Historia kina rosyjskiego: Od narodzin kina do rozwoju filmu niemego

• _rosja
• _wschod24

Pierwszy pokaz film w imperium rosyjskim zorganizowano dnia 4 maja 1896 r, na otwarcie sezonu letniego w petersburskim lokalu „Akwarium. Po miesiącu kinematograf zawędrował już do Kijowa, Charkowa, Rostowa na Donem i Niżnego Nowogrodu. Młody dziennikarz Maksym Gorki, który był na pokazie filmowym wróżył kinematografowi wielką przyszłość.

Pierwsze pokazy urządzano dla elity towarzyskiej z dużych miast. Potem kino powędrowało na prowincję. Projekcję „żywych obrazów” puszczano w czasie widowisk jarmarcznych i programów cyrkowych.

Pierwszy film krótkometrażowy nakręcono w Rosji 14 maja 1896 r. z okazji uroczystości koronacyjnych w Moskwie cesarza Mikołaja II. Autorem filmu był operator Camille de la Serde, przysłany specjalnie z Paryża przez braci Lumière’ów.

Pierwsze stałe kino założono w Moskwie w roku 1902, w pięć lat później było już tam 80 iluzjonów. W 1910 roku w całej Rosji było już 1200 kin stałych. W tym okresie, aż do roku 1908 rynek zdominowały zagraniczne wytwórnie „Pathè” oraz „Gaumont”, które strzegły swej monopolistycznej pozycji. Inne firmy, chcąc zadomowić się w Rosji ściągały tu swoich reżyserów, a ci, bez znajomości realiów, języka i kultury kręcili adaptacje literatury rosyjskiej.

Pierwszym Rosjaninem, który chciał tworzyć niezależnie od zagranicznych firm był dziennikarz i fotograf Aleksander Drankow. W 1907 r. założył pierwszą rosyjską wytwórnię filmową. Pierwszym rosyjskim filmem fabularnym jego autorstwa był „Stieńka Razin”, zaprezentowany widzom 15 października 1908 roku. Film zyskał niebywałą popularność.

Monopol zagranicznych producentów zdołał osłabić dopiero Aleksander Chanżonkow (1877-1945),były oficer kozacki, pochodzący ze zubożałego ziemiaństwa. W 1907 założył w Moskwie towarzystwo akcyjne „Chanżankow i Spółka”, które wysunęło się na pierwsze miejsce wśród rosyjskich producentów. Atelier Chanżonkowa produkowało melodramaty, filmy salonowo-psychologiczne o banalnej tematyce. Okres ten w kinematografii rosyjskiej zyskał miano „chanżankowszczyzny” (1908-1914). Ze względu na ograniczenia techniczne filmy były bardzo krótkie. „Anna Karenina” trwała tylko 12 minut. Największym osiągnięciem Chanżonkowa był jeden z pierwszych filmów pełnometrażowych na świecie „Obrona Sewastopoloa” (1911).

Nowy okres w rosyjskiej kinematografii stanowi I wojna światowa. Odcięcie dowozu filmów zagranicznych przyczyniło się do gwałtownego rozwoju kina rodzimego. Powstawały nowe wytwórnie, podnosił się poziom technicznych i artystycznych ich produkcji.

Najwybitniejszym reżyserem okresuprzedrewolucyjnego był Jakow Protazanow (1881-1945), pochodzący z moskiewskiej rodziny kupieckiej. Za jego najlepszy utwór uchodzi „Dama pikowa” (1916). Ceniony był także jego „Ojciec Sergiusz” (1918). Protazanow dokonał też adaptacji „Wojny i pokoju” oraz „Biesów”.

Inną ważną postacią filmu był Włodzimierz Gardin (1877-1965), reżyser, scenarzysta i aktor. Do filmu rosyjskiego wniósł swoje doświadczenia teatralne. Wyreżyserował około 40 filmów, wśród nich „Klucze szczęścia”, „Szlacheckie gniazdo”, „Upiory”. Królem wśród aktorów, mistrzem gry realistycznej i psychologicznej był Iwan Mozżuchin (1889-1939), pochodzący z rodziny inteligenckiej. Zagrał pamiętne role w „Damie pikowej” i „Ojcu Sergiuszu’ Protazonowa, „Obronie Sewastopola” Chanżonkowa. Jego kariera skończyła się wraz z nadejściem kina dźwiękowego.

Po zwycięskiej rewolucji lutowej 1917 r. i obaleniu caratu władzę objął Rząd Tymczasowy, który pozostawił kinematografii wielką swobodę. Twórcy filmowi mogli zakładać własne stowarzyszenia i zabiegać o produkcję swoich filmów. Rewolucja październikowa zmienia radykalnie sytuację kinematografii – 27 sierpnia 1919 r. Lenin decyduje o przejściu przemysłu filmowego pod zarząd Ludowego Komisariatu Oświaty. Lenin sam nadzorował też rozwój kinematografii, w rozmowie z Anatolem Łunczarskim miał powiedzieć, że „ze wszystkich sztuk najważniejszy jest dla nas film”. W 1921 r. określono podstawowe rodzaje filmów: artystyczne (fabularne), kronikarsko-dokumentalne i popularnonaukowe. W okresie tym tematyka filmów zdominowana była przez wydarzenia wojny domowej.

Na początku lat dwudziestych sytuacja w kinematografii była skomplikowana – konkurowały ze sobą wytwórnie państwowe i prywatne, rynek rosyjski zalewany był przez filmy zachodnie, co spotykało się z niechęcią władzy państwowej. W 1923 r. władze wydały rezolucję o subwencjach rządowych dla rodzimej produkcji filmowej. W 1924 r. powołano stowarzyszenie filmowe „Sowkino” („Sowietskoje kino”). Zaczęły wychodzić pisma; „Kino”, „Sowietskij film”, „Sowietskoje kino”. W latach dwudziestych zaczęli wracać do Rosji niektórzy reżyserzy. Jednym z nich był wybitny twórca Jakow Protazanow. Jego filmy cieszyły się wielkim powodzeniem u publiczności, jak choćby komedia „Święto świętego Jorgena” (1930), w której reżyser ukazywał obłudę kleru.

Wybitną postacią tego okresu był też Dziga Wiertow (ros. Дзига Вертов, właściwie Denis Kaufman), reżyser, teoretyk filmu, twórca rosyjskiego filmu dokumentalnego i publicystycznego. Był twórcą grupy operatorów i montażystów „Kinooko”. Wiertow akceptował tylko sztukę agitacyjną, opisującą rzeczywistość rewolucyjną – był zaś wielkim przeciwnikiem filmu fabularnego. Odrzucał też wszelką grę aktorską oraz ingerencję reżysera – w tym duchu tworzył kroniki filmowe. Do jego największych osiągnięć można zaliczyć dzieła publicystyczne „Naprzód, Rady!” (1926) i „Szóstą część świata” (1926).

Pionierem nowych technik filmowych oraz teoretykiem filmu był także Lew Kuleszow (1899-1970), który swą karierę zaczynał w wytwórni Chanżonkowa. W 1919 r. został kierownikiem pracowni w Państwowej Szkole Filmowej, gdzie w 1920 r. nakręcił pierwszy rewolucyjny film przygodowy „Na czerwonym froncie” (1920). Swoje poglądy teoretyczne zawarł w książce „Sztuka kina” (1929), gdzie podkreślał, iż specyficzną właściwością artystyczną kina jest sztuka montażu filmu z małych części taśmy filmowej. Do historii kina przeszedł tzw. efekt Kuleszowa – polegał on na zestawieniu nieruchomej twarzy aktora z ujęciem dymiącej zupy, zmarłej kobiety i bawiącego się dziecka, przez co na zmontowanej taśmie twarz aktora wyrażała kolejno uczucie głodu, rozpaczy i miłości.

Kuleszow kształcił też młodych aktorów, jego uczniami w Państwowej Szkole Filmowej byli Wsiewołod Pudowkin, Władimir Fogel, Aleksandra Chochłowa, Borys Barnet, Sergiusz Komarow. Kuleszow miał jednak specyficzne poglądy na temat gry aktorskiej – aktor był dla niego modelem, który kształtowany jest przez reżysera. Nie wymagał więc od aktorów samodzielności i oryginalności artystycznej, a jedynie posiadania odpowiednich warunków zewnętrznych. Wraz z uczniami nakręcił dwa filmy eksperymentalne – parodystyczna komedię „Niezwykłe przygody Mr Westa w kraju bolszewików” (1924) i dramat przygodowy „Promień śmierci” (1925).

Jednym z największych twórców kina niemego, który sławę zyskał też poza granicami Związku Radzieckiego był Sergiusz Eisenstein (1898-1948) – reżyser, scenarzysta, teoretyk filmu. W młodości odebrał staranne wykształcenie, szczególny talent przejawiał do rysunku i teatru, w którym zaczął swoją artystyczną drogę. W marcu 1918 r. wstąpił do Armii Czerwonej i ponad dwa lata walczył na froncie.

W swoich filmach dał się poznać Eisenstein jako bard rewolucyjny – szczególnie widać to w arcydziele kinematografii radzieckiej lat dwudziestych „Pancerniku Potiomkin” (1925), nakręconym dla uczczenia dwudziestej rocznicy wybuchu rewolucji 1905 r. Najsłynniejszą sceną filmu jest mistrzowsko zrealizowana scena masakry ludności na schodach odeskich. W dziele swym zrealizował Eisenstein swoją zasadę „montażu akcji”, czyli montażu dowolnie wybranych atrakcji (fragmentu oddziałującego na emocje) w celu wywołania u widza emocjonalnego wstrząsu. Amerykańska Akademia Filmowa uznała ten film za najlepsze dzieło roku.

Kolejna wielka postać tego czasu to Wsiewołod Pudowkin (1893-1953), uczeń Kuleszowa, reżyser i teoretyk filmu znajdował się pod dużym wpływem osiągnięć Eisensteina. Jego droga do filmu była bardzo zawikłana, początkowo studiował na wydziale fizyczno-matematycznym w Moskwie, ale w czasie studiów został wcielony do wojska. W czasie I wojny światowej został ranny i trafił do niemieckiej niewoli.

Do Moskwy wrócił w 1918 r. i wstąpił do szkoły filmowej przy Ludowym Komisariacie Oświaty, gdzie studiował w klasie Włodzimierza Gardina. Szybko, dzięki swemu talentowi został jego asystentem. Różnica zdań na temat zadań sztuki filmowej skłoniła jednak Pudowkina do przejścia do pracowni Kuleszowa. Z czasem i tu doszło do artystycznych rozbieżności, i Pudowkin, który dążył do pogłębienia psychologii odtwarzanych postaci musiał odejść z atelier Kuleszowa. W 1926 nakręcił film „Mechanika mózgu”, który nawiązywał do teorii Pawłowa o odruchach warunkowych.

Talent Pudowkina ujawnił się w pełni w jego filmie „Matka” (1926), nakręconym na podstawie powieści Gorkiego. Sam Gorki zgodził się na zmiany scenariusza, które znacznie odbiegały od powieści. Akcja filmu rozgrywa się w osiedlu robotniczym, a mechanizm akcji oparty jest na dramatycznych przeciwieństwach. Kolejny jego film „Koniec Sankt-Petersburga” zrealizowany został z okazji dziesiątej rocznicy rewolucji październikowej. Główny bohater filmu, który przyjeżdża ze wsi do miasta początkowo nie podziela nastrojów rewolucyjnych, ale pod wpływem doświadczanej niesprawiedliwości dokonuje się w nim ideowy przewrót.

Tekst pierwotnie ukazał się na stronie klubu miłośników kina rosyjskiego SPOTKANIE http://www.spotkanie.waw.pl/