Irańczycy w cieniu dawnego imperium

• iran
• kurdowie
• kurdystan
• separatyzm
• separatyzmy
• _azjanews

Islamska Republika Iranu jest państwem etnicznie zróżnicowanym. Nie należy jednak patriotyzmu Irańczyków postrzegać przez pryzmat etniczny. Iran to bardziej imperium, które ma swoje początki jeszcze w starożytnej Persji niż państwo narodowe. To właśnie historia jest dumą Irańczyków i ich łączy. Granie karta etniczną przez mocarstwa europejskie w XIX i XX wieku nie odnosiło raczej skutku.

Irańska historia to powtarzający się spór pomiędzy władzą centralną a peryferiami. Jedynie w chwilach słabości centrum - peryferia uzyskiwały pewną faktyczną autonomię. Powody tego mają charakter wewnętrzny, jednak przez ostatnie dwa stulecia poważne ruchy separatystyczne zawsze miały wsparcie z zagranicy. Były wspierane przez Londyn, Moskwę lub Istambuł, a nawet Bagdad.

Iran, źródło: wikipedia

Jak już było wspomniane skład etniczny Iranu jest zróżnicowany. Trochę ponad połowę populacji Iranu stanowią Persowie. Kolejną, najliczniejszą grupą etniczną są Azerowie – co czwarty Irańczyk jest Azerem. Kurdowie stanowią 7 procent mieszkańców Iranu, zaś Arabowie i Beludżowie odpowiednio 7 i 2 procent populacji. Należy wspomnieć również o  Gilanach i Mazandaranach (po 8 proc.), Lurach i Turkmenach (ok. 2 proc.).

W tym opracowaniu zajmiemy się trzema najistotniejszymi separatyzmami.

Kurdowie

Reza Szach z niezwykłą determinacją zwalczał separatyzmy. Polityka centralizacji odnosiła sukcesy przed drugą wojną światową. Nieskrywane sympatie szacha dla Hitlera doprowadziły do brytyjskiej i sowieckiej okupacji kraju. Okupacja wstrzymała tę politykę Teheranu. Wraz z abdykacją szacha w 1941 roku w Kurdystanie wytworzyła się sytuacja braku władzy. Pomimo obecności Sowietów rozpoczęły się walki klanowe.

W 1942 powołano do życia Komalay Jiyanaway Kurd (Stowarzyszenie na rzecz odbudowy Kurdystanu) w Mahabadzi. Partia uzyskała znaczną popularność. W 1945 rozpoczęła swoją działalność Demokratyczna Partia Kurdystanu (KDP). Jej przywódcą został Kuazi Muhammed. Ogłosił on niepodległość Republiki Kurdystanu w 1946 roku w Mahabadzie. Państwo to uzyskiwało faktyczne wsparcie Moskwy, jednak ta formalnie go nie uznała. Podobnie jak pozostałe państwa. Kiedy zabrakło poparcia z Moskwy, po zakończonej drugiej wojnie światowej, Irański rząd wysłał armię, która rozniosła powstańców w grudniu 1946 roku.
Odwet był surowy. Przez wiele lat kurdyjski ruch narodowy nie mógł odbudować swoich struktur. KDP straciło swoich przywódcow i swoje znaczenie. Jedna już w połowie lat 50. KDP rozpoczęło odbudowę swoich wpływów.

Wraz z upadkiem rządu Muhammeda Mossedeka KDP pozwoliła sobie na odbudowę struktur. Spotkało się to z reakcją rządu, który wzmógł represje. W 1959 roku irańskie służby rozbiły tajną organizację KDP. Wielu prominentnych członków partii zostało złapanych i skazanych na długie wyroki pozbawienia wolności. Skutkiem tego była emigracja działaczy kurdyjskich do irackiego Kurdystanu.

W 1967 roku został utworzony Komitet Rewolucyjny, które wyznaczył sobie za cel walkę z irańskim reżimem. Odnosił on sukcesy i zdobył znaczną popularność, jednak i ta organizacja została rozbita przez Irańczyków.
W 1975 roku w Algierii doszło do podpisania porozumienia, na mocy którego Bagdad i Teheran zobowiązały się do nie wspierania frakcji Kurdyjskich u partnera. Skutkiem tego porozumienia było wszczęcie walk przez irackich Kurdów, a po ich porażce - w wygnanie prominentnej części kurdyjskiej klasy politycznej do Iranu.

Koniec lat 70. był okresem wielkiej niestabilności wewnętrznej w Iranie. Kurdowie organizowali wiele demonstracji. U schyłku panowania szacha - Zagros, komitet utworzony przez KDP, organizował skuteczne demonstracje w regionach zamieszkiwanych przez Kurdów. Żadna kurdyjska frakcja nie była przygotowana na rewolucję i nie umiała jej należycie wykorzystać.
Wybuch rewolucji islamskiej umożliwił powrót czołowych liderów KDP do kraju. KDP prowadziła swoją działalność jawnie. Brak jednak wspólnoty interesów z nowym reżimem szybko zaowocował pogorszeniem stosunków z rządem w Teheranie. Początkiem napięć było podanie garnizonu wojskowego w Mahabadzie władzom Kurdyjskim. Teheran oskarżył KDP o działalność kontrrewolucyjną. Napięcia przerodziły się w walkę zbrojną

Kurdowie zbojkotowali referendum 1 kwietnia 1979 roku, które dotyczyło nazwy nowego państwa. Kurdowie nie godzili się na nazwę „Islamska Republika”, ale nie zbojkotowali kolejnych wyborów do irańskiego parlamentu. Kilku Kurdów zostało deputowanymi nowego parlamentu. Jednak nie zdążyli w nim zasiąść - ajatollah Chomeini ogłosił dżihad przeciwko Kurdom wraz z rozpoczęciem prac parlamentu. Wywołało to zbrojne rozruchy w irańskich Kurdystanie. Po kilku miesiącach walk Chomeini wkroczył do Mahabadu ogłaszając ”rozwiązanie kwestii kurdyjskiej pokojowo”.

Kiedy Irak zaatakował Iran we wrześniu 1980 roku ponownie rozpoczęły się starcia pomiędzy Kurdami i siłami rządowymi. KDP ogłosiło, że Teheran zagwarantował Kurdom autonomię. Jednak rząd zignorował tę deklarację i rozpoczął ofensywę przeciwko Kurdom. Zginęło około 10 tysięcy Kurdów (dane KDP). Już w listopadzie 1981 roku irańskie wojsko kontrolowało praktycznie wszystkie większe miasta regionu. Kurdowie rozpoczęli działalność partyzancką. W 1983 roku dowództwo kurdyjskich sił partyzanckich zmuszone było do emigracji do Iraku.

Charakterystyczny jest podział wśród Kurdów podczas wojny iracko-irańskiej. Irak wspierał irańską KDP, zaś Iran wspomagał iracką KDP. Co więcej w 1984 roku wybuchła wojna pomiędzy irańską KDP a Komalą. Kolejny rozłam nastąpił w 1988 roku, kiedy KDP podzieliła się na dwie partie, które zażarcie się zwalczały używają między innymi metod mordu politycznego.

Konsekwencją pierwszej wojny w Zatoce było powstanie w północnym Iraku Regionalnego Rządu Kurdystanu (KRG) w 1991 roku. Kiedy w Iranie do władzy dochodzi Chatami – rząd liberalizuje podejście do Kurdów. Rozpoczynają oni działalność głównie na polu kulturalnym. W irańskim parlamencie powstaje frakcja kurdyjska, otwierane są kurdyjskie rozgłośnie radiowe i programy telewizyjne. Rozpoczyna to debatę o charakterze kurdyjskiego nacjonalizmu, a w konsekwencji utratę poparcia dla takich partii jak KDP i Komala.

Zaprzysiężenie Mahmuda Ahmadinedżada na urząd prezydenta w 2005 roku kończy ten względnie spokojny okres. Polityka Busha – wyeliminowanie Saddama Husajna – dała nadzieje irańskim Kurdom, że kolejnym celem ataku będzie Iran. Jedno z państw znajdujące się wg Busha w tzw. „osi zła”. Amerykanie nie zaatakowali Iranu.

Chuzistan

Chuzistan jest zamieszkiwany przez ponad cztery miliony mieszkańców. Prowincja jest zamieszkiwana przez Arabów. Skład etniczny prowincji jest bogaty – oprócz Arabów znajdziemy tu inne mniejszości. Jednak rząd irański nie publikuje informacji o składzie etnicznym prowincji.

Chuzistan znajduje się w południowo-wschodnim Iranie. Graniczy z Irakiem. Mieszkańcy tej prowincji mają bogatą historię niezależności. W starożytności Chuzistan był częścią królestwa Elamickiego. Które dopiero w III wieku n.e. zostało ostatecznie podporządkowane Persom. Najsłynniejszym miastem regionu jest Suza, w niej żył biblijny prorok Daniel.

Przez stulecia mieszkańcami tej prowincji byli w przeważającej mierze Arabowie. Region uzyskał strategiczne znaczenie wraz z odkryciem ropy w 1908 roku. Był obszarem działalności Anglo-Persian Oil Company. Słabość wewnętrzna Iranu na początku wieku i zachodnie wpływy w regionie sprawiły, że region ten cieszył się znaczną niezależnością. Dopiero za panowania Rezy Khana Persowie podporządkowali sobie niesforną prowincję. Wtedy nadano jej nazwę Chuzistan.

Rząd centralny starał się zmniejszyć znaczenie Arabów w prowincji. Pomógł temu boom naftowy i świadoma polityka osadnicza rządu.  Z czasem znacznie zmniejszył się odsetek Arabów wśród mieszkańców.

Wojna rozpoczęta w 1980 roku i trwająca osiem lat zdziesiątkowała ludność prowincji, która była jednym z jej teatrów działania. Początkowo Saddam Husajn odwołując się do haseł arabskiej solidarności próbował wzniecić powstanie w prowincji. Strategia ta okazała się błędna – zamiast podzielić Irańczyków – zjednoczyła ich. Charakterystyczne jest, że ludność przeniosła się (w znacznej mierze) do większych miast, które znajdowały się poza zasięgiem ostrzału rakietowych.

Jako, że prowincja była jednym z głównych teatrów działań wojny irańsko-irackiej doznała znacznych zniszczeń. Ich odbudowa była (i jest!) bardzo powolna. Prowincja wciąż odczuwa straty i zniszczenia wojenne. Brakuje mieszkań, upada produkcja rolnicza. Miejscowi krytykują władzę, że zamiast odbudowywać szkoły i szpitale buduje meczety. W 2000 roku wybuchły nawet zamieszki z powodu braku pitnej wody.

Po obaleniu Saddama Husajna w 2003 roku zwiększyła się liczba aktów terroru w regionie. Przynajmniej te, o których wie zachodnia opinia publiczna. Po 2003 roku granica irańsko-iracka jest nieszczelna, więc łatwiej takie informacje wyciekają ze stosunkowo zamkniętego Iranu.

Wydarzeniem obrazującym napiętą sytuację w regionie może być list z 2005 roku (jak się później okazało fałszywy) ówczesnego wiceprezydenta Iranu, który zawierał plan wysiedlenia Arabów i umieszczenia na ich miejscu etnicznych Persów. Było to powodem wybuchu krwawych demonstracji. Zginęło ponad dwadzieścia osób, setki zostało rannych. Podczas pacyfikacji miast, w których wybuchły protesty władze odcięły linie telekomunikacyjne i media takie jak np. elektryczność. Było to bezpośrednią przyczyną ataków terrorystycznych, które powtarzały się co kilka miesięcy.

Charakterystyczne jest, że Teheran nie potępił separatystów. To Brytyjczycy zostali oskarżeni o finansowanie terroryzmu. Rząd nie może oskarżać o lokalny separatyzm – to oznaczałoby słabość irańskich służb bezpieczeństwa. Dlatego Brytyjczycy (a także z powodu swoich wpływów w prowincji w przeszłości) stali się wygodnym celem. Ten mechanizm działania władz ma zastosowanie również do innych grup – od islamskich po marksistowskie.

Beludżystan

Beludżystan jest odrębny etnicznie i religijnie od reszty Iranu. Sunnici stanowią większość w prowincji Szistan-Beludżystan, bo tak brzmi jej pełna nazwa. Jest to główna oś sporu z rządem centralnym. Przykładem napięć na tle religijnym może być podjęta przez władze w 1993 roku akcja równania z ziemią meczetów sunnickich, bądź ich konwersja na szyizm. Spowodowała ona znaczne rozruchy społeczne. ocenia się, że była powodem rozpętania kampanii terrorystycznej w regionie.

Jednak dążenia niepodległościowe nakładają się i przenikają z problemem wysokiej przestępczości i handlu narkotykami. Przemyt narkotyków z Afganistanu i Pakistanu przez słabo strzeżoną granicę jest źródłem dochodu lokalnych społeczności. Irańczycy, według ocen ONZ, przechwytują zaledwie około 15% przemycanego towaru. Handel narkotykami wzmacnia lokalne klany, które się z uprawiania tego procederu otrzymują duże pieniądze i zazdrośnie bronią swoich wpływów. Sytuacją typową w tej prowincij jest wymiana ognia pomiędzy irańską policją a przemytnikami, na porządku dziennym są porwania zagranicznych turystów. Praktycznie cały czas ogłoszony jest stan wojenny.

Przemoc w Beludżystanie może mieć swoje etniczne motywacje. Jednak głównym powodem wydaje się panujące tam bezprawie. Brak zainteresowania rządu centralnego, który z kolei sprowadza się do braku inwestycji w tym regionie. Powoduje niski poziom rozwoju regionu.

Bibliografia:

1. Hashem Ahmadzadeh and Gareth Stansfield, The Political, Cultural, and Military Re-Awakening of Kurdish Nationalist Movement in Iran,  The Middle East Journal
2. Lionel Beehne,  Iran’s Ethnic Groups http://www.cfr.org/publication/12118/irans_ethnic_groups.html
3. Ludwig Paul, “Iranian Nation” and Iranian-Islamic revolutionary Ideology,
4. Hani Mansourian, Iran: Religious Leaders and Opposition Movements
5. Michael Rubin, Domestić threats to Iranian Stability: Khuzistan and Baluchistan, Jerusalem Issue Brief