienie obywateli europejskich do ewentualnego rozszerzenie UE. Otóż około 50% obywateli Unii jest przeciwnych akcesji kolejnych państw. Dopuszczają jeszcze włączenie Chorwacji, która już zakończyła negocjacje akcesyjne. Jednak większość Europejczyków, w tym również politycy i badacze, uważają, że UE powinna skupić się teraz na konsolidacji wewnętrznej i rozwiązaniu własnych problemów.

Dla większości Europejczyków ewentualna akcesja Bałkanów jest postrzegana jako wyzwanie dla spójności, ponieważ w oczach państw członkowskich Bałkany odstają od unijnego wizerunku, nawet jeśli bardzo się starają przeprowadzić niezbędne reformy możliwie szybko i sprawnie. W Unii wyraźnie można zaobserwować tzw. „zmęczenie rozszerzeniem” (enlargement fatigue). Do tego wszystkiego dochodzi kryzys w samej Unii, wzrost eurosceptycyzmu oraz niechęć nie tylko do akcesji, ale i do samej UE. W przypadku Czarnogóry nie jest to może tak drastyczne – jest to państwo małe, stanowi popularny cel turystyczny, nie budzi skojarzeń z wojną bałkańską. Mimo wszystko jednak w kontekście postrzegania Czarnogóry jako części regionu takie nastawienie Europejczyków wpływa negatywnie na integrację z UE.

Niektóre państwa członkowskie wyraźnie popierają starania Czarnogóry, np. Czechy, Polska, Francja, Niemcy, Austria (aspiruje do roli lidera w regionie); umiarkowanie Czarnogórę popiera Rumunia, natomiast wzrost sceptycyzmu widać w Holandii czy Danii. Jest to jednak poparcie udzielane przez władze tych państw, natomiast nieco inaczej prezentuje się poparcie społeczeństwa (jest najniższe właśnie w Austrii, Niemczech, Luksemburgu i Francji). Ogólne poparcie dla akcesji Czarnogóry według Eurobarometru wynosi 41% i jest najwyższe po Chorwacji (poparcie Polski dla Czarnogóry, dla porównania, wynosi 52%). Generalnie kraje zachodnie chcą skupić się na wewnętrznej konsolidacji Unii, natomiast wiele spośród nowych państw członkowskich obawia się przyjęcia państw bałkańskich – uważa, że to przeniesie punkt ciężkości z Europy Środkowo-Wschodniej na Bałkany, ponieważ po ewentualnej akcesji to właśnie te państwa będą najbardziej potrzebować pomocy.
W każdym państwie członkowskim pojawiają się głosy, by wstrzymać się na czas niekr

eślony z akcesją Bałkanów i skupić się na utworzeniu uprzywilejowanego partnerstwa państw bałkańskich z UE, który zastąpiłby im członkostwo w Unii. Jednocześnie społeczność europejska opowiada się za ruchem bezwizowym dla tych państw ze strefą Schengen oraz za udzielaniem im pomocy np. w ochronie granic i walce z przestępczością zorganizowaną. Im więcej będzie podobnych  opinii, tym mocniej będą one negatywnie oddziaływać na integrację Czarnogóry z UE, starając się utrzymać ją z dala od pełnej akcesji.

15) Aktualna sytuacja na świecie

Ostatnim analizowanym zjawiskiem jest aktualna sytuacja na świecie, a mianowicie rewolucja w krajach arabskich i rosnąca potęga państw azjatyckich. Wobec tych spraw kwestia bałkańska i ogólnie kwestia rozszerzenia schodzi na dalszy plan. UE, chcąc utrzymać swoją silną pozycję globalną, musi liczyć się z rozwojem państw azjatyckich, a przede wszystkim Chin i Indii. Z drugiej strony, musi zaangażować się w tzw. jaśminową rewolucję w krajach arabskich, przede wszystkim ze względu na ich bliskie sąsiedztwo geograficzne i wynikające z tego zagrożenie zalania Unii przez falę uchodźców i zdestabilizowanie trudnego obszaru geopolitycznego. Dodając do tego wewnętrzne problemy Unii, siłą rzeczy kwestia akcesji (zwłaszcza, że jeszcze nie jest umiejscowiona dokładnie w czasie) nie jest priorytetem. Toteż aktualna sytuacja na świecie negatywnie wpływa na integrację Czarnogóry z UE, poprzez przesuwanie jej w dół na liście priorytetów unijnych.

4.Czynniki wpływające na stopień integracji Czarnogóry z UE za 5 lat

Podczas badania czynników i ich możliwego obrazu za 5 lat, wyłonił się podział na czynniki, które będą wpływać w niezmieniony sposób, na czynniki, które dopiero się pojawią w przyszłości, czynniki, które zanikną oraz czynniki, które zmienią sposób wpływania na obiekt.

Do czynników, których wpływa pozostanie niezmieniony, zaliczamy: proeuropejskie nastawienie rządu, posiadanie odrębnego od Serbii państwa, nastawienie unijnych instytucji do Czarnogóry, opinia innych instytucji i organizacji międzynarodowych do tego państwa, kwestia stabilności regionu i jego wizerunek (raczej nie zmieni się ogólne postrzeganie Bałkanów w ciągu 5 lat, taki proces trwa zdecydowanie dłużej i nie zmieni się jego wpływ na integrację Czarnogóry z UE), polityka gospodarcza Czarnogóry, dotychczasowe doświadczenia akcesyjne UE oraz alternatywy wobec UE (a raczej ich brak, ponieważ w ciągu 5 lat nie wykrystalizuje się realna wizja alternatywnej wobec UE organizacji, w której Czarnogóra mogłaby znaleźć dla siebie miejsce).

Zmianie ulegnie zapewne wpływ wypełniania kryteriów kopenhaskich przez Czarnogórę: w ciągu 5 lat Czarnogóra poczyni postępy, dzięki którym wypełnianie kryteriów będzie bardziej pozytywnie wpływało na stopień integracji europejskiej, przede wszystkim spełnianie w lepszym stopniu kryteriów politycznych i dzięki rozwoju gospodarczemu i finansowym wsparciu UE, także kryteriów ekonomicznych. To będzie składało się na poprawę zdolności przyjęcia unijnego dorobku prawnego, gdyż przez 5 najbliższych lat reformy w Czarnogórze będą wzorowane na prawie unijnym lub znacznie do niego zbliżane.

Zmieni się ponadto rola wielowyznaniowego i wielokulturowego społeczeństwa Czarnogóry; dzięki polityce włączania mniejszości do życia publicznego nastąpi poprawa sytuacji tych mniejszości; również stosunki między Serbami mieszkającymi na terenie Czarnogóry a Czarnogórcami ulegną poprawie; nie bez znaczenia pozostanie tu fakt, że współpraca Serbii z Międzynarodowym Trybunałem Karnym dla byłej Jugosławii (wydanie osób oskarżonych przez MTK o zbrodnię wojenną i ludobójstwo) przyczyni się do przyspieszenia integracji Serbii z UE, a więc tym samym kwestia ewentualnej akcesji Czarnogóry przestanie być dla czarnogórskich Serbów takim problemem. Dlatego też wpływ wielokulturowego społeczeństwa Czarnogóry na integrację z UE straci w dużej mierze swój negatywny wymiar.

Osłabnie wpływ kryzysu finansowego i kryzysu greckiego – w ciągu pięciu lat Czarnogóra wejdzie na drogę intensywniejszego wzrostu gospodarczego, również wysoki udział Grecji w imporcie i eksporcie oraz systemie bankowym zostanie przeniesiony na inne państwa. Wciąż jednak problemy wewnętrzne UE i problemy Stefy euro utrzymają się; choć z biegiem czasu powinny one zostać rozwiązane lub przynajmniej ograniczone, to w ciągu 5 lat będą negatywnie wpływać na stopień integracji europejskiej Czarnogóry.

Na lepsze zmieni się wpływ postrzegania Czarnogóry przez państwa członkowskie. Dzięki postępom czynionym przez to państwo, a także dzięki wzmożonym kontaktom po rozpoczęciu negocjacji akcesyjnych, więcej państw UE zdecyduje się wspierać Czarnogórę na jej drodze do Unii.
Zmieni się również sytuacja na świecie; choć trudno w tym momencie pokusić się o prognozę, jak będzie się przedstawiała dokładnie sytuacja geopolityczna świata, można jednak wywnioskować, że osłabnie zainteresowanie UE krajami arabskimi (sytuacja w tym regionie nieco się ustabilizuje) i choć nadal Unia będzie interesowała się mocno rozwojem gospodarczym państw azjatyckich, to prawdopodobnie więcej uwagi będzie mogła poświęcić na kwestie akcesji państw bałkańskich. Wpływ sytuacji na świecie będzie zatem korzystniejszy za 5 lat dla stopnia integracji Czarnogóra-UE.

Zniknie znaczenie wpływu Rosji i Turcji na akcesję Czarnogóry, przede wszystkim dlatego, że państwa te skierują swoją uwagę na inne obszary. Turcja prawdopodobnie coraz mniej uwagi będzie poświęcać integracji europejskiej, ze względu na rosnące w tym kraju „zmęczenie akcesją”. Również Rosja raczej skupi się na Serbii i jej ewentualnej akcesji do UE, co oznacza, że niewielka Czarnogóra nie będzie dla Rosji na tyle istotna i atrakcyjna, by walczyć o osłabienie jej integracji z UE.

Za pięć lat pojawi się jednak kilka nowych zmiennych, wpływających na stopień integracji Czarnogóry z UE. Przede wszystkim spory wpływ będzie miała akcesja Chorwacji. Nastąpi to najprawdopodobniej w 2013 roku i może osłabić postępy integracyjne Czarnogóry, przede wszystkim ze względu na to, że UE postanowi zacząć się konsolidować przed przyjmowaniem kolejnych państw do swoich szeregów. Z drugiej strony niewykluczone jest, że sama Chorwacja, szukając dla siebie roli w UE, będzie chciała stać się rzecznikiem interesów krajów bałkańskich i otoczyć je swoistą kuratelą. To z kolei miałoby pozytywny wpływ na integrację Czarnogóry.

Wpływ będzie mieć również prezydencja, jaką w 2016 (cezura prognozy) będą sprawować Holandia (sceptyczna wobec rozszerzania UE) oraz Słowacja (raczej przychylnie nastawiona wobec kandydatury Czarnogóry). Wcześniej jednak pozytywny wpływ może mieć prezydencja Grecji (o ile państwo to wybrnie z własnych problemów i będzie chciało zająć się kwestią swojego bliskiego sąsiedztwa) i Włoch. Ze względu na to, że prezydencja trwa jedynie pół roku, a państwo je sprawujące współpracuje w trójkach z poprzednim i przyszłym państwem sprawującym kadencję, trudno jest jednoznacznie stwierdzić, czy wpływ poszczególnych prezydencji będzie dla Czarnogóry pozytywny czy negatywny. Niewątpliwie jednak będzie mieć wpływ, jeśli sytuacja geopolityczna na świecie stanie się bardziej sprzyjająca procesowi rozszerzenia i jeśli państwa prezydencji będą mogły jako priorytet wyznaczyć sobie akcesję Czarnogóry do UE.

W Czarnogórze natomiast w 2013 roku będą miały miejsce wybory parlamentarne. Ich wynik będzie miał wpływ na dalszy postęp integracyjny; jeśli wygra znowu partia proeuropejska, to na pewno dalej będzie stawiać na pierwszym miejscu na akcesję do UE. Jeśli jednak  wygra partia bardziej sceptyczna wobec UE, to proces integracji może zostać zahamowany. Stąd wybory te mogą mieć różny wpływ na stopień integracji z Unią.

5.Możliwe prescenariusze

1)Precenariusz 1

Jest to niewątpliwie najbardziej optymistyczny scenariusz. Zakłada, że negocjacje akcesyjne rozpoczną się jeszcze w bieżącym roku 2011, natomiast zakończą w 2015. Co prawda w 2016, czyli w roku cezury czasowej prognozy, Czarnogóra nie będzie jeszcze w UE, natomiast będą wówczas już dobiegały końca prace nad traktatem akcesyjnym. Kraj ten dokona imponujących postępów w procesie integracji, będzie się również szybko rozwijał gospodarczo; mimo to nie wszystkie kryteria będą spełniane według unijnych wytycznych. UE postanowi jednak zakończyć pozytywnie negocjacje akcesyjne pod warunkiem stałej, wzmożonej pracy nad postępami pod unijną opieką.

2)Prescenariusz 2

Według tego scenariusza w 2016 roku Czarnogóra będzie na początku negocjacji akcesyjnych, trwających od 2014 roku (screening), natomiast w połowie 2015 roku zaczną się dopiero negocjacje sensu stricte. Ze względu na niekorzystną sytuację polityczną na świecie, jak również kryzys w UE spowodowany problemami ze strefą euro oraz kryzysem greckim, Unia nie będzie wcześniej zainteresowana wzmożoną pracą nad akcesją. Kraje członkowskie będą raczej niechętnie nastawione do jakiejkolwiek akcesji po przyjęciu Chorwacji (2013 rok) i będą optowały za wewnętrzną konsolidacją, proponując krajom bałkańskim, w tym Czarnogórze, specjalne partnerstwo na preferencyjnych warunkach. Czarnogóra uzna to za sytuację dość analogiczną do Turcji; w kraju będą narastać eurosceptyczne nastroje.

3)Prescenariusz 3

Czarnogóra rozpocznie negocjacje jeszcze w połowie 2012 roku. Proces screeningu potrwa około roku, natomiast prawdziwe negocjacje ruszą w  2013 roku. W momencie cezury czasowej prognozy będzie jeszcze w trakcie negocjacji akcesyjnych.

Zostały odrzucone skrajne prognozy, dotyczące z jednej strony przyjęcia Czarnogóry do UE jeszcze przed 2016 rokiem, a z drugiej strony rozpadu UE lub strefy euro oraz zmiana rządów w Czarnogórze i związana z tym rezygnacja z kandydowania do UE. Prognozy te uznane zostały za mało realne.

6.Najbardziej prawdopodobny scenariusz

Za najbardziej prawdopodobny scenariusz został uznany prescenariusz trzeci. Według niego Czarnogóra w 2016 roku nie będzie jeszcze członkiem UE. Natomiast będzie już w trakcie negocjacji akcesyjnych, mając za sobą screening (2012-2013) i 3 lata negocjacji właściwych (od 2013). Data ich zakończenia będzie wówczas szacowana wstępnie na 2019 rok. Zamknięta zostanie kwestia m. in. swobodnego przepływu osób, swobodnego przepływu kapitału, podatków, polityki konkurencji, swobody świadczenia usług czy ochrony konsumentów i zdrowia; prace będą jednak trwały jeszcze przy wymiarze sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, ochronie środowiska oraz rolnictwa i rybołówstwa. Zostaną zakończone negocjacje dotyczące około 1/3 kwestii.

W 2013 roku będą miały miejsce wybory parlamentarne w Czarnogórze, w których ponownie zwycięży Koalicja dla Europejskiej Czarnogóry, osiągając wynik około 50% głosów. To pozwoli na dominację w parlamencie; jednocześnie na premiera zostanie ponownie wybrany Igor Luksič. Partie koalicyjne pozostaną proeuropejskie i jako priorytet strategii państwa traktować będą akcesję do UE.

Nastawienie unijnych instytucji do Czarnogóry, opinia innych instytucji i organizacji międzynarodowych do tego państwa pozostanie pozytywna. UE wytłumaczy Czarnogórze, że wydłużanie procesu integracji jest spowodowane wewnętrznymi problemami UE (kłopoty Grecji i strefy euro, powolne wychodzenie z kryzysu finansowego), a nie wrogim nastawieniem do Czarnogóry. Prace nad akcesją będą zatem przebiegać powoli, lecz stopniowo.

UE będzie starała się wyciągnąć wnioski z wcześniejszych akcesji; w związku z tym będzie bardzo surowo kontrolować przestrzeganie przez Czarnogórę kryteriów kopenhaskich. To wydłuży zdecydowanie proces integracyjny, natomiast lepiej przygotuje Czarnogórę do akcesji.
Nadal Czarnogóra nie będzie miała alternatywy dla UE. Natomiast coraz lepiej będzie się rozwijać integracja regionu bałkańskiego; duży wpływ będą miały na to aspiracje unijne pozostałych państw bałkańskich. Sytuacja w regionie będzie coraz stabilniejsza.

Również kwestie etniczne w Czarnogórze będą wyglądały coraz lepiej; przyczyni się do tego w znacznym stopniu polityka inkluzji wobec mniejszości etnicznych, a także fakt, że serbska mniejszość stanie się bardziej przychylna wobec integracji z UE, dzięki postępom Serbii na drodze integracji.

Rosja nie będzie w większym stopniu wpływać na integrację Czarnogóry z UE; również Turcja prawdopodobnie skupi się na swoich wewnętrznych sprawach, a kwestia akcesji do UE zejdzie w tym kraju na dalszy plan. Turcja prawdopodobnie będzie chciała bardziej zaangażować się w krajach arabskich, w których obecnie ma miejsce jaśminowa rewolucja, niż na Bałkanach.

Z czasem osłabnie wpływ kryzysu finansowego na gospodarkę Czarnogóry; będzie się ona rozwijać powoli, acz systematycznie. Nadal istotny będzie kryzys w strefie euro oraz problem państwa greckiego, który w negatywny sposób wpływa na integrację Czarnogóry i UE.

Mimo to poprawi się wizerunek Czarnogóry w oczach państw członkowskich UE; naturalnie część z nich pozostanie sceptyczna wobec rozszerzania o kraje bałkańskie, jednak poparcie dla Czarnogóry wśród społeczeństw tych państw będzie stopniowo rosło. Chorwacja, która wejdzie w 2013 roku do UE stanie się rzecznikiem interesów państw bałkańskich w UE, chcąc znaleźć dla siebie specjalizację wewnątrz Unii. Będzie wspierać Czarnogórę w procesie negocjacji, podobnie jak wiele spośród państw członkowskich z rozszerzenia z 2004 roku oraz Niemcy, Austria i Francja.

7.Czynniki zakłócające

Wśród czynników zakłócających opisany powyżej scenariusz należy uwzględnić:
- Rozpad Unii Europejskiej
Wydaje się on być mało realny, natomiast nie można go wykluczyć, zwłaszcza w obliczu licznych problemów, z jakimi boryka się teraz Unia. Jeśli nastąpi, z pewnością uniemożliwi Czarnogórze akcesję do organizacji, która de facto nie będzie istnieć.
- Rozpad strefy euro
Rozpad strefy euro mógłby zdestabilizować wewnętrzną i zewnętrzną sytuację Unii na tyle, by przesunąć daleko w czasie kwestie akcesji, co automatycznie oznaczałoby, że podany scenariusz nie nastąpi według prognozowanych dat. Prawdopodobnie nie wykluczyłby rozwoju integracji Czarnogóry z UE, ale na pewno uniemożliwiłby jej prowadzenie negocjacji w prognozowanym tempie.
- Wojna w regionie Bałkanów
Wojna z pewnością wykluczyłaby możliwość akcesji Czarnogóry do UE – w przypadku uczestnictwa tego państwa w wojnie nawet o kilka dekad. Obecnie wojna wydaje się być mało realna, a nawet jeśli, to toczyłaby się raczej na terytorium Serbii, Kosowa i Albanii. Nie można jednak wykluczyć takiej sytuacji, jak również nie można wykluczyć ewentualnego uczestnictwa Czarnogóry w działaniach wojennych.

8.Podsumowanie

Dzięki starannej analizie obecnej sytuacji Czarnogóry, czynników wpływających obecnie na proces integracji z UE oraz wyselekcjonowaniu zmiennych, mogących mieć wpływ na ten proces za 5 lat, udało się stworzyć 3 możliwe wersje przebiegu zdarzeń, z których został wybrany najbardziej realistyczny scenariusz.

Według niego Czarnogóra za 5 lat, tj. w 2016 roku, nadal nie będzie państwem członkowskim UE, jednak jej integracja będzie o wiele ściślejsza niż obecnie. Prawo zostanie wyraźnie dostosowane do unijnego w wielu dziedzinach, jednocześnie w państwie nastąpi postęp gospodarczy i społeczny. Czarnogóra będzie w trakcie negocjacji akcesyjnych, zmieni się również sposób jej postrzegania przez państwa członkowskie UE.

Prognoza ta może jednak nie sprawdzić się w przypadku wystąpienia czynników zakłócających, wśród których został wymieniony rozpad Unii Europejskiej, rozpad strefy euro oraz wybuch kolejnej wojny na Bałkanach. Należy brać je pod uwagę, choć obecnie uznaje się je za mało prawdopodobne.

Bibliografia

1) Accession of the Western Balkans to the EU: Evaluating the process, http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/publication/20100609_att4639135.pdf
2) Commission Opinion on Montenegro's application for membership of the European Union, Brussels 2010, http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2010/package/mn_opinion_2010_en.pdf
3) Szeląg P., „Bałkany a Unia Europejska. Perspektywy integracyjne państw bałkańskich”, Kraków 2008, http://www.europeistyka.uj.edu.pl/upload/153_f974_03szelag.pdf
4) Hołowacz B., „Przyczyny secesji Czarnogóry od Serbii i jej wpływ na integrację z Unią Europejską”, Kraków 2008, http://www.europeistyka.uj.edu.pl/upload/153_1f51_06holowacz.pdf
5) Kołakowska A., „Unia Europejska wobec niepodległości Czarnogóry”, Biuletyn, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 01.06.2006
6) Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie procesu integracji Czarnogóry z Unią Europejską, 09.03.2011
7) Ośrodek Studiów Wschodnich, „Czarnogóra złożyła wniosek o członkowstwo w UE”, 17.12.2008, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/best/2008-12-17/czarnogora-zlozyla-wniosek-o-czlonkostwo-w-ue
8) Ośrodek Studiów Wschodnich, „Czarnogóra: Problematyczny kandydat do UE”, 29.12.2010, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/best/2010-12-29/czarnogora-problematyczny-kandydat-do-ue
9) Ośrodek Studiów Wschodnich, „NATO pogłębia współpracę z Czarnogórą, Bośnię czekają reformy”, 09.12.2009, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/best/2009-12-09/nato-poglebia-wspolprace-z-czarnogora-bosnie-czekaja-reformy
10) Wiadomości Onet, „Premier Czarnogóry ustąpił ze stanowiska”, 21.12.2010, http://wiadomosci.onet.pl/swiat/premier-czarnogory-ustapil-ze-stanowiska,1,4088472,wiadomosc.html
11) Reszczyński Ł., „Cichy faworyt? Czarnogóra na drodze do Unii Europejskiej, 12.08.2010, http://stosunkimiedzynarodowe.info/artykul,756,Cichy_faworyt_Czarnogora_na_drodze_do_Unii_Europejskiej
12) Skrzypek B., „Kiedy Czarnogóra zostanie pełnoprawnym członkiem UE”, 08.06.2009, http://www.stosunkimiedzynarodowe.pl/kiedy-czarnog%C3%B3ra-zostanie-o-pe%C5%82noprawnym-cz%C5%82onkiem-ue