W ostatnich latach do globalnej czołówki ambitnie dołączyła Brazylia, która z ponad 200-milionowym potencjałem demograficznym stanowi najszybciej rozwijający się kraj obydwu Ameryk. Latynosi stawiają przede wszystkim na rozwój rolnictwa i eksportu jego wyrobów oraz rozbudowę przemysłu precyzyjnego, opartego na eksploatacji bogatych złóż naturalnych. Prezydent tego kraju Luiz Inacio Lula da Silva coraz częściej angażuje się w rozwiązywanie ważnych problemów międzynarodowych, m.in. w tym roku wraz z przywódcami Turcji doprowadził do mediacji i porozumienia z Iranem w sprawie realizowania przez ten kraj programu nuklearnego.

Z pewnością z walki o silną pozycję geopolityczną w nowych układach globalnych nie zrezygnują również wciąż nie mogąca liczyć na pełną integrację z UE Turcja oraz Iran, rozwijający szeroko zakrojony program modernizacji gospodarczej.

Europejsko-rosyjskie puzzle

Na powyższym tle Rosja z dramatycznie kurczącym się potencjałem demograficznym znajduje się w defensywie w stosunku do nowych, wschodzących światowych mocarstw. Rosyjski Daleki Wschód zamieszkuje w tej chwili zaledwie nieco ponad 6 mln etnicznych Rosjan. W stosunku do lat 80. liczba ludności Syberii zmniejszyła się o kilkanaście procent. Dla porównania, po drugiej stronie Amuru mieszka 100 mln Chińczyków. W miastach rosyjskiego Dalekiego Wschodu cyrylicę na sklepowych szyldach powoli zastępują hieroglify. Tandem Miedwiediew–Putin „odpuścił” dalekie rubieże azjatyckie i koncentruje uwagę na partnerstwie z Europą Zachodnią oraz odzyskaniu wpływów w dawnych demoludach oraz tradycyjnych strefach rosyjskiego wpływu, m. in. w regionie Południowego Kaukazu. Rosjanom ciężko było pogodzić się z rozpadem strefy wpływów na wschód od Bugu. Nieśmiałe próby niwelowania skutków rozpadu Imperium widać było już na początku lat 90., gdy czołowi politycy z Moskwy związani z Michaiłem Gorbaczowem zgłaszali hasło tzw. „wspólnego europejskiego domu”. Postulowało ono m.in. likwidację NATO, powstałego zdaniem Rosjan w określonych realiach geopolitycznych zimnej wojny.

Werbalnie oprotestowując proces poszerzenia Paktu, Kreml nie spodziewał się jednak, że już wkrótce będzie świadkiem osłabienia i stopniowej dezintegracji największego paktu bezpieczeństwa cywilizacji zachodniej. Reakcją Moskwy na kryzys NATO było błyskawiczne wzmocnienie dwustronnych relacji politycznych z Niemcami i Francją oraz intensywne wysiłki dyplomatyczne na rzecz stworzenia w UE państw życzliwych wobec Rosji. Niemcy i Francja coraz życzliwiej spoglądały na Wschód, zapewniający im realizację znacznego procentu zapotrzebowania surowcowego. Zarówno Berlin, jak i Paryż pragną włączyć Rosję do ogólnoeuropejskiego systemu bezpieczeństwa i maksymalnie połączyć jej gospodarkę z Zachodem. Nie licząc sceptycznej w tym względzie postawy Wielkiej Brytanii, żadne inne państwo „starej UE” nie chce przeciwstawić się takiej koncepcji. Jakikolwiek konflikt polityczny z Rosją jest więc dzisiaj wyjątkowo nie na rękę dla Paryża, Rzymu, Madrytu, Berlina czy Wiednia.

Związek Europy i Rosji?

Wyraźna europejska niechęć do drażnienia „rosyjskiego niedźwiedzia” spowodowała finezyjne przemodelowanie dotychczasowej kremlowskiej strategii osłabiania UE. Skoro większość „starej Unii” opowiada się za maksymalnym zbliżeniem z Moskwą, to ta nie musi już wcale rozbijać Wspólnotę poprzez wzmacnianie bilateralnych relacji z Niemcami, Francją czy Włochami. W sierpniu br. jeden z najbardziej wpływowych kreatorów rosyjskiej dyplomacji, przewodniczący Rady Polityki Zagranicznej przy moskiewskim MSZ Siergiej Karaganow w kremlowskiej „Rassijskoj Gazecie” (artykuł przedrukowała również „Gazeta Wyborcza”) zaproponował hasło budowy Związku Europy, który połączyłby dotychczasowy obszar UE, Rosję oraz państwa leżące w bliskim sąsiedztwie obydwu organizmów: m. in. Ukrainę, Turcję i Kazachstan. Według Karaganowa, sojusz UE i Rosji powinien mieć charakter szeroko zakrojonego partnerstwa strategicznego, zakładającego ścisłą koordynację polityk zagranicznych Brukseli i Moskwy. Drugim elementem postulowanej „Unii Europy” byłby związek energetyczny, ustalający jednakowe warunki dostępu do złóż i dróg transportowych (co byłoby na rękę UE) oraz sprzedaży (czego od lat domaga się Rosja). „Miękka siła Europy mogłaby połączyć się z twardą siłą niemałego potencjału strategicznego Rosji. (...) Taki kompleks mógłby w dzisiejszej wielkiej Europie odegrać tę samą rolę, którą kilkadziesiąt lat temu odegrała Europejska Wspólnota Węgla i Stali” – ocenia kremlowski politolog, dodając, że tylko unia Brukseli i Moskwy będzie mogła przeciwstawić się rosnącej, globalnej potędze Chin (cyt. za "Gazeta Wyborcza", 27. 08.2010).

Nie sposób nie zauważyć, że idee jednego z mentorów rosyjskiej dyplomacji stanowią twórcze rozwinięcie dawnego pomysłu „wspólnego europejskiego domu” i stanowią oczywiste zagrożenie dla tradycyjnej jedności euroatlantyckiej wraz z postulowanymi przez polską dyplomację w połowie tej dekady wspólną europejską polityką energetyczną oraz sojuszem mniejszych krajów Europy Środkowowschodniej w obliczu neoimperialnej polityki Kremla.

Bliżniaczo podobne propozycje do tez Karaganowa, zawarł w swoim wystąpieniu na inauguracji nowego roku akademickiego w prestiżowym moskiewskim Państwowym Instytucie Stosunków Międzynarodowych (MGIMO) minister spraw zagranicznych Rosji Siergiej Ławrow. Szef rosyjskiej dyplomacji wezwał m. in. do zbliżenia Kremla z głównymi ośrodkami decyzyjnymi UE, zarówno na szczeblu samej Wspólnoty, jak i w relacjach dwustronnych. Sugestie o możliwym przystąpieniu Rosji do NATO, jeszcze kilka lat temu brzmiące anegdotycznie, coraz częściej pojawiąją się w otoczeniu prezydenta Miedwiediewa.

Równoległe, Kreml nie zamierza rezygnować z wpływu na sytuację na Kaukazie, czego jasnymi dowodami, już po wojnie z sierpnia 2008 roku sa faktyczna zmiana granicy morskiej z Gruzją w 2009 roku, wieloletnie przedłużenie stacjonowania Floty Czarnomorskiej na Krymie oraz rozmieszczenie nowych baz wojskowych i systemu obrony rakietowej S-300 w Armenii i oderwanej od Gruzji Abchazji.

Międzymorze w defensywie

Również „młoda Unia” nie zamierza obecnie przeciwstawiać się rosyjskiej ofensywie politycznej i gospodarczej. Rządząca od roku prezydent Litwy Dalia Grybauskaite, w przeciwieństwie do swojego poprzednika, bardziej liczy na sojusz Wilna ze Skandynawią, niż z Warszawą. Co najważniejsze jednak – dąży też do ocieplenia stosunków z Moskwą. Łotwa, Estonia, Czechy, Rumunia oraz Węgry (pod nowym kierownictwem życzliwego Polsce premiera Viktora Orbana) – najwięksi sojusznicy wprowadzanej w życie przez śp. Prezydenta Lecha Kaczyńskiego polityki współpracy krajów Europy Środkowowschodniej, są dzisiaj skupieni nad walką ze skutkami kryzysu gospodarczego. To właśnie wewnętrzne reformy gospodarcze wydają się dziś priorytetem dla Tallina, Rygi i Budapesztu. Polska znalazła się więc w wyjątkowo trudnej sytuacji międzynarodowej.

Widoczna w działaniach naszej dyplomacji po 2007 roku rezygnacja z aktywnego partnerstwa z Ukrainą i Gruzją oraz nieumiejętność ustanowienia modus vivendi z coraz bardziej uniezależniającą się od Moskwy Białorusią, dopełniają porzucenia przez nasze władze idei współpracy małych i średnich krajów leżących między Zatoką Fińską a Bosforem. Dla Rosji stanowi to doskonałą okoliczność do wzmocnienia swoich wpływów w regionie. Już teraz większość polskich firm inwestujących na Litwie lub Ukrainie została z powodzeniem wyparta przez kapitał ze Wschodu. W fazie upadku znajduje się chociażby sztandarowa inwestycja polskiego „Orlenu” w litewskich Możejkach, którą wkrótce mogą za połowę ceny przejąć koncerny rosyjskie.

Jako wyjątkowo smutne dopełnienie powyższego obrazu należałoby traktować skandaliczną postawę naszych władz w sprawie śledztwa smoleńskiego czy też bezprecendensowe zaproszenie szefa rosyjskiego MSZ na naradę polskich ambasadorów w gmachu przy warszawskiej Alei Szucha.

NATO i UE – gliniane kolosy

Coraz bardziej niepokojącym procesem jest postępująca dezintegracja dwóch największych organizacji obronnych i politycznych Zachodu. Pakt Północnoatlantycki, przez dekady gwarant utrzymania wolnego świata, pęka w szwach. W zasadzie ostatnią wspólną akcją sojuszu były bombardowania Serbii w 1999 roku. Dzisiaj oceniane są one z mieszanymi uczuciami z uwagi na jednostronną secesję Kosowa i utworzenie w Europie nowego państwa zamieszkiwanego w większości przez muzułmanów. Wieloletnie zaangażowanie NATO w Afganistanie nie przyniosło oczekiwanych sukcesów, stąd coraz mniej członków Paktu wyraża ochotę na pozbawione perspektyw tkwienie w kraju, w którym połamały sobie zęby największe mocarstwa. Kolejnym ciosem dla NATO były powszechne wątpliwości towarzyszące uzasadnieniu amerykańskiego uderzenia na Irak w 2003 roku. Zaowocowały one największym od momentu powstania Paktu kryzysem w jego łonie i potężnym rozerwaniem jedności europejsko-atlantyckiej.W tym kontekście kolejne rozszerzenia NATO w 2004 roku (o Litwę, Łotwę, Estonię, Słowację, Słowenię, Rumunię i Bułgarię) oraz w 2009 roku (o Albanię i Chorwację) stanowiły raczej kurtuazyjny akt dyplomatyczny niż świadectwo zwiększenia potęgi sojuszu. Tym bardziej że większa część nowo przyjętych członków – w szczególności Słowacja, Słowenia i Bułgaria – utrzymuje tradycyjnie dobre stosunki z Rosją i wręcz wyraźnie deklaruje, iż nie zamierza prowadzić aktywnej polityki w ramach organizacji. Znamienny pozostaje również fakt, iż wspomniany wyżej rosyjski politolog Siergiej Karaganow w swojej koncepcji Związku Europy i Rosji w ogóle nie wspomina o Pakcie Północnoatlantyckim.

Podobnie rzecz się ma z Unią Europejską, którą od momentu rozpoczęcia megakryzysu finansowego na przełomie 2008 i 2009 roku stanęła przed koniecznością reform i zmian modelu społeczno-gospodarczego. Napisane z rozmachem wielkie strategie rozwojowe UE w rodzaju Strategii Lizbońskiej, postulujące już w drugiej dekadzie XXI wieku powstanie na Starym Kontynencie najbardziej konkurencyjnego rynku świata, powodują dziś uśmiech nawet samych ich autorów. Stanowią raczej zbiór pobożnych życzeń bądź katalog niezrealizowanych projektów. Bruksela coraz mniej mówi o kolejnym poszerzeniu UE, które objąć miałoby kraje Bałkanów Zachodnich. Dzisiaj coraz mocniej znajdują się one pod gospodarczymi wpływami Rosji, widocznymi nie tylko tradycyjnie w Serbii, ale również w Chorwacji i Bośni. Pomysły Unii w rodzaju Partnerstwa Wschodniego dla obszaru poradzieckiego, jak na razie nie znalazły konkretyzacji i ugrzęzły w biurokratycznych koleinach. Najnowszy twór Komisji Europejskiej – quasi-instytucja dyplomatyczna Europejska Służba Działań Zewnętrznych (EAS), w której przedstawiciele krajów „młodej Unii” zostali wręcz demonstracyjnie pominięci, oznacza rezygnację z prowadzenia aktywnej polityki globalnej przez liczącą ponad 400 mln mieszkańców wspólnotę polityczną. Co więcej, wskazuje też na zamiar pozbawienia mniejszych krajów kontynentu realnego wpływu na wspólną politykę zagraniczną.

Wnioski na przyszłość

W dość niekorzystnej sytuacji geopolitycznej, w której znalazła się Polska, nie pozostaje nic innego, jak walczyć o zachowanie jagiellońskiego oblicza naszej polityki zagranicznej. Trzeba pomimo trudności kontynuować partnerstwo z życzliwymi, bliskimi sąsiadami. Nie możemy porzucać Ukrainy (niezależnie od konrtenych posunięć administracji prezydenta Wiktora Janukowycza), Gruzji (coraz bardziej osamotnionej na Zachodzie i szukającej teraz zbliżenia z Iranem, Turcją i krajami regionu Zatoki Perskiej), Azerbejdżanu, jak również, Białorusi, gdzie w ostatnich latach zachodzą ciekawe zmiany wewnętrzne (wyjątkowo mało zauważane w Warszawie). Trzeba zabiegać o utrzymanie bliskich relacji z praskim Hradem, gdzie jeszcze przez kilka lat urzędować będzie prezydent Vaclav Klaus. Kolejnym istotnym krajem, z którym nie możemy zaniedbywać partnerstwa pozostaje Rumunia.

W kwestii relacji ze „starą UE” na czoło wysuwa się konieczność dbania o ścisłe relacje z Londynem, od czasów rządów Tony`iego Blaira tradycyjnie niechętnego do umizgów w stronę Rosji oraz brytyjskimi konserwatystami, skłaniającymi się do maksymalnie możliwego ograniczenia dążeń federacyjnych w ramach Unii. Należałoby twardo działać na rzecz odbudowy współpracy euroatlantyckiej oraz wspierać idee mądrego powrotu Stanów Zjednoczonych do zaangażowania w sprawy Europy. W tym względzie naszym partnerem może być teraz republikańska opozycja w USA.Polskie ośrodki formułujące cele polityki zagranicznej powinny też poważnie rozważyć pomysły nawiązania partnerstwa gospodarczego ze wschodzącymi potęgami – Chinami, Indiami i Brazylią, które już wkrótce będą wyznaczać kierunki globalnego rozwoju.

Polityka wycofania i rezygnacji, którą na froncie polityki zagranicznej proponuje nam ekipa rządząca, w dobie obecnych przeobrażeń świata prowadzić będzie do zupełnego osłabienia polskiego potencjału geopolitycznego i utraty podstawowych instrumentów prowadzenia suwerennej polityki. Jeżeli obecny kurs naszej polityki zagranicznej nie ulegnie zmianie, już niedługo, jak obrazowo ujął to jeden z publicystów krakowskich "Arcanów", działania polskiej dyplomacji na kierunku wschodnim ograniczą się do troski o niszczejące cmentarze oraz pamiątki po I i II Rzeczpospolitej. Wszyscy zgodzimy się, że jak na 40-milionowy naród w środku Europy, to zdecydowanie za mało.

Artykuł w nieznacznie zmienionej wersji ukazał się równolegle w 8-9 (2010) numerze miesięcznika "Nasz Głos", wydawanego przez Katolickie Stowarzyszenie "Civitas Christiana".