Tomasz Stuleblak: System polityczny Turcji

• konstytucja
• stosunki międzynarodowe
• system polityczny
• turcja
• ustrój
• _bwschod
• _turcja

System konstytucyjny Republiki Turcji jest systemem parlamentarno – gabinetowym i nie różni się pod względem przyjętych rozwiązań od innych krajów o tym samym systemie rządów. Turcja jest państwem unitarnym i silnie scentralizowanym (obawa przed separatyzmem kurdyjskim).

Najistotniejszymi aktami prawnymi, które regulują ustrój Turcji, są:

• Konstytucja (weszła w życie 9 listopada 1982 roku)
• ustawa o wyborach parlamentarnych z 13 czerwca 1983 roku,
• regulamin Wielkiego Zgromadzenia Narodowego Turcji (wszedł w życie 13 kwietnia 1973 roku),
• ustawa o specjalnej administracji prowincjonalnej z 1987 roku.

Geneza i budowa konstytucji Republiki Turcji:

Obecnie obowiązująca konstytucja jest dziełem konstytuanty, składającej się z Rady Bezpieczeństwa Narodowego (jest to specjalny organ czuwający nad republikańskim i świeckim charakterem państwa, w skład którego w okresie po przewrocie wojskowym z 12 września 1980 roku wchodzili tylko reprezentanci władz wojskowych) oraz Zgromadzenia Doradczego, którego członkami było 120 osób wybranych przez wspomnianą wyżej Radę spośród kandydatów zaproponowanych przez prefektów prowincji oraz 40 osób wyznaczonych bezpośrednio przez tą samą Radę. Jest ona wynikiem bardzo charakterystycznego dla współczesnej Turcji zjawiska, jakim jest zamach stanu.

12 września 1980 roku wojskowi po raz kolejny przejęli władzę, tym razem ze względu na niespokojną sytuację polityczną i społeczną, którą dodatkowo komplikowały niektóre przepisy konstytucyjne. Konstytucja z 1961 r. ustanawiała bowiem dwie izby parlamentu, do których to wybory odbywały się w różnym czasie. Wybory do Senatu z 1979 r. przyniosły względną równowagę sił w parlamencie. Doprowadziło to do tego, że parlamentarzyści nie mogli wybrać głowy państwa (w ponad 100 turach!). W tym też czasie rosło niezadowolenie ludności kurdyjskiej w południowo – wschodniej Anatolii (w 1978 roku powstała Partia Pracujących Kurdystanu, uważana za organizację terrorystyczną). Wojskowi uznali za konieczne przejęcie władzy i przekształcenie ustroju Republiki, aby uczynić ją sprawniejszą w obliczu piętrzących się trudności.

Konstytucja została ogłoszona w ”Dzienniku Urzędowym” 18 października 1982 r. Jeszcze w tym samym roku odbyło się referendum (7 listopada; 91,37 proc. obywateli opowiedziało się za projektem) i ustawa zasadnicza weszła w życie (9 listopada). Do tej pory mieliśmy do czynienia z wieloma nowelizacjami, spośród których najistotniejsze miały miejsce w 1987, 1993, 1995, 2001, 2004, 2007 i 2008 roku (pierwsza z tegorocznych poprawek dotyczyła włączenia do konstytucji paragrafu w sprawie prawa do równego traktowania wszystkich przez instytucje państwowe; druga stanowiła, iż nikt nie może być pozbawiony prawa do wyższego wykształcenia).

Konstytucja składa się z preambuły i siedmiu części oraz liczy 177 artykułów. Zalicza się ją do tzw. sztywnych konstytucji, gdyż poszczególne jej przepisy można uznać za bardzo szczegółowo odnoszące się do regulowanej materii.

Jeśli chodzi o nowelizację, to projekt zmiany może zgłosić jedynie 1/3 całkowitej liczby posłów, jej przyjęcie następuje większością 3/5 całkowitej liczby parlamentarzystów. W przypadku poparcia projektu większością 3/5 deputowanych, ale nie przez więcej niż 2/3 parlamentarzystów oraz wobec braku prezydenckiego weta, jest ona publikowana w „Dzienniku Urzędowym” i poddawana pod referendum.

Prezydent może jednakże zgłosić weto, które może być odrzucone przez 2/3 ogólnej liczby deputowanych. Wówczas prezydent może poddać poprawkę pod referendum (więcej niż połowa ważnie oddanych głosów musi popierać zmianę).

Zasady:

Ustrój Republiki opiera się na sześciu zasadach: republikanizmu, nacjonalizmu, laicyzmu, państwa prawa, państwa społecznego i demokracji. Wszystkie te zasady nie mogą być nigdy zmienione (art. 4).

Republikanizm oznacza system państwowy, który uznaje tylko modele legitymizacji oparte na zasadzie suwerenności ludu. Co do nacjonalizmu to podkreśla się, że jest on w wydaniu tureckim połączeniem nacjonalizmu politycznego i etnicznego, choć rozumienie obywatelstwa bliższe jest temu pierwszemu – Turek to każdy obywatel Republiki Tureckiej, niezależnie od pochodzenia etnicznego czy wyznawanej religii (art. 66 ust. 2). Laicyzm z kolei oznacza oddzielenie religii od państwa, jednak można zaobserwować w Turcji tendencje odwrotne, np. poprzez próby sakralizacji narodu (przez rozwinięty kult Ataturka) czy też zmianę zakresu działań Prezydium ds. Religijnych (przejście z pozycji neutralnej do wspierania islamu).

Bardzo ciekawie jest interpretowana kolejna z zasad, zasada państwa prawa – otóż oznacza ona ni mniej ni więcej, że każde działanie państwa jest zgodne z prawem (!), państwo to ma za zadanie ochronę praw obywatelskich i ustanowienie sprawiedliwego porządku prawnego w każdym obszarze oraz kontrolę wszystkich organów władzy przez niezależne sądownictwo.

Odnośnie zasady państwa społecznego wypowiada się artykuł 5 ustawy zasadniczej, wymieniający zadania państwa, wśród których znajdziemy elementy tej zasady. Są to: gwarantowanie dobrobytu obywatelom, zwalczanie społecznych przeszkód dla ochrony praw podstawowych i funkcjonowania państwa prawa. Co do zasady demokracji, to mówi o niej artykuł 6, wskazujący na nieograniczoną i bezwarunkową suwerenność narodu.

{mospagebreak} 

Prawa i wolności obywatelskie:

W systemie konstytucyjnym Turcji prawa i wolności obywatelskie stają się funkcją państwa, co oznacza nadrzędność państwa nad jednostkami. Zgodnie z konstytucją prawa i wolności wiążą się z zobowiązaniami jednostek względem społeczeństwa i nie rodzą w pierwszej kolejności obowiązków ze strony państwa.

Ustawa zasadnicza wymienia następujące prawa podstawowe: prawo do życia i ochrony egzystencji materialnej i duchowej oraz integralności cielesnej; zakaz tortur; zakaz skazywania na kary niezgodne z godnością ludzką i pracę przymusową; gwarancja wolności i bezpieczeństwa oraz ochrony życia prywatnego; nienaruszalność mieszkania; wolność komunikacji, przemieszczania się i osiedlania; wolność sumienia i wyznania; wolność myśli i słowa; wolność nauki i sztuki; wolność prasy; wolność zrzeszania się, zgromadzeń i demonstracji; prawo do własności.

W konstytucji znajduje się także pokaźna liczba praw i obowiązków społecznych i ekonomicznych: ochrona rodziny; obowiązek i prawo pracy; obowiązek i prawo do wychowania i nauki; prawo do zawierania umów; prawo do wypoczynku; prawo do zakładania związków zawodowych; prawo do uczciwej zapłaty; prawo do mieszkania i ochrony socjalnej; prawo do życia w zdrowym środowisku; dostęp do dóbr kulturalnych, naturalnych oraz do sztuki.

Konstytucja przyznaje też prawa polityczne: czynne i bierne prawo wyborcze; prawo do zakładania partii politycznych; dostęp do służby publicznej; prawo petycji do urzędów. Wśród obowiązków widzimy obowiązek służby wojskowej oraz płacenia podatków.

Nie zapomniano także o gwarancjach sądowych: prawo do uczciwego sądu; prawo do milczenia; zakaz wykorzystywania dowodów uzyskanych w sposób nielegalny; zakaz pozbawiania wolności za nie wywiązywanie się z zobowiązań umownych; prawo do udowodnienia prawdy oraz do ochrony swoich praw i wolności. Nie zapomniano także o gwarancji przestrzegania następujących zasad: prawo nie działa wstecz; zasada domniemania niewinności; stosowanie kar i środków bezpieczeństwa zgodnych z prawem; zasada osobistej odpowiedzialności karnej.

Kluczowy dla systemu praw i wolności obywatelskich jest artykuł 10, który zakłada równość wszystkich wobec prawa niezależnie od języka, rasy, płci, poglądów politycznych, światopoglądu i wyznania.

Oczywiście wspomniane powyżej prawa i wolności mogą podlegać ograniczeniom, ale po spełnieniu odpowiednich warunków: ograniczenia te muszą być regulowane przez ustawę, nie mogą byś sprzeczne z „literą i duchem” tych praw, muszą być zgodne z demokratycznym porządkiem społecznym oraz celem ograniczeń (zasadą proporcjonalności).

System wyborczy:

Wybory do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego Turcji są wolne, powszechne, bezpośrednie, równe, proporcjonalne i tajne. Czynne prawo wyborcze przysługuje po ukończeniu 18 roku życia. Bierne prawo wyborcze przeznaczone jest dla osób, które skończyły lat 25, mają wykształcenie przynajmniej podstawowe, mają dostęp do służby cywilnej oraz odbyli służbę wojskową (tylko mężczyźni). Wybory odbywają się zwykle w drugą niedzielę października. Przyspieszone wybory mogą się odbyć decyzją parlamentu bądź prezydenta.

Do podziału mandatów stosuje się podobnie jak w Polsce metodę d’Hondta. Partie polityczne, aby dostać się do parlamentu, muszą przejść tzw. podwójną barierę. Najpierw partie muszą mieć swoje oddziały w co najmniej połowie prowincji, a w nich w co najmniej 1/3 okręgów. Następnie muszą pokonać dziesięcioprocentowy próg wyborczy w skali kraju (tak wysoki próg przyczynił się do tego, że choć w wyborach z 2002 roku Partia Sprawiedliwości i Rozwoju uzyskała 1/3 głosów, obsadziła prawie 2/3 miejsc w parlamencie!). Udział w wyborach jest obowiązkowy, za absencję grozi grzywna. Nad prawidłowym przebiegiem wyborów czuwa Naczelna Rada Wyborcza.

W ostatnich wyborach z 22 lipca 2007 roku zaledwie trzem partiom udało się przekroczyć dziesięcioprocentowy próg wyborczy. Są to: Partia Sprawiedliwości i Rozwoju (46,6 proc.; 341 miejsc w parlamencie), Republikańska Partia Ludowa (20,9 proc.; 99 miejsc) oraz Partia Ruchu Narodowego (14,3 proc.; 70 miejsc). Wybranych zostało 26 posłów niezależnych. 20 z nich reprezentuje Partię Demokratyczną Turcji i grupa ta utworzyła w parlamencie własną frakcję. Reprezentowana jest także Partia Demokratycznej Lewicy (z 13 posłami), Wielka Partia Jedności oraz Partia Wolności i Demokracji (1 poseł). Frekwencja wyniosła ponad 83 proc.

{mospagebreak} 

Władza ustawodawcza:

Władza ustawodawcza należy do jednoizbowego parlamentu, czyli Wielkiego Zgromadzenia Narodowego Turcji. Choć konstytucja w pierwotnej wersji zakładała liczbę 400 deputowanych, to od 1995 r. mamy już 550 posłów. Kadencja parlamentu trwa 4 lata.

Jeśli chodzi o strukturę, to wyróżniamy w Zgromadzeniu: plenum, prezydium, komisje, komitet konsultacyjny i frakcje polityczne. Rok legislacyjny zaczyna się 1 października.

Plenum zbiera się we wtorki, środy i czwartki i obraduje od godziny 15 do 19. Decyzje na plenum przyjmowane są bezwzględną większością głosów biorących udział w głosowaniu, kworum wynosi 1/3 całkowitej liczby posłów.

W skład prezydium wchodzi 15 członków: przewodniczący Zgromadzenia, czterej wiceprzewodniczący, siedmioro sekretarzy oraz trzy osoby pełniące funkcje administracyjne. Wyboru dokonuje się dwukrotnie podczas kadencji – pierwsze prezydium działa 2 lata, a następne do końca kadencji.

Ważną rolę odgrywa przewodniczący Zgromadzenia. Jest on zastępcą prezydenta Republiki, przedstawia prezydentowi swoje stanowisko odnośnie do rozpisania nowych wyborów, ustala liczbę ministrów tymczasowej Rady Ministrów.

Komisje z kolei mają za zadanie przygotować ustawy oraz przeprowadzić pierwszą kontrolę ich konstytucyjności. Działa 17 komisji stałych, w skład większości z nich wchodzi zazwyczaj 24 członków. Obok tych komisji mogą wystąpić komisje śledcze, powoływane do zbadania konkretnej sprawy, a także komisje dochodzeniowe, ustanawiane w sprawach karnych.

Komitet Konsultacyjny składa się z przewodniczącego Zgromadzenia oraz z przewodniczących lub wiceprzewodniczących frakcji parlamentarnych, jego zadaniem jest zaś dialog między frakcjami.

Jeśli chodzi o frakcje parlamentarne, to muszą one liczyć co najmniej 20 członków. Mogą one wnioskować o powołanie komisji śledczej oraz zażądać zamkniętej debaty parlamentarnej. Przedstawiciele tychże frakcji wchodzą w skład tymczasowej Rady Ministrów (według liczebności). Specjalny przywilej posiadają frakcja partii rządzącej oraz frakcja największej partii opozycyjnej – mogą one zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z prośbą o abstrakcyjną wykładnię norm prawnych.

Parlamentarzyści korzystają z immunitetów i przywilejów. Przysługują im diety oraz dodatki na pokrycie kosztów związanych z podróżami (ale diety nie mogą być wyższe od wynagrodzenia najwyższych urzędników państwowych, a dodatki przekraczać połowy wysokości diety!). Innym ciekawym przepisem jest utrata mandatu, gdy poseł bez pozwolenia lub usprawiedliwienia nie uczestniczy w pracach parlamentu przez pięć dni posiedzeń w miesiącu.

Turecki parlament pełni funkcję ustawodawczą (w tym ustrojodawczą – stanowienie norm konstytucyjnych), kontrolną oraz kreacyjną. Jeśli chodzi o tą pierwszą, to zaliczamy tu przyjmowanie ustaw zwykłych, w tym budżetowej i wyrażającej zgodę na ratyfikację umowy międzynarodowej. Sprawuje ją na zasadzie wyłączności – wyjątkiem jest możliwość wydawania przez rząd rozporządzeń z mocą ustaw. Referendum przewidziane jest wyłącznie w przypadku zmian w ustawie zasadniczej. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje rządowi oraz parlamentarzystom, zarówno pojedynczo jak i grupowo.

Co do funkcji kontrolnych, to są one bardzo szerokie – zapytanie, badanie parlamentarne, debata plenarna i interpelacja oraz procedura dochodzeniowa to tylko niektóre z nich. Parlament uchwala corocznie ustawę rozliczeniową, za pomocą której kontroluje wykonanie przez rząd budżetu. Kontrola umów międzynarodowych dokonuje się przez udział Zgromadzenia w ich ratyfikacji – wszystkie umowy, które rodzą zmiany w prawie tureckim muszą być zatwierdzane przez parlament. Inną formą kontroli polityki zagranicznej rządu jest zezwalanie na wypowiedzenie wojny (zgodnie z prawem międzynarodowym), na wysyłanie tureckich sił zbrojnych za granicę (poza przypadkami zobowiązań wynikających z umów międzynarodowych oraz zasad kurtuazji międzynarodowej) oraz na stacjonowanie na terytorium Turcji obcych wojsk. Zgromadzenie zatwierdza też decyzję rządu o wprowadzeniu stanu nadzwyczajnego oraz rządowe rozporządzenia z mocą ustaw.

Jeśli zaś chodzi o funkcję kreacyjną, to parlament współuczestniczy z prezydentem w tworzeniu nowego rządu, udzielając mu wotum zaufania. Może także uchwalić wobec Rady Ministrów, jak i wobec poszczególnych ministrów, wotum nieufności. Parlament ma także prawo oskarżyć prezydenta Republiki o zdradę stanu, co może doprowadzić do jego usunięcia z urzędu.

Prezydent może rozwiązać parlament, ale po wysłuchaniu opinii przewodniczącego Zgromadzenia oraz w przypadku, gdy nowy rząd nie może być uformowany lub nie otrzyma wotum zaufania w ciągu 45 dni po dniu: w którym nie uzyskał votum zaufania lub otrzymał wotum nieufności, podania się premiera do dymisji lub wybrania prezydium Zgromadzenia.

{mospagebreak} 

Władza Wykonawcza:

Do organów wykonawczych w systemie konstytucyjnym Turcji zaliczamy: prezydenta Republiki, Radę Ministrów, jednostki samorządowe, autonomiczne podmioty publiczne (uniwersytety i szkoły wyższe, państwowe stacje radiowe i telewizyjne, zrzeszenia pracownicze, Naczelne Towarzystwo ds. Kultury, Języka i Historii im. Ataturka) oraz Radę Bezpieczeństwa Narodowego.

Prezydent Republiki:

Prezydent Republiki wybierany jest w wyborach powszechnych na pięcioletnią kadencję. Kandydat na prezydenta musi mieć ukończone 40 lat, posiadać wyższe wykształcenie oraz być uprawniony do korzystania z biernego prawa wyborczego. Prezydent jest głową państwa tureckiego, reprezentuje Republikę, uosabia jedność narodu oraz stoi na straży konstytucji i harmonijnego współdziałania wszystkich organów władzy.

W dziedzinie ustawodawczej do kompetencji prezydenta zalicza się: podpisywanie lub ratyfikowanie aktów ustawodawczych oraz aktów wydawanych przez rząd; wydawanie rozporządzeń (większość wymaga kontrasygnaty premiera i odpowiedniego ministra); weto zawieszające (nie przysługuje w stosunku do ustawy budżetowej); wnoszenie skargi do Trybunału Konstytucyjnego (dotyczy ustaw, rozporządzeń z mocą ustaw, regulaminu Zgromadzenia); poddawanie pod referendum ustaw zmieniających konstytucję; udział w wydawaniu rozporządzeń z mocą ustaw w czasie przewodniczenia Radzie Ministrów; uczestniczenie w przygotowywaniu stanowiska Rady Bezpieczeństwa Narodowego; rozwiązanie parlamentu.

W kwestiach wykonawczych głowie państwa przysługuje: mianowanie premiera i na jego wniosek ministrów; zwoływanie posiedzenia i przejmowanie przewodnictwa w Radzie Ministrów; mianowanie ambasadorów; ratyfikacja i promulgacja umów międzynarodowych; zwierzchnictwo sił zbrojnych (gdy parlament nie obraduje a państwo zostało zaatakowane, może wyjątkowo zadecydować o ich użyciu); mianowanie szefa sztabu generalnego; zwołuje posiedzenia Rady Bezpieczeństwa Narodowego; mianowanie przewodniczącego i członków Rady Kontroli Państwowej (za pomocą której sprawdza legalność, porządek i efektywność działania wszelkich cywilnych gałęzi administracji); mianowanie członków Rady Szkolnictwa Wyższego oraz rektorów uniwersytetów.

Jeśli chodzi o kwestie związane z wymiarem sprawiedliwości, to prezydent dysponuje następującymi prerogatywami: mianowanie członków Trybunału Konstytucyjnego, 1/4 członków Rady Stanu, prokuratora generalnego przy Sądzie Kasacyjnym i jego zastępcy, członków Wojskowego Sądu Kasacyjnego, Naczelnego Wojskowego Sądu Administracyjnego oraz Naczelnej Rady Sędziów i Prokuratorów; zmniejszenie wymiaru kary i prawo łaski wobec osób niepełnosprawnych, obłożnie chorych oraz w starszym wieku.

Prezydent Republiki nie ponosi odpowiedzialności politycznej, ale ponosi odpowiedzialność karną. Na wniosek 1/3 całkowitej liczby posłów i za zgodą ¾ wszystkich deputowanych Wielkie Zgromadzenie Narodowe Turcji może postawić prezydenta przed Trybunał Stanu.

Dotychczasowi prezydenci:

Mustafa Kemal Pasza (1923-1938)

Ismet Inonu (1938-1950)

Celal Bayar (1950-1960)

Cemal Gursel (1961-1966)

Cevdet Sunay (1966-1973)

Fahri Koroturk (1973-1980)

Kenan Evren (1982-1989)

Turgut Ozal (1989-1993)

Suleyman Demirel (1993-2000)

Ahmet Necdet Sezer (2000-2007)

Abdullah Gul (od 2007)

{mospagebreak} 

Rada Ministrów:

W skład Rady Ministrów wchodzą premier, ministrowie i ministrowie stanu (bez teki). Liczbę członków rządu ustala parlament specjalną ustawą. Rada Ministrów wydaje „uchwały” (o charakterze administracyjnym), rozporządzenia normatywne (w celu wykonania ustaw), rozporządzenia z mocą ustawy (po upoważnieniu ze strony parlamentu; nie mogą dotyczyć podstawowych praw i wolności oraz praw politycznych; konieczne zatwierdzenie ustawy przez parlament), rozporządzenia administracyjne (w celu wykonania ustawy w zakresie kompetencji poszczególnych ministerstw).

Duża rola egzekutywy zwiększa się jeszcze bardziej w warunkach stanu nadzwyczajnego, kiedy rząd może wydawać rozporządzenia z mocą ustawy bez uprzedniej zgody parlamentu. Warto wspomnieć, iż ministrowie korzystają z takich samych uprawnień jak parlamentarzyści – posiadają immunitety i przywileje oraz mają prawo do diet i dodatków na pokrycie kosztów podróży.

Do udzielenia rządowi wotum zaufania wymagana jest zgoda zwykłej większości całkowitej liczby parlamentarzystów. Wotum nieufności wobec rządu lub pojedynczych ministrów uchwalane jest natomiast bezwzględną większością głosów całkowitej liczby posłów. Rząd może z własnej inicjatywy ubiegać się o wotum zaufania. Poza wspomnianymi powyżej instrumentami kontroli politycznej rządu, parlament posiada znaczne kompetencje w zakresie odpowiedzialności karnej członków rządu. Otóż w przypadku zarzutu popełnienia przestępstwa 1/10 całkowitej liczby deputowanych może wnioskować o rozpoczęcie procedury dochodzeniowej. Powołana komisja dochodzeniowa liczy 15 członków i ma za zadanie przygotować procedurę sądową zgodnie z kodeksem postępowania karnego. Następnie posłowie decydują o przekazaniu sprawy Trybunałowi Konstytucyjnemu (działającemu jako Trybunał Stanu). Gdy tak się dzieje, jest to jednoznaczne z utratą stanowiska przez członka rządu.

Ciekawym rozwiązaniem jest funkcjonowanie w prawie konstytucyjnym instytucji tymczasowej Rady Ministrów. Głównym jej zadaniem jest zagwarantowanie prawidłowego przebiegu wyborów parlamentarnych. Konieczna jest więc przed ich przeprowadzeniem dymisja ministrów sprawiedliwości, spraw wewnętrznych oraz transportu. Na trzy dni przed wyborami zastępują ich osoby niezależne. W wypadku skrócenia kadencji parlamentu nowi ministrowie mianowani są pięć dni po decyzji o nowych wyborach, zmienia się również premier rządu (a wraz z nim cały gabinet).

Odnośnie administracji państwowej należy podkreślić, iż w przypadku Turcji opiera się ona na zasadzie centralizmu. Oznacza to, że cała administracja stanowi jedność pod względem zadań i organizacji oraz jest regulowana na poziomie ustawowym. Jest też ściśle zhierarchizowana. Na jej czele stoi rząd i ministerstwa. Ministerstwo także posiada stałą strukturę – na szczycie jest minister, potem podsekretarz stanu, dalej zastępcy podsekretarza stanu, następnie dyrektorzy generalni. Kompetencje poszczególnych ministerstw regulowane są przez odpowiednią ustawę.

Ważnym urzędem jest także Kancelaria Premiera, przed którą odpowiedzialny jest sztab generalny (!). Podlegają jej poza tym takie jednostki administracyjne jak: Podsekretariat Narodowej Organizacji Wywiadowczej; Naczelne Towarzystwo ds. Kultury, Języka i Historii im. Ataturka (jego zadaniem jest prowadzenie badań nad kemalizmem oraz turecką kulturą, historią i językiem, a także prowadzenie działalności wydawniczej i informacyjnej w tym zakresie); Państwowy Instytut Statystyki; Prezydium ds. Religijnych; Turecka Agencja Atomowa; Generalna Dyrekcja ds. Prasy, Publikacji i Informacji.

Ciekawą instytucją jest wymienione powyżej Prezydium ds. Religijnych, mówi o niej art. 136 konstytucji. Prezydium odpowiada za sprawy związane z islamem, choć zakładana była jego neutralność światopoglądowa. Pośród jego zadań znajdziemy: wydawanie opinii w sprawach religijnych; wydawanie wzorów kazań; cenzura dzieł religijnych; opłacanie personelu meczetów; kształcenie osób prowadzących kursy koraniczne; organizowanie pielgrzymek; zarządzanie meczetami; nadzorowanie konwersji na islam.

W skład administracji wchodzą też jednostki prowincjonalne i powiatowe, a także jednostki zagraniczne. W przypadku administracji terenowej obowiązuje zasada szerokich kompetencji, co oznacza, że władze zobowiązane są do tworzenia wystarczającego pola do samodzielnego działania dla jednostek terenowych.

W Turcji mamy też do czynienia z podziałem administracji na cywilną i wojskową (stosunki obywatel – wojsko).

Premierzy rządu od zamachu stanu w 1980 roku:

B. Ulusu (1980-1983; rząd wojskowy)

T. Ozal (dwa gabinety w latach 1983-1989; samodzielne rządy Partii Ojczyźnianej)

Y. Akbulut (1989-1991; samodzielny rząd Partii Ojczyźnianej)

M. Yilmaz (1991; samodzielny rząd Partii Ojczyźnianej)

S. Demirel (1991-1993; koalicja Partii Słusznej Drogi i Socjaldemokratycznej Partii Ludowej)

T. Ciller (trzy gabinety w latach 1993-1996; koalicja jak wyżej)

M. Yilmaz (1996; koalicja Partii Ojczyźnianej i Partii Słusznej Drogi)

N. Erbakan (1996-1997; koalicja Partii Dobrobytu i Partii Słusznej Drogi)

M. Yilmaz (1997-1999; koalicja Partii Ojczyźnianej, Partii Demokratycznej Lewicy i Partii Demokratycznej Turcji)

B. Ecevit (1999 – rząd mniejszościowy Partii Demokratycznej Lewicy; w latach 1999-2002 koalicja Partii Demokratycznej Lewicy, Partii Ojczyźnianej i Partii Ruchu Narodowego)

A. Gul (2002-2003; samodzielny rząd Partii Sprawiedliwości i Rozwoju)

R.T. Erdogan (od 2003; samodzielny rząd Partii Sprawiedliwości i Rozwoju)

{mospagebreak}

Inne organy władzy wykonawczej:

Uniwersytety i szkoły wyższe podlegają nadzorowi Rady Szkolnictwa Wyższego. Członków Rady mianuje prezydent, częściowo bezpośrednio, a częściowo spośród kandydatów wyznaczonych przez Radę Ministrów i uniwersytety. Rada mianuje dziekanów oraz zatwierdza plany budżetowe placówek uniwersyteckich.

Media radiowe i telewizyjne kontrolowane są przez Naczelną Radę Radiofonii i Telewizji. Jej 9 członków wybiera parlament.

Niesłychanie ważną instytucją jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego, stojąca obok wojska i prezydenta na straży republikańskiego i świeckiego charakteru państwa. Pomimo zakładanej funkcji doradczej i konsultacyjnej w sprawach bezpieczeństwa, Rada wykorzystywana jest przez wojskowych do uczestnictwa w sprawowaniu władzy wykonawczej (a ciało to nie podlega kontroli ze strony parlamentu!). Rada składa się z 9 członków cywilnych (m.in. prezydent jako przewodniczący, premier, minister spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych i obrony narodowej) oraz z 5 członków wojskowych (szef sztabu generalnego, dowódcy trzech rodzajów sił zbrojnych oraz żandarmerii). Obrady Rady są tajne, organ ten nie podlega żadnej kontroli ze strony władz cywilnych.

Poważne zmiany w działaniach Rady przyniosły poprawki do konstytucji z 2001 roku. Rząd nie musi odtąd traktować zaleceń Rady priorytetowo – może jedynie brać je pod uwagę, podkreśla się także doradczy charakter tej instytucji. Pakiet reform z lipca 2003 roku przyniósł dalsze zmniejszenie wpływów wojskowych na Radę. Osłabiono wykonawcze prerogatywy Sekretariatu Generalnego Rady Bezpieczeństwa Narodowego, sekretarzem generalnym nie musi już być poza tym osoba wojskowa.

Władza sądownicza

Podstawową jednostką w hierarchii sądowej są sądy pokoju (z jednym sędzią), które funkcjonują zarówno w sprawach karnych jak i cywilnych i które zajmują się najdrobniejszymi sprawami. Działają także izby cywilne bądź izby karne. Większość przestępstw sądzonych jest przez Wielką Izbę Karną (te, zagrożone karą pozbawienia wolności). Wyspecjalizowanymi jednostkami sądowymi są: izby ds. handlowych, sądy ds. morskich, sądy rodzinne, sądy dla nieletnich, sądy dewizowe (sprawy związane z walutą turecką), sądy ds. ruchu drogowego, sądy apelacyjne ds. egzekucji (skargi na działania komorników sądowych), sądy pracy, sądy ds. ksiąg wieczystych, sądy administracyjne oraz sądy podatkowe. W zastępstwie kontrowersyjnych sądów bezpieczeństwa państwowego powołano regionalne sądy ds. ciężkich przestępstw oraz sądy specjalne w czasie stanu wyjątkowego.

Sądem drugiej i ostatniej instancji, zarówno w sprawach karnych jak i cywilnych, jest Sąd Kasacyjny (sprawdzanie kwestii prawnych i procesowych, w niektórych przypadkach może działać jako sąd pierwszej i ostatniej instancji, dysponuje też możliwością rewizji nadzwyczajnej). Od niedawna funkcjonują także sądy apelacyjne.

Trybunał Konstytucyjny jest wzorowany na swoim włoskim i niemieckim odpowiedniku. W jego skład wchodzi 11 sędziów i 4 zastępców, którzy są mianowani przez prezydenta Republiki spośród kandydatów wyznaczonych przez różne organy. Trybunał bada formalną i materialną konstytucyjność ustaw, rozporządzeń z mocą ustaw oraz regulaminu Wielkiego Zgromadzenia Narodowego Turcji. Wniosek o abstrakcyjną kontrolę norm prawnych mogą zgłosić: Prezydent Republiki, frakcja parlamentarna partii rządzącej, frakcja największej partii opozycyjnej oraz 1/5 deputowanych. Postanowienia Trybunału są ostateczne. Bada także nowelizacje konstytucji, tylko pod względem formalnym. Trybunał kontroluje finanse partii politycznych, może także dokonać ich delegalizacji lub pozbawić ich wsparcia finansowego ze strony państwa.

Ze składu Trybunału wyłaniany jest także Trybunał Stanu, który działa jako sąd karny wobec osób pełniących najwyższe urzędy państwowe.

Najwyższym sądem administracyjnym jest Rada Stanu, składająca się z ośmiu senatów orzekających oraz dwóch senatów administracyjnych. 1/4 sędziów wybiera prezydent Republiki, pozostałą część zaś Naczelna Rada Sędziów i Prokuratorów.

Co do sądownictwa wojskowego, to sądy wojskowe pierwszej instancji składają się z dwóch sędziów wojskowych i jednego oficera. Najwyżej w hierarchii stoją Wojskowy Sąd Kasacyjny (rewizje orzeczeń sądów niższych) oraz Naczelny Wojskowy Sąd Administracyjny.

Innymi organami sądowymi wymienionymi w konstytucji są Izba Obrachunkowa oraz Sąd Polubowny (rozstrzyga spory kompetencyjne).

{mospagebreak}

Władza lokalna

Turecka administracja opiera swe działania na dwóch nieco przeciwstawnych zasadach: centralizmu i samorządności. Skutkuje to tym, iż władze lokalne wykonują głównie decyzje władz centralnych, ale mają także ograniczone kompetencje własne.

Państwo dzieli się na 81 prowincji (il), na czele z prefektem (vali), mianowanym przez rząd i zatwierdzanym przez prezydenta. Kompetencje administracji prowincjonalnej dotyczą służby zdrowia i pomocy społecznej, robót publicznych, kultury i edukacji, rolnictwa oraz różnych kwestii gospodarczych. Prowincje dzielą się na powiaty (z naczelnikami mianowanymi przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych). W niektórych powiatach można także spotkać inną jednostkę, „powiaty mniejsze”. Dopiero na poziomie gmin miejskich i obszarów wiejskich spotykamy jednostki wypełniające niemal wyłącznie zadania samorządowe. Gminy miejskie tworzone są we wszystkich miastach powiatowych i prowincjonalnych oraz miejscowościach liczących ponad 2 tysiące mieszkańców. 

System partyjny

Pomimo tego, że kilka ostatnich wyborów parlamentarnych w Turcji mogłoby wskazywać na krystalizowanie się systemu dwupartyjnego, to jednak w rzeczywistości turecka scena polityczna uważana jest za przykład systemu ekstremalnego pluralizmu. Raz po raz powstają w tym kraju nowe ugrupowania polityczne, co związane jest z szeroką praktyką rozwiązywania partii przez Trybunał Konstytucyjny. Bardzo często zdarzały się także przypadki częściowego rozbicia ugrupowań już na forum parlamentu, zaraz po udanych wyborach. Innym obserwowanym trendem jest stopniowa radykalizacja sceny politycznej, powolny zanik ugrupowań umiarkowanych. Podział zaczyna pomału przechodzić od kategorii prawica – lewica na płaszczyznę religijną (islamiści – sekularyści) oraz kulturowo – etniczną (nacjonaliści tureccy – Kurdowie).

Wspomniana powyżej możliwość rozwiązania partii politycznej wynika bezpośrednio z konstytucji. Może to nastąpić, gdy statut lub program partii: zagraża niepodległości państwa; niepodzielności państwa i narodu; prawom człowieka; zasadom równości i państwa prawa; suwerenności narodowej; zasadom demokratycznej i świeckiej republiki; wspiera dominację jednej klasy, grupy lub jakąkolwiek formę dyktatury; nawołuje do popełniania przestępstw. Działania partii w tych kierunkach musi być jednak odpowiednio częste i intensywne oraz być aprobowane przez centralne organa partii. Zamykanie partii nie jest jedynym rozwiązaniem, gdyż możliwe jest także pozbawienie jej funduszy państwowych. Trybunał Konstytucyjny potrzebuje do rozwiązania ugrupowania większości 3/5 głosów.

Do najważniejszych partii politycznych zaliczają się obecnie w Turcji: islamistyczna Partia Szczęśliwości (SP; na czele Recai Kutan), konserwatywna Partia Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP; obecnie rządząca; na czele premier Recep Tayyip Erdogan; założona 14 sierpnia 2001 roku), prawicowa Partia Ruchu Narodowego, umiarkowanie konserwatywna Partia Ojczyźniana, centroprawicowa Partia Słusznej Drogi (DYP), centrolewicowe Republikańska Partia Ludowa (CHP; największa obecnie partia opozycyjna; na czele Deniz Baykal; opiera się na dziedzictwie Ataturka) oraz Partia Demokratycznej Lewicy (DSP; na czele Mehmet Zeki Sezer), populistyczna Partia Młodych (GP) oraz prokurdyjska Partia Demokratycznego Społeczeństwa (DTP).  

{mospagebreak}

Podsumowanie

Ze względu na starania o członkostwo w strukturach europejskich i związanymi z tym naciskami Brukseli w kierunku zdemokratyzowania systemu konstytucyjnego ustrój Turcji podlega nieustannym zmianom i trudno uznać przedstawiony powyżej porządek konstytucyjny za ostateczny. Niekiedy zmiany idą tak daleko, że łamią pewne tabu obecne do tej pory w Turcji (kwestia osłabienia Rady Bezpieczeństwa Narodowego, wzrost znaczenia religii, stopniowe przyznawanie praw ludności kurdyjskiej). Wzmocnienie wielu przepisów dotyczących ochrony praw i wolności obywatelskich przyniosły ratyfikacje wielu wymaganych przez Unię Europejską umów międzynarodowych.

Nadal jednak ogromny wpływ na interpretację przepisów konstytucyjnych ma ideologia kemalizmu (szczególnie dogmatycznie pojmowany nacjonalizm, który stawia bezpieczeństwo państwa i narodu przed prawami jednostek), wiele zasad konstytucyjnych pozostaje w sprzeczności wobec siebie, władza wykonawcza oraz siły zbrojne mają duży wpływ na wymiar sprawiedliwości, wiele do życzenia pozostawia poza tym praktyka przestrzegania prawa przez władze.

Praca oparta na trzech głównych źródłach:

Szymański Adam, System konstytucyjny Turcji, Warszawa 2006

Szymański Adam, Wielkie Zgromadzenie Narodowe Turcji, Warszawa 2005

Commission Staff Working Document. Turkey 2007 Progress Report, http://ec.europa.eu