Władysław Manteuffel: Koniec piątej fali rozszerzenia: Bułgaria i Rumunia w UE

• manteuffel
• rozszerzenie ue
• unia europejska
• _pe24

I. Pierwsze efekty rozszerzenia

Przyjęcie do UE Bułgarii i Rumunii zakończyło historyczne, piąte rozszerzenie UE, zapoczątkowane akcesją 10 krajów w 2004 r. UE osiągnęła liczbę 27 państw i blisko 500 milionów mieszkańców (wzrost o ok. 30 mln). Pracę podjęło dwóch nowych komisarzy: Rumun  Leonard Orban (odpowiedzialny za wielojęzyczność) oraz Bułgarka, Meglena Kuneva (odpowiedzialna za ochronę konsumentów). Będą oni pełnić swoje obowiązki do końca kadencji obecnej Komisji, tj. do 31 października 2009 r. Liczba posłów Parlamentu Europejskiego wzrosła z 732 do 785. Do dotychczasowego składu dołączyło bowiem 53 rumuńskich i bułgarskich posłów-obserwatorów [1]. Wzrosła także liczba oficjalnych języków UE do 23 (nowym językiem, oprócz bułgarskiego i rumuńskiego od 1 stycznia stał się bowiem także irlandzki - gaelic). Za sprawą Bułgarii w UE pojawi się nowy alfabet, tzn.  cyrylica. Rozszerzenie oznacza też konieczność przyznania Rumunom i Bułgarom etatów w unijnych instytucjach. Do roku 2011 Komisja Europejska chce zatrudnić ponad 1000 osób z dwóch nowych krajów członkowskich. Na razie, na tymczasowych kontraktach, pracuje ich w Brukseli 230. 

II. Świętowanie akcesji

Sylwester 2006/2007 z pewnością zostanie mieszkańcom Bułgarii i Rumunii w pamięci nie tylko ze względu na huczną, szampańską zabawę. Mieli bowiem wtedy okazję świętować także długo wyczekiwaną akcesję ich krajów do Unii Europejskiej.

„Mamy dzień do świętowania i uroczyście świętować będziemy ważne wydarzenie w historii Europy - przystąpienie Bułgarii i Rumunii do Unii Europejskiej” powiedział szef komisji europejskiej Jose Manuel Barroso, a mieszkańcy obu nowych krajów zareagowali żywo na jego słowa w przeciwieństwie do mieszkańców starej UE, gdzie akcesja spotkała się z umiarkowaną reakcją. W obu krajach nie szczędzono pieniędzy na fajerwerki, neony i unijne gwiazdy w żółto-niebieskich kolorach symbolizujących UE.

Bułgarzy na sylwestrowo-unijną fetę wydali ok. 1,5 miliona euro, a obywatele dostali dodatkowy dzień wolny od pracy. W całej Bułgarii o północy zabrzmiał hymn Unii Europejskiej, a na placach w wielu miejscowościach została wciągnięta na maszt, obok narodowej, flaga unijna. Główne uroczystości odbyły się na placu Aleksandra Battenberga w Sofii. Kilkadziesiąt tysięcy osób świętowało tam wspólnie akcesję do UE. Punktem kulminacyjnym wieczoru było zgaszenie świateł w mieście na kilka minut przed północą. Nad miastem zabłysły wówczas  promienie reflektorów i fajerwerki.

W Bukareszcie uroczystości z okazji wstąpienia do UE Rumunii odbyły się na placu Uniwersyteckim. Tego dnia na każdej ulicy miasta można było zobaczyć flagę Unii Europejskiej. O północy w całym kraju rozbłysły sztuczne ognie. Prezydent Traian Basescu mówił na scenie w stolicy: "To dla nas nadejście wielkiej wolności. Było ciężko, ale udało nam się w końcu przebyć cała drogę. To droga ku naszej przyszłości. To droga pełna radości". Towarzyszył mu unijny komisarz ds. rozszerzenia Olli Rehn.

Entuzjastyczną, podniosłą i pełną nadziei atmosferę zakłócał jednak nieco fakt, że wobec obu państw zastosowano pakiet surowych środków towarzyszących ich przystąpieniu [2]. Ale korzyści z akcesji, traktowanej jako historyczne osiągnięcie, znacznie przekraczają czekające oba kraje podwyżki cen i wysiłki związane z wdrażaniem dalszych reform. Dlatego na twarzach nowych komisarzy europejskich: Megleny Kunewej i  Leonarda Orbana, którzy spotkali się na moście na Dunaju by wziąć udział w uroczystym otwarciu granicy między obu państwami gościł uśmiech. Podobnie jak na twarzach innych Bułgarów i Rumunów w tę sylwestrową noc. Mieli przecież okres zmian i dostosowań, który pozwolił im przekroczyć "próg" UE, już za sobą. Przypomnijmy ten proces.

III. Bułgaria i Rumunia: droga do UE [3]

Pierwszym istotnym krokiem na drodze Bułgarii i Rumunii do UE było podpisanie, odpowiednio w 1990 i 1991 roku Porozumień o Handlu i Współpracy. Oba kraju uzyskały dostęp do funduszu PHARE.

W 1993 zawarto Układy Europejskie, które weszły w życie 1 lutego 1995 r. W czerwcu 1995 Rumunia, a w grudniu tegoż roku Bułgaria złożyły formalny wniosek o członkostwo w UE.

W październiku 1999 Komisja przedstawiła warunkową rekomendację dla rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych z Rumunią i Bułgarią. Na szczycie Rady Europejskiej w grudniu tego samego roku zadecydowano o otwarciu z oboma państwami negocjacji, które podjęto oficjalnie w lutym 2000 r.

Po dojściu do porozumienia we wszystkich obszarach, negocjacje z Bułgarią zamknięto 15 kwietnia 2004 r. w Luksemburgu, z Rumunią zaś 17 grudnia tego samego roku w Kopenhadze. Wtedy też Komisja wyraziła nadzieję na akcesję obu państw w styczniu 2007 roku.

13 kwietnia 2005 r Parlament Europejski przegłosował wniosek o poparcie dla akcesji Bułgarii i Rumunii. Traktat akcesyjny podpisano 25 kwietnia tego roku w Luksemburgu. Podpisanie Traktatu otworzyło procedurę jego ratyfikacji, w ramach której do dnia akcesji Traktat przyjęto we wszystkich państwach członkowskich UE.

Traktat Akcesyjny przewidywał wstąpienie Bułgarii i Rumunii do Unii Europejskiej z dniem 1 stycznia 2007 r. Zawierał jednak tzw. klauzulę bezpieczeństwa, która zezwala krajom Unii jednogłośnie i na wniosek Komisji Europejskiej przesunąć datę akcesji na styczeń 2008r., w wypadku wystąpienia uzasadnionego ryzyka, że kandydaci nie będą przygotowani do akcesji w pierwotnym terminie. 16 maja 2006 Komisja przedstawiła swoją rekomendację w tym zakresie, stwierdzając, że akcesja może nastąpić w pierwotnie wyznaczonej dacie. Zaproponowała jednocześnie pakiet środków dodatkowych, wskazując na niedostateczne przygotowanie Bułgarii w obszarach walki z korupcją i przestępczością zorganizowaną oraz praniem brudnych pieniędzy, a także brak warunków do dostatecznej kontroli funduszy UE. Rumunii zwrócono uwagę na 4 techniczne obszary: funkcjonowanie systemu dopłat rolniczych, zarządzanie i kontrola nad środkami z UE, standardy w zakresie produktów pochodzenia zwierzęcego i komputerowy system administracji podatkowej.

Zgodnie z zapisami Traktatu Bułgaria i Rumunia otrzymały na okres przejściowy trwający do dnia akcesji status obserwatora w instytucjach Unii. 26 września 2006 Komisja Europejska potwierdziła datę akcesji 1 stycznia 2007. 1 stycznia 2007 roku Bułgaria i Rumunia stały się członkami Unii Europejskiej.

IV. Sytuacja rozwojowa nowych państw członkowskich [4]

Przegląd danych ekonomicznych nie pozostawia złudzeń: Bułgaria i Rumunia są najbiedniejszymi krajami UE. Według Eurostatu produkt krajowy brutto per capita Rumunii i Bułgarii to odpowiednio 34 i 33 proc. liczonego jako 100 procent średniego PKB w obecnych 25 krajach członkowskich (dane z 2005 roku). Połączony PKB nowych krajów UE to w sumie zaledwie 1% PKB UE-25: w Bułgarii wynosi 21 mld euro, w Rumunii 79 mld rocznie. Roczny PKB obecnej Unii sięga 10.847 mld euro. Na rolnictwo przypada z tego w UE niecałe 2%, a w Rumunii i Bułgarii - 9-10%. Oba nowe kraje mają wyższą inflację (4,8% w Rumunii i 5,7% w Bułgarii), ale niższe bezrobocie (odpowiednio 7,6 i 7,4 %) niż średnia unijna (inflacja: 1,8 %, bezrobocie: 7,9 %).

W  nowych państwach członkowskich wydaje się też mniej na edukację niż w UE-25: w  Rumunii 3,4 % PKB, a Bułgarii 4,2 %. Średnia dla UE wynosi 5,2 %. Jeszcze większe dysproporcje widać w stymulujących innowacje wydatkach na badania i rozwój: wynoszą one w tych krajach 0,4-0,5 % PKB, podczas gdy średnio w obecnych 25 krajach członkowskich 1,86 %.

O stopniu rozwoju nowych krajów członkowskich świadczą też inne wskaźniki. Niższa niż w innych krajach UE jest tam średnia oczekiwana długość życia: w UE wynosi 76 lat dla  mężczyzn i 82 lat dla kobiet, natomiast w Rumunii i Bułgarii odpowiednio 68 i 69 lat dla  mężczyzn i 75 i 76 lat dla kobiet. W Rumunii wskaźnik śmiertelności dzieci sięga 15 na tysiąc urodzeń, zaś w Bułgarii 10,4, co znacznie przekracza poziom w UE wynoszący  4,5.

Oba kraje czeka więc daleka droga, by osiągnąć średnie wskaźniki unijne. Jednak wyższe niż w UE (2,7%) tempo wzrostu PKB w Bułgarii (5,8% w 2006) i Rumunii (5,2%) pozwoli z  przy utrzymaniu dotychczasowych trendów z czasem dogonić resztę krajów unii pod względem rozwoju gospodarczego. 

V. Szanse i obawy

Koncerty i sztuczne ognie towarzyszące uroczystościom związanym z akcesją na chwilę przyćmiły obawy, które oprócz radości występowały wśród społeczeństw Bułgarii i Rumunii. Spodziewane są m.in. podwyżki cen, głównie usług i energii, wzrost akcyzy na benzynę, obawy przed deficytami energii w związku z zamknięciem dwóch reaktorów elektrowni atomowej w Kozłoduju w Bułgarii. Wydaje się jednak, że z punktu widzenia państw nowoprzyjętych do UE korzyści z akcesji przeważą szalę. Ułatwione podróże, nauka i praca w UE (choć większość dotychczasowych członków wprowadziła okresy przejściowe przed otwarciem swych rynków pracy), a także dostęp do unijnych funduszy to tylko kilka z nich. Jednak w kontekście tych ostatnich pojawiają się obawy. Rząd Bułgarii ostrzegł, że na początku wykorzystanie środków nie przekroczy 35%, bo administracja i gospodarka nie są jeszcze gotowe na ich absorpcję. Istnieją też obawy, że część środków unijnych może trafić w ręce wciąż silnej tam mafii. Według szacunków początkowo nowe kraje będę wykorzystywać jedynie 1/5 dostępnych środków z funduszy UE, co wynika głównie z niewiedzy, jak można z nich skorzystać oraz z pewnego oporu społeczeństwa tych państw.

Państwa pod specjalnym nadzorem [5]

W związku z niedostatecznym poziomem postępów, szczególnie w zakresie walki z korupcją i przestępczością zorganizowaną na Bułgarię i Rumunię nałożono obowiązek dalszych działań w celu wyeliminowania tych negatywnych zjawisk. Unia postawiła warunki, których spełnienia żąda w ciągu najbliższych trzech lat. Komisja ustalać będzie  punkty odniesienia (benchmarks), na podstawie których dokonywać będzie oceny i postępów dwa razy do roku (pierwszy termin weryfikacji wyznaczono na 31 marca 2007) w specjalnych raportach. W przypadku niespełnienia w terminie oceny przez nowe państwa standardów wyznaczonych przez KE, zastosuje ona klauzule bezpieczeństwa zapisane w Traktach Akcesyjnych

UE zastosowała też gwarancje odpowiedniego zarządzania rolnymi i strukturalnymi funduszami, wprowadzając dwustopniową, regularną kontrolę przed wypłatą środków oraz możliwość jej zawieszenia a nawet przerwania w przypadku wykrycia nieprawidłowości lub praktyk korupcyjnych. Co więcej KE może ograniczyć płatności dla najmłodszych krajów członkowskich w przypadku stwierdzenia dalszego występowania niedociągnięć. Stanowi to poważny środek motywacyjny dla obu krajów.

W odniesieniu do bezpieczeństwa żywności stosowane dotychczas ograniczenia zostały utrzymane po dacie akcesji. W związku z chorobami zwierząt, utrzymano restrykcje w dostępie do wspólnotowego rynku dla produktów pochodzenia zwierzęcego, mleka, mięsa oraz ryb. Odpowiednie standardy powinny być osiągnięte w ciągu maksymalnie 3 lat.  

Zastosowanie środków towarzyszących rozszerzeniu ma w założeniu zapewnić ciągłość i nieodwracalność zmian w obu krajach. Mechanizm monitorowania i okresowej weryfikacji postępów ma przyczynić się do skutecznego dokończenia dostosowania Bułgarii i Rumunii do standardów UE. Takie dostosowanie wymaga jednak wzmożonych działań.

Oba państwa zostały przyjęte do UE gdyż spełniły zasadnicze warunki akcesji. Ale w efekcie trudności z poziomem dostosowania Bułgarii i Rumunii do standardów UE, Komisja Europejska doszła do wniosku, że trudne sprawy, szczególnie zaś reforma systemu sądownictwa czy walka z korupcją musza być podjęte na wczesnych etapach przyszłych negocjacji akcesyjnych z następnymi kandydatami do członkostwa. 

VI. Skutki rozszerzenia

Rozszerzenie Unii Europejskiej o Bułgarię i Rumunię, choć wiąże się choćby z przesunięciem części środków i imigracją, nie wywoła w państwach członkowskich wstrząsu, ale na kolejne będzie trzeba dłużej poczekać - uważa większość ekspertów.

„Nie sądzę, żeby rozszerzenie o Bułgarię i Rumunię wywołało większe zaburzenia w funkcjonowaniu samej UE, czy w nowych państwach członkowskich” stwierdził były minister ds. europejskich Jarosław Pietras. Podobnie jak w przypadku poprzedniego rozszerzenia o 10 państw w 2004 r. również to jest "w pewnej mierze skonsumowane" wcześniej, więc nie będzie stanowić żadnego zagrożenia, nawet dla nowych państw. Nowe kraje mają najwięcej ograniczeń (m.in. w swobodnym przepływie siły roboczej i w rolnictwie) ze wszystkich państw, które dotychczas wchodziły do Unii. Inna jest też skala rozszerzenia.

Utrudnione może okazać się za to efektywne działanie instytucji unijnych ze względu na wzrost liczby uczestników głosowań i konieczność tłumaczeń na kolejne języki. Rozszerzenie UE może prowadzić też do zróżnicowania stopni integracji w ramach tzw. wzmocnionej współpracy. Jak wskazują eksperci [6], za każdym razem będą musiały być spełnione warunki ściślejszej współpracy tylko części państw członkowskich. Taka kooperacja nie może  utrudniać rozwoju rynku wspólnotowego, a podejmowane przedsięwzięcia muszą przyczyniać się do większej integracji Unii jako całości. Ponadto każda inicjatywa obejmująca tylko część państw członkowskich musi pozostawać otwarta dla pozostałych krajów i mieć mechanizmy zachęcające je do nawiązywania ściślejszych związków.

Spodziewanym efektem najnowszego rozszerzenia jest także dalsze osłabienie akceptacji w społeczeństwach  "starych" państw członkowskich dla tego procesu. Wzrost poparcia warunkowany będzie wystąpieniem zauważalnych pozytywnych efektów wstąpienia do UE Bułgarii i Rumunii oraz dobrego klimatu gospodarczego, który przekłada się na „większą skłonność do podjęcia ryzyka polityczno-ekonomicznego”.

Odwołania:

Środki towarzyszące akcesji Bułgarii i Rumunii:
http://europa.eu
Strona KE dotycząca rozszerzenia UE o Bułgarię i Rumunię:
http://ec.europa.eu/enlargement/countries/acceding_en.htm
Strona Przedstawicielstwa KE w Bułgarii:
http://www.evropa.bg/en/del/
Strona Przedstawicielstwa KE w Bułgarii:
http://www.infoeuropa.ro
Zestawienie statystyczne The new EU of 27 and euro area of 13:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu

[1] Po wyborach w 2009 roku PE liczba posłów znów się jednak zmniejszy, do 736 deputowanych.
[2] Stanowił je obowiązek wdrażania reform badany w okresowych raportach w ramach mechanizmu współpracy i weryfikacji postępów w obszarach: wymiaru sprawiedliwości, zwalczania korupcji i przestępczości zorganizowanej. Ponadto w ramach ochrony interesów finansowych UE przyjęto specjalne rozporządzenie dotyczące wydatków na rolnictwo. Unijne prawodawstwo przewidziało też kompleksowe środki mające na celu zabezpieczenie przed ryzykiem, np. w obszarach takich, jak bezpieczeństwo żywności. Por. V. i [Środki…2006]
[3] Szerzej zobacz: http://www.evropa.bg/en/del/ oraz http://www.infoeuropa.ro
[4] Na podstawie: http://epp.eurostat.ec.europa.eu
[5] Szerzej: http://europa.eu
[6] M.in. z demosEUROPA – Centrum strategii europejskiej.