Problem pracy dzieci w Brazylii

• brazylia
• praca dzieci

Choć badania Brazylijskiego Instytutu Geografii i Statystyki (IBGE) pokazują, iż od 10 lat wskaźniki pracy dzieci spadają w każdej z badanych grup wiekowych, nie oznacza to, że problem ten zaczyna znikać z brazylijskiej panoramy społecznej [1]. Wciąż bowiem blisko 4,3 miliona dzieci w wieku od 5 do 17 lat pracuje na utrzymanie swoich rodzin, lub też jest zmuszanych do pracy. I nie zawsze przez życiowe okoliczności.

Jak pokazują dane IBGE, dominującymi grupami wśród dzieci pracujących w Brazylii są: chłopcy, stanowiący niemal 65 procent wszystkich pracujących dzieci, nieletni z obszarów zurbanizowanych - 57 procent oraz nieletni pochodzenia afrykańskiego i mulaci [2], stanowiący około 65 procent pracujących nieletnich we wszystkich grupach wiekowych. Najbardziej dotknięty problemem pracy dzieci w Brazylii jest region Nordeste, w którym pracuje około 15 procent wszystkich zamieszkujących go osób nieletnich [3]. Prawidłowości te należy tłumaczyć za pomocą trzech czynników. Po pierwsze, nierówną dystrybucją PKB Brazylii, przekładającą się na biedę konkretnych regionów, a tym samym dominujących w nich grup etnicznych. Po drugie, różnicą w rozmieszczeniu ludności - ogromna część obywateli Brazylii skupiona jest wokół ośrodków miejskich takich jak São Paulo czy Rio de Janeiro. Po trzecie zaś problemem niedokładności badań statystycznych, które nie biorą często pod uwagę pracy, jaką wykonują dzieci, w tym głównie dziewczynki, w rodzinnych gospodarstwach domowych i rolnych.

 

Wewnętrzny i międzynarodowy stan prawny
Kwestie pracy dzieci można uznać zarówno za problem prawny, naruszający wewnętrzny porządek oraz międzynarodowe zobowiązania Brazylii, jak i za społeczny, głęboko zakorzeniony w historii i kulturze narodu brazylijskiego.

Od lat osiemdziesiątych XX w. zaobserwować można zmianę charakteru brazylijskiego prawodawstwa w zakresie walki z pracą dzieci. Coraz częściej podejmowane są inicjatywy, mające na celu jej zwalczanie nie poprzez nakładanie zakazów, ale podkreślanie praw dzieci i młodzieży, niwelując problem u jego podstaw. W ten sposób natura zagadnienia zmienia się z prawnej na społeczną, zawierającą się w szerokim kontekście międzynarodowej i narodowej ochrony praw człowieka [4].

Brazylia jest sygnatariuszem trzech konwencji sankcjonujących kwestie pracy nieletnich: Konwencji ONZ o ochronie praw dziecka, która nakłada na podpisujące ją państwa obowiązek ochrony dzieci przed ekonomicznym, psychicznym i fizycznym wyzyskiem; Konwencji MOP nr 138 o minimalnym wieku zatrudnienia, zakazującej zatrudniania osób poniżej 15 roku życia; oraz drugiej Konwencji MOP nr 182 o najgorszych formach pracy dzieci nakazującej podjęcie środków w celu zapobiegania tymże formom zatrudnienia, definiowanym jako naruszające wolność dzieci, oddziaływujące negatywnie na ich zdrowie, psychikę, moralność i bezpieczeństwo.

Problem pracy dzieci szeroko poruszany jest też w brazylijskim ustawodawstwie, m.in. w konstytucji, kodeksie karnym czy Estatuto da Criança e do Adolescente (Ustawie Dzieci i Młodzieży) [5]. O zakazie zatrudniania osób poniżej 16 roku życia mówiła już Konstytucja Federalna z 1988 roku, zaś wszelkie formy zatrudnienia nieletnich są w Brazylii uznawane za przestępstwo. Część z nich wymieniona jest jednak w brazylijskim prawie jako przestępstwa kwalifikowane. Dotyczy to między innymi niewolniczej pracy dzieci, złego traktowania, które wyraża się w narażeniu życia lub zdrowia dziecka poprzez nakładanie na nie obowiązków nadmiernie wyczerpujących lub niewłaściwych, czerpania zysków z prostytucji nieletnich czy pornografii dziecięcej i handlu ludźmi. Brazylijskie prawo dopuszcza natomiast warunkowo pracę dzieci w grupie wiekowej od 14 do 17 lat, jednakże tylko wówczas, gdy związana jest ona z edukacją zawodową i nie ma charakteru niebezpiecznego, zagrażającego zdrowiu i nie odbywa się w trybie nocnym.

Charakter pracy
Mimo tak szerokiego usankcjonowania kwestii pracy dzieci, a także zaostrzonych kar za stosunek pracy rozważany w rozumieniu MOP za najgorsze jej formy, problem ten stale obecny jest w Brazylii. Jego korzenie sięgają bowiem początków kolonialnego spotkania w Nowym Świecie. Już w pierwszym okresie kolonizacji do pracy werbowano dzieci ludności tubylczej i afrykańskich niewolników, traktowanych jako obywateli drugiej i trzeciej kategorii. Paradoksalnie, wraz z rozwojem socjoekonomicznym, stan ten zmieniał się tylko na niekorzyść dzieci. Nowe formy podziału pracy, a także jej ułatwienie w związku z procesem industrializacji pozwoliło na zatrudnianie nieletnich do prac, które nie wymagały zawodowej specjalizacji, po kosztach znacznie niższych niż miało to miejsce w przypadku dorosłych pracowników. Problem ten zaczął więc dotyczyć coraz większej liczby nieletnich, niezależnie od ich etnicznego pochodzenia. Pod koniec XIX w. dzieci znajdowały zatrudnienie głównie w przemyśle tekstylnym, a wraz z nastaniem wieku XX, rozwojem urbanizacji i wewnętrznej migracji, zaczęły być zatrudniane na czarnym rynku gdzie często świadczyć musiały usługi seksualne, bądź parać się sprzedażą nielegalnych produktów i używek [6].

Obecnie z pracą dzieci mamy do czynienia w różnych sektorach brazylijskiej gospodarki: w turystyce, w sektorze przemysłowym, w rybołówstwie, budownictwie czy zatrudnieniu nieletnich jako pomocy domowej (gdzie blisko połowa dzieci jest w grupie wiekowej od 5 do 9 lat). Choć media podnoszą problem prostytucji wśród dzieci, związanej zwłaszcza z seksturystyką, należy stwierdzić, iż przypadki te stanowią niewielki odsetek pracujących dzieci. Większy problem stanowi natomiast zatrudnienie nieletnich w sektorze rolnym (ok. 70 procent), w tym zarówno w rodzinnych gospodarstwach domowych, jak i w wielkich folwarkach – fazendas,  specjalizujących się w produkcji ryżu, kawy czy trzciny cukrowej. Niezależnie jednak od charakteru pracy, często dzieci zmuszane są do wykonywania jej przez dłużej niż 12 godzin dziennie i narażane są na niebezpieczeństwa, wynikające z użycia środków toksycznych lub wadliwego czy nieprzystosowanego do pracy sprzętu. Problemem jest też otrzymywane przez dzieci wynagrodzenie, średnio o połowę niższe od ustawowej płacy minimalnej, która w 2009 roku wynosiła 465 reali brazylijskich (ok. 860 zł). W tym samym czasie średnia miesięczna pensja dzieci wyniosła 278 reali (ok. 514 zł) przy czym, jak można się spodziewać, pracodawcy nie pokrywali żadnych składek, ubezpieczeniowych czy zdrowotnych jak w przypadku dorosłych [7].

Przyczyny problemu
Istnieje szereg przyczyn, które warunkują istnienie problemu pracy dzieci. Pierwszym i najważniejszym wydaje się bieda w jakiej żyją one i ich rodziny. Drugim jest zapotrzebowanie rynku na tanią siłę roboczą, której dodatkową zaletą jest jej zdyscyplinowanie i brak powiązań z jakimikolwiek organizacjami pracowniczymi czy związkami zawodowymi. Inną, aczkolwiek równie ważną przyczyną utrzymywania się tego problemu na stosunkowo wysokim poziomie, jest tradycja socjoekonomiczna Brazylii, według której dzieci od zawsze pracowały. Dotyczyło to zarówno kręgów tubylczych czy rodzin afrykańskich, w których dzieci wykorzystywane były do prac niebezpiecznych i wyczerpujących (górnictwo, plantacje trzciny cukrowej czy kamieniołomy), jak i potomków europejskich imigrantów, wśród których powszechnie akceptowalna była pomoc dzieci w prowadzeniu gospodarstwa domowego rodziców. Niezależnie jednak od typu pracy i kręgów z jakich dzieci te wywodziły się i wywodzą, praca oznacza zawsze ograniczenie lub pełną rezygnację z zajęć szkolnych, co przyczynia się do napędzania błędnego koła biedy i osłabiania gospodarki brazylijskiej.

Metody zwalczania
Jak zostało wspomniane, Brazylia podejmuje obecnie szereg działań, mających na celu nie tylko penalizację pracy dzieci, ale i zwalczanie przyczyn problemu. Należą do nich takie programy jak Bolsa Familia czy Program Likwidacji Pracy Dzieci (Programa de Erradicação do Trabalho Infantil, PETI, zintegrowany z Bolsa Familia od 2006 roku). Objęte nimi rodziny muszą spełnić narzucone przez państwo warunki, w zamian za co otrzymują finansowe wsparcie, eliminujące potrzebę pracy dzieci i niwelujące jedyny argument trudnej sytuacji materialnej, którym rodzice z reguły usprawiedliwiali pracę swoich potomków. Owe warunki obejmują przede wszystkim wysoki stopień uczestnictwa w zajęciach szkolnych wszystkich dzieci w rodzinie, będących w wieku objętym obowiązkiem szkolnym, a także udokumentowaną opiekę zdrowotną dzieci i uczestnictwo rodziców w szkoleniach zawodowych [8]. Obecnie PETI objętych jest ok. 800 tys. dzieci w całej Brazylii, zaś najnowszy cel, jaki postawiła sobie prezydent Brazylii Dilma Rouseff w ramach lansowanego przez siebie programu Brazylia Bez Ubóstwa (Brasil sem Miséria) zakłada, iż PETI przyczyni się do zmniejszenia liczby pracujących dzieci o 1,2 mln do 2014 roku [9].

Perspektywa
Choć statystyki rokrocznie wykazują spadek liczby pracujących dzieci w Brazylii, problem ten wciąż istnieje i dotyczy dużej liczby nieletnich. Twarde prawo i programy warunkowych transferów pieniężnych, które jak pokazują dotychczasowe doświadczenia, są w stanie zmienić sytuacje brazylijskich rodzin, to jednak wciąż za mało, by całkowicie zlikwidować problem. Główna zmiana jaka może doprowadzić do zerwania z praktyką pracy dzieci musi zajść bowiem w warstwie świadomości i kultury Brazylijczyków. Obywatele tego kraju muszą przede wszystkim zrozumieć jakie negatywne skutki w skali jednostki, rodziny oraz społeczeństwa niesie za sobą praca dzieci oraz zerwać z bardzo ugruntowaną tradycją opierania materialnego bytu rodziny o jej zdolności do pomocy samej sobie. Przyjęty w Brazylii, wraz z europejską imigracją, konserwatywno - korporacyjny reżim polityki społecznej przyczynia się bowiem do utrwalania tego problemu, co gorsze w obliczu wielu programów pomocowych jakie dla swoich obywateli przygotowało brazylijskie państwo. Zmiana musi zajść także w obszarze postrzegania pracy dzieci przez dorosłych, którzy powinni zrozumieć, iż po pierwsze, przynoszone przez dzieci dochody nie są w stanie zmienić gruntownie sytuacji materialnej rodziny, a po drugie, że zaniedbywanie obowiązku szkolnego przyczynia się bezpośrednio do biedy i społecznego upośledzenia dzieci, rzutując następnie na ich dorosłe życie.

---

[1] A. Saraiva, IBGE: trabalho infantil diminui 4,5% entre 2008 e 2009, “O Estadao”, 08.09.2010 ; [URL: http://www.estadao.com.br/noticias/geral,ibge-trabalho-infantil-diminui-45-entre-2008-e-2009,606745,0.htm]
[2] ABr, IBGE: trabalho infantil predomina entre os negros, 18.09.2008; [URL: http://www.fomezero.gov.br/noticias/ibge-trabalho-infantil-predomina-entre-os-negros]
[3] S. Hilbig, Trabalho Infantil no Brasil: dilemas e desafios, “Rede Social de Justica e Direitos Humanos”; [ URL: http://www.social.org.br/relatorio2001/relatorio025.htm]
[4] Pobreza causa trabalho infantil, www.comciencia.br, 10.05.2004; [URL: http://www.comciencia.br/200405/reportagens/07.shtml]
[5] Konwencja Nr 138 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca najniższego wieku dopuszczenia do zatrudnienia, Genewa, 26.06.1973; Konwencja Nr 182 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca zakazu i natychmiastowych działań na rzecz eliminowania najgorszych form pracy dzieci, Genewa, 17.06.1999
[6] S. Hilbig, op. cit.
[7] PNAD 2009: rendimento e número de trabalhadores com carteira assinada sobem e desocupação aumenta, IBGE, 08.08.2008; [URL: http://www.ibge.gov.br/home/presidencia/noticias/noticia_visualiza.php?id_noticia=1708]
[8] Programa de Erradicação do Trabalho Infantil,  Ministerio de Desenvolvimento Social e Combate a Fome  [URL: http://www.mds.gov.br/assistenciasocial/peti]
[9] R. Lopes R., Até 2014, Brasil quer retirar do trabalho infantil 1,2 milhão de crianças, ABr, 12.06.2011; [ URL: http://agenciabrasil.ebc.com.br/noticia/2011-06-12/ate-2014-brasil-quer-retirar-do-trabalho-infantil-12-milhao-de-criancas]