Strefa wiedzy Polityka Rola Federacji Rosyjskiej w polityce Kazachstanu
Rola Federacji Rosyjskiej w polityce Kazachstanu
Kazachstan to dziewiąte pod względem wielkości państwo na świecie. Jest także największą nową republiką powstałą po upadku ZSRR. Jego powierzchnia obejmuje dwie strefy czasowe i liczy 2 mln 724 tys. km2. Choć zamieszkuje ją jedynie niecałe 15 mln ludzi, to wg ekspertów UNESCO jest w stanie wyżywić ponad miliardową społeczność. Państwo to określa się dziś mianem lokalnego lidera. O ten tytuł długo prowadziło walkę z Uzbekistanem. Swój sukces zawdzięcza elitom, które mimo iż sprawują rządy autorytarnie, są jednak inicjatorem liberalnych reform. Kazachstan dysponuje jedną z dwóch największych i najlepiej uzbrojonych armii w regionie (wraz z Uzbeksiatnem), niezwykle wysoki jak na tamtejsze warunki poziom inwestycji zagranicznych, a w 2000 roku spłacił całe swoje zadłużenie wobec MFW. To co niezwykle istotne i co stanowi o jego strategicznym położeniu to fakt, że dysponuje niezwykle dużymi zasobami surowców mineralnych. (Step, pustynie i dno morza kaspijskiego zawierają ok. 1/10 zasobów całej planety). Kazachowie chwalą się, że na terytorium ich kraju występuje 99 ze 110 pierwiastków na tablicy Mendelejewa. Kraj dysponuje m.in. największymi na świecie zasobami uranu, barytu, ołowiu oraz wolframu. Według szacunków ekspertów zapasy ropy naftowej Kazachstanu sięgają 2,2 mld. ton a gazu ziemnego ok. 2,5 bln m3.
Dzięki bogactwom naturalnym a także geopolitycznemu położeniu w centrum kontynentu, którym przebiegał Jedwabny Szlak, Kazachstan stał się areną gry wielu mocarstw, w tym tych najsilniejszych: Rosji, Chin a także ostatnio USA. Krzyżowanie się na tym obszarze różnych, często sprzecznych interesów potężnych sąsiadów, zmusza władze Kazachstanu do prowadzenia ostrożnej polityki równoważenia wpływów. Jednakże pomimo tego "balansowania", polityka zagraniczna republiki jest wciąż tradycyjnie prorosyjska. Jej priorytety znalazły swoje odzwierciedlenie w programie strategicznego rozwoju "Kazachstan 2030". Wnika z niego, że Rosja jak i cały obszar WNP stanowią nadal jeden z głównych kierunków aktywności międzynarodowej Kazachstanu. W dokumencie wyraźnie podkreśla się istnienie niezwykle silnych więzi między obu krajami w sferze zarówno ekonomicznej, kulturowej, jak i naukowej, które mają stanowić podstawę tendencji reintegracyjnych na całym obszarze Azji Środkowej. Wciąż żywe są także związki militarne - Kazachstan jest aktywnym uczestnikiem regionalnych organizacji współpracy wojskowej i lojalnym wobec Moskwy uczestnikiem Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym. Ta współpraca daje mu możliwość tanich remontów, szkoleń i dostaw. Poza tym na terytorium Kazachstanu znajduję się wiele baz wojennych i poligonów dzierżawionych przez rosyjskie wojska. Przez Rosję biegnie także większość rurociągów, którymi Kazachstan wysyła swoją ropę w świat. Obecnie USA, włączając się do rozgrywki o Azję Centralną, chcą pozyskać Astanę do swojego planu stworzenia rurociągu Baku - Tbilisi - Ceyhan. Ma to na celu uniezależnienie się od dostaw ropy z Zatoki Perskiej, a także po części przełamanie rosyjskiego monopolu. Kazachstan w sferze deklaratywnej jak najbardziej popiera ten pomysł, jednak wystrzega się jakichkolwiek konkretnych działań, właśnie ze względu na swoje bliskie stosunki z Rosją.
{mospagebreak}
Dzięki takiej umiejętności lawirowania, jest w stanie bardzo skutecznie pogodzić współpracę zarówno ze swoim północnym sąsiadem jak i coraz bardziej zaangażowanymi w regionie państwami Zachodu. Pozwala to przede wszystkim na prowadzenie w miarę niezależnej polityki. Wyrazem tego była choćby przeprowadzona modernizacja wojska. Pomimo wciąż ścisłych związków militarnych z Rosją, Kazachstan zdołał przeprowadzić reformę na wzór amerykański. Również flota na morzu Kaspijskim została stworzona przy pomocy amerykańskich wojskowych. Jednak wątpliwe jest, aby to Stany Zjednoczone zmieniły Rosję na miejscu strategicznego partnera Kazachstanu.
Rosja ma wciąż duży wpływ na region Azji Centralnej. Skoordynowawszy swoją politykę naftową z zadaniami polityki wewnętrznej i zewnętrznej rozpoczęła skomplikowaną rozgrywkę geopolityczną, której celem jest wcielenie w życie własnego projektu rurociągu prowadzącego do portu w Nowosybirsku nad Morzem Czarnym. Mimo podpisania "naftowych kontraktów wieku" w Azerbejdżanie i Kazachstanie Rosja nadal obawiała się zbyt samodzielnej polityki tych państw. Jako środek nacisku politycznego wykorzystywała działania wojenne w Czeczenii. Przyniosło to wymierne efekty i doprowadziło do podpisania w czasie wizyty Prezydenta Rosji Borysa Jelcyna w Kazachstanie porozumienia o budowie rurociągu naftowego Tengiz - Tichoreck - Noworosyjsk, przechodzącego obok buntowniczej republiki. Głównym konkurentem Rosji w kwestii transportu nośników energii jest Ankara, która próbuje nakłonić państwa Azji Środkowej do przeprowadzenia rurociągów przez swoje terytorium.
Istotnym jest także fakt, że Kazachstan nie ma dostępu do otwartego morza i dlatego elity często postrzegają właśnie Rosję jako swoiste "okno na świat" dzięki któremu możliwy jest eksport surowców na rynki światowe. Silne powiązania gospodarcze między obu krajami swoje źródło mają jeszcze w czasach ZSRR. Skutkowały one między innymi utworzeniem Unii Celnej, do której dołączyły także Białoruś i Kirgistan.
Kazachstan jest tym z państw Azji Centralnej, które graniczy z Federacją Rosyjską i na terytorium którego zamieszkuje największa w ramach WNP mniejszość rosyjska. W republice Rosjanie stanowią jedną trzecią ludności, ale także na terenie Federacji istnieje duża diaspora kazachska licząca około 700 tys. osób. Nie ma wątpliwości, że ten fakt będzie jeszcze długo miał duży wpływ na relacje między obu krajami. Mniejszość rosyjska jest zresztą jedną z kwestii, które ograniczają wzajemną współpracę. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy szukać w ubiegłych stuleciach. W XIX i XX wieku wybuchały, krwawo tłumione, bunty Kazachów. Na miejsce eksterminowanych autochtonów osiedlano ludność rosyjską. Kazachowie długo stanowili mniejszość we własnym kraju i nie wykształcili swoich elit politycznych. Wiąże się to min. z faktem, że zamieszkiwali oni tereny wiejskie, pozwalając by w miastach przeważali obcy. Powoli jednak zaczynają dawać o sobie znać tendencje nacjonalistyczne, popierane w dużej mierze przez państwo. Efektem tego jest między innymi przeforsowanie ustawy o języku, uzależniającej piastowanie niektórych stanowisk od znajomości języka kazaskiego co odczytano przez władze na Kremlu jako dyskryminację rosyjskiej mniejszości. Nie zmienia to jednak faktu, że 40% samych Kazachów nie zna dobrze swojego języka. W latach 90 - tych mogliśmy obserwować zjawisko nasilonych migracji nie tylko Rosjan ale i samych Kazachów, którzy w pośpiechu opuszczali te tereny. Teraz w związku z gospodarczymi sukcesami Kazachstanu to niekorzystne saldo uległo zmniejszeniu a nawet odwróceniu.
To co dziś także łączy Rosję z Kazachstanem to przede wszystkim słynny już kosmodrom Bajkonur. W 1994 roku prezydenci obu państw podpisali porozumienie o wydzierżawieniu przez Rosję kosmodromu na 20 lat. Istnieje on od 1955 roku i jest wart 24 mld $ - nic więc dziwnego, że Rosja po rozpadzie ZSRR tak bardzo zabiegała o jak najszybsze ustalenie jego statusu. Federacja powinna płacić za jego dzierżawę rocznie ok. 115 mln. $, w praktyce jednak odlicza tę kwotę od zadłużenia Kazachstanu. Kosmodrom powoduje na terytorium republiki ogromne zniszczenie środowiska, jednak trudno oczekiwać, że Kazachstan z niego zrezygnuje, gdyż planuje stworzyć tam międzynarodowe centrum badań kosmosu. Pustynne tereny Kazachstanu zawsze stanowiły także idealne warunki umożliwiające przeprowadzanie eksplozji jądrowych. Takich prób naliczono już ponad 500 co doprowadziło do trwałego skażenia ogromnych obszarów kraju.
Innym problemem we wzajemnych stosunkach jest wciąż nierozwiązana kwestia "podziału" M. Kaspijskiego, które właściwie jest jednym wielkim złożem ropy. Kazachstan opowiadał się za rozdzieleniem dna morza w linii środkowej przy zachowaniu prawa do wspólnego korzystania z głębin i powierzchni morza. Choć stanowisko Rosji jest podobne to jednak obu państwom nie udało się uniknąć sporu o przynależność poszczególnych części szelfu. Kiedy Rosja ogłosiła przetarg na eksploatację złóż w północnej części morza Kazachstan uznał, że część wschodnia znajduje się pod jej jurysdykcją co zaowocowało ostatecznie anulowaniem przetargu.
Poza wzajemnymi powiązaniami istnieje także szereg problemów w stosunkach między obu państwami, które mogą stanowić potencjalne zagrożenie dla bezpieczeństwa i interesów narodowych Kazachstanu. Jedną z takich kwestii są, mniej lub bardziej jawne, pretensje Rosji co do zwierzchnictwa nad północnymi terenami swojego południowego sąsiada, które są zamieszkiwane głównie przez mniejszość rosyjską. Ten argument jest często wykorzystywany przez nacjonalistycznych liderów rosyjskich takich jak W. Żirinowski, wskazujących na potrzebę utworzenia konfederacji. Inną kwestią podnoszoną przez rosyjskich polityków jest konieczność ochrony praw obywatelskich ludności rosyjskiej zamieszkującej w Kazachstanie. Jednak zazwyczaj argument ten stanowi jedynie pretekst do przejęcia choć częściowej kontroli nad potencjałem przemysłowym północnego i wschodniego Kazachstanu.
Wg niektórych ekspertów bogaty katalog nierozwiązanych spraw w stosunkach między obu krajami na swoje źródło w niestabilnej, sprzecznej i niekonsekwentnej polityce Rosji nie tylko w stosunku do Kazachstanu, ale także w stosunku do innych państw WNP. Mimo, iż Rosja zazdrośnie strzeże swych wpływów w regionie i niechętnie patrzy na jakiekolwiek samodzielne inicjatywy to jednak trzeba pamiętać, że po rozpadzie ZSRR jako pierwsza odwróciła się od Azji Centralnej w kierunku Zachodu odcinając się od swojego także przecież azjatyckiego dziedzictwa. Pewnym zgrzytem w stosunkach rosyjsko-kazachskich było także rozmieszczenie na granicy północnego Kazachstanu formacji paramilitarnych składających się z ludności kozackiej, która zawsze w historii tego narodu kojarzona była z rosyjskim ekspansjonizmem i kolonializmem.
Bibliografia:
· T. Bodio, K.A. Wojtaszczyk (red.), Kazachstan. Historia - społeczeństwo - polityka, Warszawa 2000.
· Agnieszka Bryc; Cele polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej; Toruń 2004.
· Marek Czajkowski; Rosja w Europie. Polityka bezpieczeństwa europejskiego Federacji Rosyjskiej; Kraków 2003 r.
· A. Stępień - Kuczyńska J. Adamowski; Szkice o Rosji; Łódź - Warszawa 2000.
Przewodnik po chorwackim liberalizmie
Nikki Haley i jej wizja Stanów Zjednoczonych
100-lecie konferencji w Genui: lekcje z początków radzieckiej dyplomacji
Zamglona przyszłość porozumienia nuklearnego
