Paweł Świeżak: Broń atomowa na Ukrainie

• broń atomowa
• broń jądrowa w xxi wieku
• klub czy targ atomowy
• npt
• ukraina
• _ukraina

Uzyskując w 1991 r. niepodległość, Ukraina weszła w posiadanie znacznej części poradzieckiej broni atomowej. Arsenał, jakim dysponowało to młode państwo, był wówczas trzecim co do wielkości na świecie (stanowił 12% radzieckich zasobów nuklearnych)[1]. Składało się na niego 176 międzykontynentalnych, wielogłowicowych rakiet balistycznych (typów SS-19 oraz SS-24), 44 bombowce strategicznych dalekiego zasięgu (bazy Uzin oraz Pryłuki) oraz znaczna liczba taktycznych głowic nuklearnych (zainstalowanych na rakietach o zasięgu nieprzekraczającym 5500 km.)[2]. Broń strategiczna była skupiona w bazach Pierwomajsk oraz Derażnia, gdzie zainstalowane były wyrzutnie stacjonarne (130 silosów dla SS-19 oraz 46 dla SS-24). Całości obrazu dopełniał bardzo dobrze rozwinięty przemysł zbrojeniowy produkujący na potrzeby wojsk atomowych, zajmujący się wytwarzaniem oraz serwisowaniem rakiet balistycznych oraz bombowców (m.in. kompleks Piwdenmasz, zakłady w Pawłogradzie, Kijowie, Sarnach). Rozwinięty na Ukrainie był też system energetyki jądrowej. Ukraina nie posiadała natomiast łodzi podwodnych wyposażonych w broń atomową.

Ogółem, w 1991 r. naddnieprzański kraj posiadał w sumie 1240 strategicznych głowic nuklearnych oraz 2390 taktycznych ładunków nuklearnych[3], co stawiało Ukrainę w gronie czołowych mocarstw nuklearnych świata.

[MAPA] 

Atomowe dylematy Ukrainy 

Na przełomie 1991 i 1992 r. przed nowopowstałym państwem stanęła poważna pokusa związana z posiadaną bronią atomową. Toczyły się wówczas rozmowy z Federacją Rosyjską w sprawie tak zwanej „sukcesji”, mające ustalić, co komu przynależy z dawnego wspólnego majątku państwa radzieckiego. Broń nuklearna była istotną częścią tego sporu. Nie było też jasne, czy Ukrainę obowiązuje układ NPT oraz inne umowy ratyfikowane przez ZSRR.

Za pozostawieniem broni atomowej na Ukrainie przemawiały pewne argumenty. Arsenał jądrowy przede wszystkim dawałby krajowi gwarancje bezpieczeństwa oraz umacniał jego pozycję przetargową w konfliktach (zwłaszcza) z Rosją , z którą toczył się wtedy gorący spór o flotę czarnomorską i status Sewastopola. Poza tym status mocarstwa atomowego w obiektywny sposób podniósłby międzynarodową pozycję kraju.

Jednakże istniały równie ważkie powody skłaniające do rezygnacji z atomowych ambicji. Ukraina była zwłaszcza w pierwszych latach niepodległości postrzegana przez opinię międzynarodową jako kraj niestabilny oraz mało przewidywalny. Pozostawianie w rękach ukraińskich broni A było niedopuszczalne z punktu widzenia tak USA, jak i państw zachodniej Europy i Rosji. W przypadku więc upierania się przy nuklearnych aspiracjach, Ukrainie groził międzynarodowy ostracyzm, wstrzymanie wszelkiej pomocy gospodarczej (która była wręcz niezbędna) oraz najprawdopodobniej nałożenie bolesnych sankcji. Poza tym istniały nierozwiązane problemy prawno-międzynarodowe związane ze statusem nuklearnym Ukrainy oraz potencjalne kłopoty ekonomiczne (koszt stacjonowania broni) oraz związane z zapewnieniem bezpieczeństwa (a świat miał w pamięci katastrofę czarnobylską).

Ostatecznie argumenty „przeciw” przeważyły szalę. Gra, na jakiej prowadzenie Ukraina zdecydowała się w pierwszej połowie lat 90. XX stulecia, de facto nie miała więc na celu utrzymania statusu państwa atomowego, a tylko uzyskanie możliwie jak najlepszych warunków w zamian za rezygnację z takiego statusu. Stronie ukraińskiej zależało przede wszystkim na otrzymaniu międzynarodowych gwarancji bezpieczeństwa, a w dalszej kolejności także na uzyskaniu korzyści ekonomicznych. Zaznaczyła się też niechęć do koncepcji przekazania całej broni posiadanej atomowej Rosji (istniały koncepcje zniszczenia jej „na miejscu”). Ostatecznym rezultatem tych działań stało się przystąpienie Ukrainy do układów NPT oraz START I, CTBT i ABM[4]. Zagwarantowane również zostało formalnie bezpieczeństwo granic Ukrainy.

{mospagebreak} 

Kalendarium dojścia Ukrainy do statusu państwa bezatomowego zgodnie z zapisami NPT 

1990-1991 r.

Już w deklaracji niezależności państwowej z 16 lipca 1990 r. zawarto zapis o dążeniu do osiągnięcia
w przyszłości statusu państwa bezatomowego. Ukraina zadeklarowała posłuszeństwo wobec 3 zasad
stanowiących sedno artykułu drugiego NPT, to jest że nie będzie starać się zakupić, produkować, ani w żaden inny sposób wejść w posiadanie broni atomowej. Kierunek ten potwierdzono w roku następnym (rezolucja RN O nieatomowym statusie Ukrainy z 24 października 1991 r.). W układach powołujących do życia WNP w końcu 1991 r. znalazły się zapisy mówiące o wspólnym dowództwie sił strategicznych (co praktycznie oznaczało zwierzchnictwo rosyjskie) oraz postulat wycofania sił nuklearnych z Ukrainy do końca 1994 r.

1992 r.

13 stycznia: początek przekazywania taktycznej broni nuklearnej Rosji. Mimo zgrzytów na linii Kijów-
Moskwa, do 6 maja 1992 roku cała ukraińska broń taktyczna znalazła się w Rosji. Jednocześnie strona ukraińska podejmowała próby przejęcia faktycznej kontroli nad bronią strategiczną, co mogło zapowiadać chęć utrzymania i ogłoszenia oficjalnie statusu państwa atomowego.
23 maja – podpisanie Protokołu Lizbońskiego, w wyniku którego Ukraina została uznana za stronę traktatu START I oraz potwierdziła, że będzie dążyć do uzyskanie statusu państwa nienuklearnego.

1993 r.

18 listopada: ratyfikowanie przez ukraińską RN traktatu START I oraz Protokołu Lizbońskiego, obwarowane jednak 13 zastrzeżeniami, co wzbudziło ostrą krytykę ze strony USA oraz reszty społeczności międzynarodowej.

1994 r.

14 stycznia: podpisanie w Moskwie Deklaracji Trójstronnej prezydentów Ukrainy, Rosji oraz USA
o likwidacji ukraińskiej broni nuklearnej w zamian za udzielenie Ukrainie gwarancji bezpieczeństwa;
wydarzenie to można uznać za punkt zwrotny w procesie denuklearyzacji Ukrainy. Elementem Deklaracji było też zapewnienie Ukrainie rosyjskich dostaw paliwa do elektrowni atomowych (z początkowym wsparciem finansowym ze strony USA).
3 lutego – bezwarunkowa ratyfikacja przez RN traktatu START I oraz Protokołu Lizbońskiego. 6 marca rozpoczęto przekazywanie Rosji głowic strategicznych.
16 listopada – RN przyjęła ustawę o przystąpieniu Ukrainy do układu NPT; 5 grudnia wszedł życie układ START I , a na konferencji w Budapeszcie USA, Wlk. Brytania oraz Rosja udzieliły Ukrainie długo oczekiwanych gwarancji bezpieczeństwa.

1996-2004 r.

1 czerwca 1996 r. wszystkie głowice strategiczne zostały relokowane do Rosji (w zamian za zagwarantowanie dostaw paliwa nuklearnego do ukraińskich elektrowni). Do października 2001 r. zostały one zniszczone, co nadzorowali ukraińscy obserwatorzy. Do stycznia 2002 r. wycofano bądź przerobiono na użytek cywilny wszystkie bombowce strategiczne. W 2002 r. zlikwidowano ostatnie silosy i inne instalacje naziemne związane z militarną infrastrukturą nuklearną.
27 września 1996 r. Ukraina podpisała układ CTBT; w latach 1997-2001 trwała procedura dołączenia do układu ABM.

Podsumowanie

Choć Ukraina jest obecnie państwem nie posiadającym militarnych instalacji nuklearnych, nie oznacza to, że wszystkie problemy związane z kwestiami atomowymi zostały rozwiązane. Wciąż działają 4 ukraińskie elektrownie atomowe[5] wyposażone w 15 reaktorów atomowych (a w planach jest uruchomienie kolejnego), co do stopnia zabezpieczeń których można mieć uzasadnione wątpliwości (zapewniają one około połowy zapotrzebowania kraju na energię). Wymagają one stałej wytężonej uwagi międzynarodowych obserwatorów oraz finansowego wsparcia ze strony Zachodu[6]. Niepokojące są też pojawiające się czasami doniesienia o przemycie substancji radioaktywnych z (lub przez) terytorium Ukrainy[7]. Natomiast nie wydaje się, aby obecnie istniała realna perspektywa przywrócenia przez Ukrainę statusu państwa atomowego[8].

1 Por. J. Kozakiewicz, Rosja w polityce niepodległej Ukrainy, Warszawa 1999, s. 213.
2 Dane za: http://cns.miis.edu oraz: J. Kozakiewicz, ibidem, s. 214-215.
3 J. Kozakiewicz, ibidem, s. 215.

4 ABM – Anti-Ballistic Missile Treaty, wszedł w życie w 1972 r. (choć np. USA w 2002 r. wycofały się); START I – Strategic Arms Reduction Talks, podpisany w 1991 r.; CTBT – Comprehensive Nuclear Test-Ban Treaty, otwarty do podpisu od 1996 r.

5 Te elektrownie to: Zaporoska (Energodar), Południowoukraińska (Piwdennoukraińsk), Chmielnicka (Nietyszyn), Równieńska (Kuźniecowsk)
6 Por. np. http://www.world-nuclear.org/info/inf46.htm
7 Por. np. http://www.atominfo.org.ua/news/uranium_arrests_feb_2004.htm
8 Por. tekst „Implementacji art. VI traktatu NPT oraz paragrafu 4 c) z decyzji z 1995 r. Zasady i cele nuklearnej nieproliferacji i rozbrojenia” (ze
wstępnego stanowiska Ukrainy przed konferencją NPT 2005 r.): http://www.reachingcriticalwill.org/legal/npt/prepcom04/papers/ukraine24.pdf
9 Bezwładnościowo naprowadzany, 3-stopniowy pocisk na paliwo stałe. Masa startowa rakiety wynosi 47 ton, zaś ładowność (waga głowicy) nie może
przekraczać jednej tony. Długość pocisku bez głowicy wynosi 17.9 metrów, a maksymalna średnica to 1.86 m. Zostały wyprodukowane w 1985 r.
10 rozdział 1, art.18 Konstytucji Republiki Białorusi (źródło: http://president.gov.by/rus/map2/state/const/cs1.html), ratyfikowana 15 marca 1994 r.