Anna Walkowiak: Zdobyć pierwszeństwo
Sukcesy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w eksploracji przestrzeni kosmicznej przypadające na lata 50. i 60. XX wieku wpisują się w zimnowojenną rywalizację mocarstw. Wystrzelenie pierwszego obiektu na orbitę, pierwszego psa, a wreszcie pierwszego człowieka miało udowodnić przewagę technologiczną ZSRR nad USA i pośrednio wykazać wyższość systemu socjalistycznego. Możliwość zdobycia przewagi strategicznej poprzez wykorzystanie kosmosu miała ogromne znaczenie, jednak zachowanie obu mocarstw dążących do wyróżnienia się, świadczy również o symbolicznym wymiarze działań. Wobec braku norm prawa międzynarodowego, które regulowałyby status przestrzeni kosmicznej, obecność na powierzchni ciał niebieskich mogłaby stać się podstawą do wysuwania roszczeń o objęcie ich jurysdykcją danego państwa. Czynnik ten niewątpliwie również wpływał na postawę ZSRR i USA.
W latach 30. XX wieku w ZSRR podjęto prace nad ulepszeniem istniejących technologii rakietowych i dostosowaniem ich do potrzeb planowanych lotów kosmicznych. Na szczególną uwagę zasługuje działalność Grupy Badania Napędu Odrzutowego (GRID) powołanej w 1931 r., którą z czasem zaczął finansować Wydział Wynalazczości Wojskowej Armii Czerwonej. Od 1932 r. na jej czele stał Siergiej Pawłowicz Korolow, uznany za ojca radzieckiego kosmonautyki. W skład Grupy wchodził również Friedrich Antonowicz Cander, który w pierwszych latach po rewolucji październikowej próbował zainteresować podróżami międzyplanetarnymi Włodzimierza Iljicza Lenina. Rok później powstała rakieta z napędem hybrydowym, a z GRID i Laboratorium Dynamiki Gazowej utworzono Instytut Badań Naukowych nad Napędem Odrzutowym (RNII) z siedzibą w Moskwie. Stalinowska Wielka Czystka objęła również czołowych pracowników Instytutu. Na karę śmierci skazani zostali szef Instytutu Iwan Terientiewicz Kleimienow oraz jego zastępca Georgij Erikowicz Langemak. Korolow i Valentin Pietrowicz Głuszko zostali zesłani do obozów pracy przymusowej, gdzie dalej prowadzili badania. Nie zostały one przerwane nawet w czasie II wojny światowej.
Po zakończeniu wojny Głuszko wysłany został do Niemiec w celu zapoznania się z osiągnięciami niemieckimi w zakresie technologii rakietowej. W 1950 r. Siergieja Korolowa mianowano głównym projektantem programu budowy rakiet balistycznych dalekiego zasięgu. Badania koncentrowały się nad stworzeniem rakiety zdolnej do umieszczenia na orbicie satelity. Efektem prac było wysłanie w kosmos rakiety na pokładzie, której znajdowały się żywe zwierzęta w 1951 r. 4 października 1957 r. na orbicie ziemskiej został umieszczony pierwszy sztuczny satelita Sputnik 1. Planowane wystrzelenie satelity zostało przyśpieszone, by uprzedzić próbę amerykańską. 3 listopada w kosmos został wysłany radziecki satelita Sputnik 2 z pierwszym psem na pokładzie – suczką mieszańcem o imieniu Łajka. Zwierzę nie przeżyło lotu. Dwa lata później podjęto próby zbadania Księżyca. W styczniu wystrzelono sondę kosmiczną Łuna 1, która jako pierwszy w historii ziemski obiekt przekroczył orbitę, osiągając drugą prędkość kosmiczną. Sonda nie dotarła do Księżyca. 12 października wysłano kolejną sondę, Łuna 2, której zadaniem by zrzucenie na powierzchnię naturalnego satelity Ziemi flagi ZSRR. Około trzech tygodni później (4 listopada) orbitę ziemską opuściła Łuna 3. Jej zadaniem, w przeciwieństwie do poprzedniczek, nie był kontakt fizyczny, a jedynie przelot w pobliżu Księżyca i wykonanie zdjęć jego ciemnej strony. Kolejne satelity Łuna dokonały miękkiego lądowania na powierzchni oraz dostarczyły próbek skał księżycowych.
Udany powrót z orbity prototypu statku kosmicznego Wostok w 1960 r., na pokładzie którego przebywały dwa psy: Biełka i Striełka (Biała i Strzała) otworzył przed radziecką kosmonautyką nowy okres. 12 kwietnia 1961 r. major Jurij Aleksiejewicz Gagarin, jako pierwszy człowiek na świecie, jednokrotnie okrążył orbitę ziemską na pokładzie statku Wostok 1. Jego lot trwał godzinę i czterdzieści osiem minut. Sukces misji Gagarina przyczynił się do wzrostu prestiżu międzynarodowego ZSRR. Przyczyniło się to również do zaognienia rywalizacji amerykańsko-radzieckiej w kosmosie. W 1962 r. ZSRR wystrzelił pierwszą sondę w kierunku Marsa, jednak program eksploracji Czerwonej Planety został zarzucony na rzecz badań nad lotami załogowymi i masową produkcją rakiet międzykontynentalnych. Powrócono do niego na krótko pod koniec dekady, po amerykańskim lądowaniu na Księżycu. W 1963 r. orbitę ziemską okrążyła pierwsza kobieta na świecie, Walentina Tereszkowa, na pokładzie statku kosmicznego Wostok 6. Lot trwał 72 godziny. 6 października 1964 r. ZSRR wysłał w kosmos pierwszą misję wieloosobową. Na pokładzie statku kosmicznego Woschod 1 znajdowało się trzech kosmonautów: Władimir Komarow, Konstantin Feoktistow i Borys Egorow. Rok później podczas misji statku Woschod 2, jeden z uczestników lotu – Aleksiej Leonow, jako pierwszy odbył spacer kosmiczny. Poza statkiem spędził niewiele ponad dwanaście minut.
Amerykańskie lądowanie na Księżycu spowodowało spadek zainteresowania programami jego eksploracji wśród kremlowskich władz. Poczynając od lat 70. Radzieccy inżynierowie skupili się na budowie stacji orbitalnej. Umieszczenie pierwszego tego typu obiektu w kosmosie – Salut 1 – było możliwe dzięki wykorzystaniu wcześniejszych osiągnięć przeznaczonego dla wojskowa projektu „Diament” („Ałmaz”), prowadzonego przez Władimira Chelomei. Poczynając od 1974 r. trwały próby połączenia na orbicie amerykańskiego Apollo i radzieckiego Sojuz. Do historycznego połączenia doszło w dniach 17-19 lipca 1975 r.
Kolejnym wielkim osiągnięciem radzieckiej kosmonautyki było stopniowe umieszczanie na orbicie okołoziemskiej elementów stacji orbitalnej Mir. Kluczową część obiektu wystrzelono kosmos w 20 lutego 1986 r. Stacja pozostawała na orbicie do kontrolowanej deorbitacji w 2001 r. Na jej pokładzie Walerij Poliakow spędził półtora roku, ustanawiając światowy rekord.
Ostatni sukces ZSRR w zakresie rozwoju technologii kosmicznej miał miejsce w 1988 r. W kosmos wystrzelono wahadłowiec kosmiczny Buran (Burza śnieżna), który na orbitę wyniosła rakieta na paliwo ciekłe Energia.
Kryzys gospodarczy oraz rozpad ZSRR zastopowały rozwój rosyjskich programów kosmicznych. Poza granicami Rosji znalazł się najważniejszy z kosmodromów – Bajkonur. Umowę z Kazachstanem o dzierżawie obiektu podpisano dopiero w 1994 r. Rok wcześniej Rosja przystąpiła do programu budowy Międzynarodowej Stacji Kosmicznej (ISS), największego tego typu obiektu w historii. Pierwszy element ISS został wystrzelony w kosmos z Bajkonuru w listopadzie 1998 r.
W XXI wieku Rosja stawia na współpracę międzynarodową w zakresie rozwoju technologii i eksploracji kosmosu. Razem z Francją wspólnie korzysta z kosmodromu na terenie Gujany Francuskiej. W ramach współpracy z Europejską Agencją Kosmiczną (ESA) rozpoczęła programy, których celem jest badanie Marsa (od 2003 r.) oraz Wenus (od 2005 r.). Jednocześnie Rosja dąży do przekształcenia kosmodromu w Plesiecku w główny punkt startu pojazdów kosmicznych, a tym samym uniezależnienie się od kazachskiego Bajkonuru. O strategicznym postrzeganiu przestrzeni kosmicznej, pomimo braku środków na badania o skali porównywalnej z okresem istnienia ZSRR, świadczy wyodrębnienie w ramach rosyjskich sił zbrojnych wojsk kosmicznych.
Osiągnięcia ZSRR w dziedzinie podboju kosmosu przyczyniły się do rozwoju technologicznego oraz umożliwiły pogłębienie wiedzy o przestrzeni kosmicznej, w szczególności o Księżycu. Pierwsze okrążenie Ziemi przez Sputnik, a następnie podpisanie Układu o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi 27 stycznia 1967 r., stało się podstawą międzynarodowego prawa kosmicznego. Rosja, choć nie osiąga tak znacznych sukcesów jak ZSRR, do czego przyczynia się brak środków na badania i rozwój nowych technologii, również na tym polu stara się utrzymać pozycję mocarstwa.
Na podstawie:
Austronautyka.pl, astronautyka.planty.pl
Guide to Russia, guidetorussia.com
Russian Federal Space Agency, federalspace.ru
Russian Space Web, russianspaceweb.com
Wolność w szwedzkim modelu państwa opiekuńczego
