Max Weber: Etyka protestancka i duch kapitalizmu

• kapitalizm
• kryzys
• niemcy
• religia

Dzieło niemieckiego wybitnego naukowca jest uznawane za jedno z najważniejszych z pogranicza psychologii religii, socjologii oraz nauk ekonomicznych. Wydana po raz pierwszy w oryginale w 1904-1905 r. “Etyka protestancka i duch kapitalizmu” (“Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus”) pozwala również dziś dostrzec lepiej pewne przyczyny kryzysu ekonomicznego i społecznego w zachodniej hemisferze.

Praca jako powołanie

Weber stara się odpowiedzieć w swoim tekście na zasadnicze pytanie „czy, i w jakiej mierze, wpływy religijne współdziałały przy jakościowym formowaniu i ilościowej ekspansji tego <<ducha>> w świecie, i jakie konkretne strony opierające się na kapitalistycznej bazie kultury wywodzą się z nich.” Analizuje na potrzeby własnych studiów różne odmiany protestantyzmu i wyciąga z nich wnioski wskazujące na przyczyny rozwoju „nowoczesnej” (tak przez niego określanej) formy kapitalizmu w tych społecznościach.

Jednym z podstawowych czynników, zasadniczych również z punktu widzenia dzisiejszego kapitalizmu, jest specyficzne pojmowanie pracy w religiach protestanckich. Niemieckie określenie zawodu jako Beruf jest w tym aspekcie zestawiane z czasownikiem berufen, czyli powoływać. Oznacza to zatem, że praca jest elementem potwierdzenia bycia wybranym przez Boga i gotowym do zbawienia przez niego. Określa to, iż codzienne pogłębianie swoich zdolności oraz pokorne wypełnianie swoich obowiązków jest podstawą dobrej wiary w Boga.

W chwili obecnej praca związana jest z rozwojem zawodowym oraz konsekwentnym wykonywaniem swoich obowiązków. Przyglądając się jednak formom nowego kapitalizmu spekulacyjnego, prowadzącego w USA do kryzysu z 2008 r. można odnieść wrażenie, iż zdecydowanie zabrakło tam czynnika powołania. W tym kontekście słowo Beruf nie oznaczało już bycia wybranym i powołanym, tylko ograniczało się do pojęcia jak największej generacji zysku w celu jego konsumpcji.

Asceza czynnikiem decydującym

Zysk będący wynikiem wykonywania pracy, a ujmując to szerzej, rozwoju „nowoczesnego” kapitalizmu, który badał Weber, ma być spożytkowany jak uważali protestanci na chwałę Bożą, a nie prywatne ludzkie przyjemności. „Asceza zwraca się z całą siłą, jak widzieliśmy, przede wszystkim przeciwko jednemu: nieskrępowanemu używaniu życia, z wszystkimi jego możliwymi przyjemnościami.”

Do czego służyła owa koncepcja ascetyczna? Weber pisze, iż w wyniku ascetycznego przymusu oszczędzania powstaje dodatkowy kapitał. „Hamulce przeciwstawiające się konsumpcyjnemu spożytkowaniu tego, co zarobiono, musiały sprzyjać jego produktywnemu wykorzystaniu – jako kapitału inwestycyjnego.” Zatem produkowanie nadwyżek kapitału oraz jego późniejsze inwestycje były zasługą ascetycznego podejścia do życia społeczeństw protestanckich i jako takie prowadziły do akumulacji coraz większej ilości kapitału. Nie miały jednak służyć osobistym przyjemnościom a raczej stałemu potwierdzaniu obecności bożej łaski w działania przedsiębiorców.

W dzisiejszych czasach mamy, przynajmniej częściowo, zupełnie inne systemy wartości. Wszechobecna kultura konsumpcjonizmu prowadzi w dłuższej perspektywie do zadłużania się poszczególnych jednostek oraz całych państw, czego wynikiem jest m.in. obecna sytuacja w Grecji. Takie pojmowanie kapitalizmu wymusza również postawienie pytania o granice konsumpcjonizmu oraz relacje stałego wzrostu gospodarczego do rozwoju demokracji. W tym duchu przywołuje Weber słowa Baxtera, który twierdzi, że „troska o zewnętrzne dobra powinna spoczywać na ramionach jego świętych jak <<cienki płaszcz, który zawsze można zrzucić>>. Ale z płaszcza, tłumaczy dalej niemiecki uczony, zrządzenie losu uczyniło stalową konstrukcję. Gdy asceza postanowiła przekształcać świat i w nim oddziaływać, zewnętrzne dobra tego świata zyskały rosnącą i w końcu nieuchronną władzę nad człowiekiem, jakiej nigdy dotąd nie miały w dziejach.”

Doskonale zredagowana przez Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego seria Kolory idei, a w jej ramach książką Maxa Webera jest podstawową lekturą dla osób szukających odpowiedzi na pytania ukryte nieco głębiej, pod płaszczem powierzchownych recept i prostych diagnoz.