Krzysztof Chaczko: System polityczny Izraela

• izrael
• stosunki międzynarodowe
• system polityczny izraela
• _bwschod
• _izrael

Ustalenia wstępne: kategoria systemu politycznego

Na temat systemu politycznego napisano już wiele. Jednakże, kategoria ta wciąż wydaje się nie tyle niejasna, co różnorodna i niejednolita, a przez to w pewien sposób i kontrowersyjna.

Niemożność wykreowania – czy przyjęcia – ogólnej teorii systemu politycznego, powoduje, iż wśród politologów, tudzież osób analizujących to pojęcie, uformowały się swoiste ,,szkoły”, oferujące określone podejścia (ujęcia) do kategorii systemu politycznego. Idzie tu m.in. o podejście instytucjonalne, relacjonalne, funkcjonalne czy też cybernetyczne. [1] Nie wchodząc w zawiłości powyższych perspektyw, na potrzeby niniejszego opracowania, wykorzystana zostanie trójwarstwowa koncepcja systemu politycznego, zaproponowana przez wrocławskich politologów – Andrzeja Antoszewskiego i Ryszarda Herbuta w pracy Systemy polityczne współczesnego świata (zob. ryc. 1). [2]

Model takiego systemu politycznego składa się z trzech warstw (płaszczyzn), których analiza pozwala wyciągnąć interesujące wnioski.
(1) Pierwszą z płaszczyzn stanowią uwarunkowania społeczno-kulturowe. W skład ich wchodzi przede wszystkim charakterystyka danego społeczeństwa (język, narodowość, religia) czy też doniosłe konflikty społeczno-polityczne (podziały socjopolityczne). [3] Analiza poszczególnych elementów pozwala stwierdzić, czy społeczeństwo jest jednolite czy sfragmentaryzowane lub na przykład określić dominujący typ czy sposób rozwiązywania konfliktów społeczno-politycznych.
 
Ryc. 1. Trójwarstwowy model systemu politycznego

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A. Antoszewski, R. Herbut, Systemy polityczne współczesnego świata, Gdańsk 2001, s. 47-48.a

(2) Drugą płaszczyzną są uwarunkowania instytucjonalne. Obiekty zainteresowań tej warstwy to w szczególności normy organizujące życie polityczne. Mamy tu więc zasady ustrojowe (podział władz), ustawy zasadnicze (konstytucja) oraz system wyborczy. Co ważne, przy analizowaniu tej płaszczyzny nie można pominąć relacji czy stosunków pomiędzy głównymi ośrodkami władzy, gdyż to one często świadczą o istocie uwarunkowań instytucjonalnych.

(3) Ostatnią płaszczyzną powyższego modelu systemu politycznego, jest system rywalizacji politycznej.  Jest to – jak piszą autorzy – istota systemu politycznego (...) przejawiająca się w zachowaniach podejmowanych przez jego uczestników. [4] Dlatego analiza tej warstwy skupia się na systemie partyjnym i jego rywalizacji czy roli jednostek (przywódców politycznych) w kształtowaniu życia politycznego.

Wszystkie trzy powyższe płaszczyzny (czy warstwy) tworzące system polityczny, w szczególny sposób wpływają na siebie. Uwarunkowania społeczno-kulturowe determinują kształt instytucji, a te z kolei wpływają na ostrość konfliktów społecznych. Natomiast na system rywalizacji politycznej oddziaływają obie warstwy (zachowania wynikające z podziałów oraz ramy organizacyjne), wywołując określony styl rywalizacji, który może wpływać na konkretne rozwiązania instytucjonalne.

(1) Izraelskie uwarunkowania społeczno-kulturowe

Izrael należy do społeczeństw sfragmentaryzowanych. Od samego początku powstania tego państwa, wśród ludności istniały zasadnicze podziały, wynikające z różnorodności etnicznej, religijnej, kulturowej czy społecznej jego mieszkańców. Obecnie, z ponad 6 milionów obywateli Izraela, około 80 proc. stanowią Żydzi (ponad połowa urodziła się w tym kraju, reszta pochodzi z innych państw świata), pozostałe 20 proc. to w większości Arabowie (wśród których 75 proc. to muzułmanie, reszta to m.in. chrześcijanie) (por. tabela 1). [5]

Tabela 1. Populacja i wspólnoty religijne w Izraelu

	Liczba	Procent (%)
Populacja 2000 r.	6 369 300	-----
Żydzi	5 180 600	81, 3
Arabowie	1 188 700	18, 7
Religia
Żydzi (judaizm)	4 955 400	77, 8
Muzułmanie	970 000	15, 2
Chrześcijanie (Arabowie)	111 400	1, 7
Chrześcijanie (inni)	23 700	0, 4
Druzowie	103 800	1, 6
Nie zakwalifikowani	205 000	3, 2

Źródło: G. S. Mahler, Politics and Government In Israel. The Maturation of a Modern State, Lanham-Oxford 2004, s. 63.

Podział na ludność arabską i żydowską, choć jest bardzo charakterystyczny i wyraźny, to jednak nie stanowi głównej linii dzielącej społeczeństwo izraelskie. Wydaje się, że o wiele donośniejsze i bardziej istotne są podziały przebiegające wewnątrz ludności żydowskiej. Chodzi tu głównie o konflikt kulturowo-etniczny (aszkenazyjczycy vs. sefardyjczycy) oraz religijny (ortodoksi vs. świeccy). Warto także zwrócić uwagę na konflikt – określony przez Arenda Lijphart, Petera J. Bowmana oraz Reuvena Y. Hazana – mianem podziału nacjonalistyczno-terytorialnego (,,gołębie” vs. ,,jastrzębie”), gdyż ma on decydujący wpływ na  system rywalizacji politycznej. [6]

(a) Konflikt Arabowie – Żydzi

Obecnie w Izraelu żyje ponad milion osób pochodzenia arabskiego. Jest to ludność nie żydowska, określana czasami mianem ,,izraelskich Arabów” albo ,,palestyńskich Izraelczyków”. Ich sytuacja, od chwili powstania państwa, była bardzo trudna. Liczne wojny arabsko – izraelskie, [7] napięta sytuacja polityczna czy późniejsze palestyńskie zamachy terrorystyczne, spowodowały bardzo silną nieufność a czasami nawet nienawiść i wrogość ze strony większości żydowskiej. Pomimo, iż Arabowie uzyskali izraelskie obywatelstwo, państwo przez większość czasu koncentrowało się na zagadnieniach stwarzanych przez imigrantów żydowskich, a regiony zamieszkiwane przez Arabów pozostały na marginesie zainteresowań władz. Do tego, dochodziły mało popularne w społeczeństwie żydowskim poglądy izraelskich Arabów, wyrażające się w poparciu arabskiego nacjonalizmu, którego sztandarową postacią był Gamal Naser. Identyfikacja z tą ideologią stanowiła główny impuls pierwszych politycznych wystąpień Arabów w Izraelu. W wyniku kolejnych wojen, które kończyły się upokorzeniem krajów arabskich i klęskami ich armii, jeszcze bardziej zdewaluowano wizerunek Araba w oczach Izraelczyków. [8] Z drugiej strony, żywiołowa radość Żydów z odniesionych zwycięstw stawała się zwykle początkiem nowych napięć pomiędzy obiema społecznościami.

Inną niezwykle ważką przeszkodą w integracji ludności żydowskiej z arabską są istotne różnice w tradycji, religii, kulturze czy pozycji społecznej obu nacji. Arabowie – w zdecydowanej większości wyznawcy islamu, wychowani w swojej cywilizacji, której daleko do wartości ,,zachodu” – średnio odnajdują się w demokratycznym Izraelu, wyrosłym głównie pod wpływem tradycji europejskich. Poza tym, arabscy obywatele Izraela, to głównie klasa pracująca w społeczeństwie zdominowanym przez klasę średnią, politycznie marginalna grupa w silnie zcentralizowanym państwie i arabskojęzyczna mniejszość wśród hebrajskojęzycznej większości. [9] Izolację Arabów pogłębiał dodatkowo fakt, stworzenia przez państwo faktycznie dwóch systemów społeczno-politycznych. Obok żydowskich szkół, powstały uczelnie z językiem arabskim, kładące nacisk na narodowe tradycje i kulturę. Społeczność ta ma także własne programy telewizyjne i radiowe, przestrzega własnych świąt i zasad religijnych oraz podlega niezależnemu, islamskiemu sądowi.

Nierówne traktowanie, głęboka nieufność czy wręcz dyskryminacja Arabów przez Żydów, i z drugiej strony arabski nacjonalizm i często sprzeciwianie się statusowi Izraela jako państwa żydowskiego i jego prawa do istnienia, spowodowały zasadnicze różnice i podziały w obrębie tych społeczności. Odbicie tych antagonizmów, odnajdujemy także na poziomie rywalizacji politycznej. Częste bojkotowanie wyborów przez ludność arabską, powodowało, iż przeciętnie w Knesecie zasiada kilku posłów reprezentujących tych obywateli, początkowo wybieranych z list sprzymierzonych z izraelską lewicą, a następnie z własnych, arabskich partii, z reguły skrajnie lewicowych. Ten względny radykalizm arabskich wyborców wynika z upośledzonej pozycji społecznej oraz wrogiej wobec nich postawy ugrupowań prawicowych. Przeciętny Arab, jeśli nie chce współpracować z żydowską lewicą, może jedynie wybrać arabski nacjonalizm, kwestionujący istnienie państwa izraelskiego. [10]

(b) Konflikt aszkenazyjczycy – sefardyjczycy

Wewnątrz żydowski konflikt kulturowo-etniczny, dzieli tę społeczność na aszkenazyjską i sefardyjską. I choć jest to obraz nieścisły i mocno uproszczony, to zupełnie wystarczający na potrzeby niniejszego opracowania. [11]

W tym znaczeniu, przez aszkenazyjczyków należy rozumieć Żydów, których korzenie tkwią w Europie Środkowej i Wschodniej (głównie Niemcy i Polska; od hebr. Ashkenaz – Niemcy). Wśród tej grupy, znajdują się także potomkowie aszkenazyjczyków, którzy na przestrzeni lat wyemigrowali do Ameryki Północnej i Południowej, Afryki Południowej (RPA) i Australii. Niektórzy członkowie tej społeczności nadal posługują się tradycyjnym językiem aszkenazyjczyków, czyli jidysz, mieszaniną słów hebrajskich, słowiańskich i średniowiecznego dialektu niemieckiego, ale zapisywanego alfabetem hebrajskim. Do czasu II wojny światowej, aszkenazyjczycy stanowili 90% (ok. 15 milionów) wszystkich Żydów.

{mospagebreak} 

Z kolei sefardyjczycy będą wywodzić się zarówno od Żydów wygnanych w XV wieku z Hiszpanii i Portugalii (od hebr. Sefarad – Hiszpania), którzy następnie osiedlili się Afryce Północnej oraz na europejskim wybrzeżu Morza Śródziemnego; jak i od potomków Żydów pochodzących z islamskich krajów Azji. Tradycyjnym językiem tej grupy był język zwany ladino, zbliżony do dialektu starokastylijskiego, ale zapisywany alfabetem hebrajskim. Aż do XIX wieku, większość Żydów w Palestynie należała właśnie do sefardyjczyków.

Konflikt między aszkenazyjczykami a sefardyjczykami ujawnił się zaraz po powstaniu Izraela. Pierwsi osadnicy syjonistyczni i nielegalni imigranci byli aszkenazyjczykami. To oni przyczynili się do powstania i zorganizowania państwa oraz przygotowali późniejszą masową imigrację sefardyjczyków z krajów arabskich. Aszkenazyjczycy objęli główne instytucje państwowe, stając się elitą polityczną i intelektualną, przenosząc i rozwijając przywiązania do tradycji Europy Środkowo-Wschodniej. Była to grupa wychowana w ideałach demokratycznych, której bliskie były koncepcje socjalistyczno-pionierskie. Większość z nich stanowili zasymilowani, wykształceni, pół-świeccy Żydzi, pochodzący często ze społeczeństw technicznie rozwiniętych.

Z drugiej strony stanęli sefardyjczycy, Żydzi żyjący od stuleci na ziemiach arabskich i dlatego skłonni byli trzymać się tradycyjnego, patriarchalnego modelu społecznego. Procesy demokratyczne i wymogi nowoczesnego państwa były dla nich obce, co utrudniało im integrację z szybko rozwijającą się gospodarką oraz segmentem aszkenazyjskim. Choć wśród sefardyjczyków zdarzały się osoby wykształcone (głównie we Francji i Wielkiej Brytanii), to jednak ogromną większość stanowiły masy niewykształconej, ubogiej i tradycjonalistycznie religijnej ludności, której rytm życia wyznaczały żydowskie nakazy religijne. Ludność ta szybko stała się obywatelami drugiej kategorii, której aszkenazyjska większość próbowała narzucić swój styl życia. Jednak różnice kulturowe, społeczne i ekonomiczne były zbyt istotne i obejmowały zbyt wiele dziedzin życia, aby dało się je szybko usunąć.

Sytuacja skomplikowała się jeszcze bardziej, gdy do Izraela zaczęły przybywać coraz większe fale sefardyjczyków. Liczebność tej ludności wzrosła z poniżej 15% populacji w 1948 do 50% w latach sześćdziesiątych. [12] Ze względu na niebezpieczeństwo utrzymania się silnego podziału pomiędzy obiema społecznościami, politycy izraelscy starali się zapewnić sefardyjczykom awans cywilizacyjny oraz doprowadzić ich do integracji z resztą społeczeństwa. Było to jednak zadanie niełatwe, szczególnie biorąc pod uwagę fakt, iż do końca lat pięćdziesiątych obie grupy współistniały praktycznie bez wzajemnych oddziaływań społeczno-kulturalnych. W tych latach, Żydzi z Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu wyrażali swoje frustracje i alienację poprzez antyrządowe demonstracje (np. ruch ,,Czarnych Panter”) oraz udzielanie poparcia wyborczego partiom opozycyjnym.

Podział na dwa światy etniczno-kulturowe wpływał też na sferę polityki. Społeczność nieaszkenazyjska, długo nie miała własnej reprezentacji oraz cierpiała na brak politycznych osobowości. Liczba posłów pochodzenia afrykańskiego i azjatyckiego, była niewielka, choć z ośmiu w roku 1948, wzrosła do dziewiętnastu (na 120) w 1973 roku. [13] Sytuacja poprawiła się dopiero w latach 80. Protesty społeczne ucichły i stały się marginalne, a upośledzone dawniej grupy osiągnęły postęp niemal we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Coraz częściej zaczęły pojawiać się małżeństwa mieszane i przeróżne kontakty między-grupowe. I choć wciąż widać różnice między aszkenazyjczykami i sefardyjczykami, to bez wątpienia, nie stanowią one zagrożenia dla stabilności społeczno-politycznej państwa. [14]
 
(c) Konflikt religijni – świeccy

Następny podział dzielący społeczność izraelską, to konflikt aksjologiczny, czyli spór o znaczenie i wpływ judaizmu na państwo. Kwestia ta, od samego początku wzbudzała napięcia społeczne, powodując protesty, demonstracje i liczne przesilenia rządowe.

Izrael nie ma pisanej konstytucji (zob. niżej) oraz wyraźnego rozdziału państwa i religii. Spowodowane jest to związkiem religii mojżeszowej z narodem żydowskim, gdyż judaizm, naród, kultura i etyka są od siebie ściśle uzależnione, i nawet niewierzącemu Żydowi trudno odrzucić dziedzictwo, które przecież korzeniami sięga do tradycji biblijnych (religijnych). Relacje między państwem a religią opierają się więc na status quo, czyli przestrzeganiu czterech podstawowych zasad. Po pierwsze, szabat i żydowskie święta są oficjalnymi świętami państwowymi; po drugie, w instytucjach publicznych podawana jest żywność koszerna; po trzecie, status cywilny (małżeństwa, rozwody, pogrzeby, niektóre aspekty dziedziczenia) podlega jurysdykcji sądów rabinicznych; po czwarte, szkoły państwowe reprezentują państwowy nurt świecki lub państwowy nurt religijny i są finansowane z budżetu państwa. [15]

Oczywiście nie wszystkim odpowiada taki stan rzeczy. Część ortodoksyjna domaga się jeszcze większego wpływu na państwo (lub w ogóle państwa religijnego, opartego na prawach halachy). Z kolei społeczność świecka uważa, iż już obecnie państwo za bardzo manifestuje swoją judaistyczną tożsamość i domaga się zniesienia przywilejów religijnych. Jednocześnie, dosyć trudno opisać dokładny podział społeczeństwa i wyznaczyć jego granicę. Biorąc jednak pod uwagę badania opinii publicznej przeprowadzone przez Instytut Guttmana, można zaryzykować uogólnienie, iż w społeczeństwie izraelskim występuje do 30% osób zlaicyzowanych i tyleż samo osób religijnych. [16]

Spór między uniwersalistyczną, świecką i racjonalistyczną orientacją a głosicielami wyjątkowości żydowskiej, dosyć regularnie wzbudza tak wielkie emocje, iż powoduje liczne upadki gabinetów izraelskich, demonstracje a nawet uliczne starcia między obiema opcjami. Na poziomie politycznym, spolaryzowane segmenty reprezentują niezwykle wpływowe partie religijne oraz ugrupowania świeckie (anty-religijne) (zob. niżej). O ile podział na Żydów aszkenazyjskich i sefardyjskich stopniowo łagodnieje, to spór o rolę judaizmu w państwie wyraźnie przybiera na sile. Obecnie trudno wskazać rozsądne rozwiązania tej sytuacji, i jak sugeruje Urii Huppert (...) tak jak niebezpieczeństwem zewnętrznym dla Izrael byli i są Arabowie, tak niebezpieczeństwem wewnętrznym byli i są religijni fundamentaliści. Konflikt pomiędzy ortodoksją a świeckim państwem to dziś nasz największy problem wewnętrzny. [17]

(d) Konflikt ,,jastrzębie” – ,,gołębie”

Specyfiką społeczeństwa izraelskiego, jest brak podziału na prawicę i lewicę w takim znaczeniu jak to się przyjęło w Europie Zachodniej. Oczywiście w społeczeństwie funkcjonują pojęcia prawicy i lewicy, z tym, że kryteriom tym raczej nie przypisuje się tradycyjnych znaczeń ,,europejskich” a odnosi się je przede wszystkim do założeń w kwestii rozwiązania problemu palestyńskiego/arabskiego.

Izraelski podział na prawicę i lewicę, określany także mianem konfliktu nacjonalistyczno-terytorialnego, ma zatem wyłącznie wymiar stosunku do polityki arabskiej. W tym znaczeniu, prawica – określana kategorią ,,jastrzębi” – uważa, iż wstępnym i nieodzownym warunkiem jakichkolwiek rokowań z Palestyńczykami musi być całkowite wyrzeczenie się przez nich terroru, a każde ustępstwo izraelskie powinno być rekompensatą za ustępstwo strony palestyńskiej, gdyż w przeciwnym razie Palestyńczycy mnożą swoje żądania i domagają się od Izraelczyków kolejnych ustępstw, aż do zgody na likwidację Izraela. Natomiast lewica – określana mianem ,,gołębi” – postuluje, iż należy podążać w stronę kompromisu, poprzez ustępstwa wobec Palestyńczyków, m.in. dla skłonienia ich do wyrzeczenia się przemocy i terroru. [18]

W grę wchodzą tu głównie kwestie ziem zajętych przez Izrael podczas wojny sześciodniowej (Zachodni Brzeg Jordanu, Wzgórza Golan, część Jerozolimy), gdzie ,,jastrzębie” skłaniają się ku tendencji zasiedlania i ekspansji tych terenów, zaś ,,gołębie” zorientowane są na hasło ,,ziemia za pokój”. Granica pomiędzy obiema grupami przebiega według przekonania, jaka jest najlepsza i najskuteczniejsza droga do zapewnienia osobistego bezpieczeństwa mieszkańcom Izraela. Warto też wspomnieć, iż oba bloki wcale nie ją jednomyślne, ponieważ wśród ich składników istnieją dość znaczne różnice, od zupełnie nie przejednanej i agresywnej postawy na jednym skraju skrzydła do natychmiastowej gotowości do bardzo daleko idących ustępstw na skraju drugiego skrzydła. [19]

(2) Izraelskie uwarunkowania instytucjonalne

(a) Ustawy zasadnicze

Izrael nie posiada spisanej konstytucji w sensie jednego aktu normatywnego o szczególnej mocy prawnej. Nie oznacza to jednakże, iż Izrael celowo podążył w kierunku rozwiązania westminstersko-brytyjskiego, gdyż w przypadku Izraela brak konstytucji wynika po prostu z braku porozumienia co do treści ustawy zasadniczej (m.in. sprzeciw partii religijnych). [20] Tym niemniej, w przeciągu ponad półwiecza istnienia Izraela, parlament tego kraju systematycznie normował zasady funkcjonowania państwa. Odbywało się na to zasadzie uchwalania tzw. ,,Aktów konstytucyjnych” czy też ,,Ustaw zasadniczych” (Fundamental Law), których – jak do tej pory – przyjęto jedenaście. Są to: Ustawa Zasadnicza o Knesecie (1958); O gruntach izraelskich (1960); O Prezydencie Państwa (1964); O gospodarce finansowej państwa (1975); O siłach zbrojnych (1976); O Jerozolimie stolicy Izraela (1980); O sądownictwie (1984); O Kontrolerze Państwowym (1988); O wolności zawodowej (1994); O godności ludzkiej i wolności (1994) oraz Ustawa Zasadnicza o Rządzie (2001). [21]

Szczególną kwestią, przy analizowaniu powyższych ustaw jest ich pozycja prawna, a mianowicie, ustaw tych nie należy traktować jako głównych aktów prawnych, nadrzędnych wobec zwykłych ustaw, gdyż uchwalane są one zwykłą większością głosów i – poza wyjątkami – tą samą droga mogą być zniesione. Można więc śmiało powiedzieć, iż w Izraelu obowiązuje system konstytucyjny bez formalnie przyjętej konstytucji.

{mospagebreak} 

(b) Reżim polityczny

Reżim polityczny Izraela należałoby określić jako demokrację parlamentarno-gabinetową, choć główny twórca politycznej idei odtworzenia Izraela – Teodor Herzl wyobrażał sobie raczej ,,republikę” arystokratyczną. W początkach istnienia Izraela trwał spór o podział władz (znaczenie) pomiędzy urzędem prezydenta a premiera. Rozważano więc prezydencki model amerykański, francuski (semiprezydencki) oraz brano pod uwagę symboliczną rolę głowy państwa, występującą w reżimach parlamentarnych. Pierwszemu premierowi Izraela – Dawidowi Ben-Gurionowi – rzecz jasna najbardziej odpowiadał ten ostatni model, czemu przeciwstawiał się pierwszy prezydent Izraela – Chaim Weizmann, próbując wyposażyć stanowisko prezydenta w funkcje bezpośredniej kontroli nad rządem. Jednak, nieobecność (wiekowego już i schorowanego) prezydenta w kraju, w momencie prac nad Ustawą Przejściową, spowodowała ograniczenie roli głowy państwa i formowanie się typowego modelu parlamentarno-gabinetowego w myśl koncepcji Ben-Guriona. [22]

Struktura izraelskich organów państwowych nawiązuje do klasycznej, monteskiuszowskiej zasady  trójpodziału władz, w sensie ich współdziałania a nie separacji. W tym znaczeniu, władza ustawodawcza (legislatywa) należy do 120-osobowego, unikameralnego Knesetu, wybieranego na 4 lata. Z kolei władza wykonawcza (egzekutywa) jest dwuczłonowa i przypada gabinetowi oraz głowie państwa (wybieranej na 7 lat), zaś władzę sądowniczą sprawują niezawisłe sądy.

Układ powiązań i zależności pomiędzy legislatywą oraz egzekutywą decyduje o specyfice izraelskiego reżimu. Kneset, jedyny obieralny (przez obywateli) organ państwowy wydaje się dominować nad organami władzy wykonawczej. Powołuje on prezydenta – który pełni głównie rolę symbolu jedności państwowej – i przysługuje mu również prawo jego odwołania. Między innymi z tego powodu, głowa państwa okazuje się ,,najsłabszym ogniwem” wśród naczelnych organów, a jej działalność w strukturach egzekutywy należałoby określić mianem panowania a nie rządzenia. [23] Dotychczas, stanowisko prezydenta Izraela zajmowali:

- Chaim Weizmann 1949-1952;
- Icchak Ben-Zvi 1952-1963;
- Zalman Shazar 1963-1973;
- Ephraim Katzir 1973-1978;
- Icchak Navon 1978-1983;
- Chaim Herzog 1983-1993;
- Ezer Weizman 1993-2000;
- Moshe Katsav 2000-2007;
- Szymon Peres 2007 – (…).

Warto dodać, iż w latach 1996-2001 obowiązywał w Izraelu, niespotykany dotychczas w świecie, system bezpośredniego wyboru premiera przez obywateli. Pomimo tego, iż wspomniane instytucjonalne rozwiązanie, zostało zniesione zaledwie po pięciu latach funkcjonowania, to wpisało się na trwałe do nauk politycznych, jako nieudana próba adaptacji elementów prezydencjonalizmu w klasycznym parlamentaryzmie. [24] Porównanie dwóch systemów powoływania głównych organów władzy w Izraelu przedstawia ryc. 2.

Ryc. 2. Obecny i poprzedni system powoływania głównych organów władzy

Źródło: R. Y. Hazan, Party System Change in Israel, 1948-98: A Conceptual and Typological Borderstretching of Europe? [w:] Comparing Party System Change, J-E. Lane, P. Pennings (red.), London 1998, s. 161.

Bardziej złożone koligacje zachodzą między parlamentem a gabinetem. Specyfiką Knesetu jest fakt, iż potrafi on w znaczny sposób wpływać na projekty rządowe. Wynika to z kilku przyczyn. Po pierwsze, z faktu koalicyjnych rządów, które muszą cieszyć się poparciem (rozdrobnionego) Knesetu; po drugie, z możliwości odwołania gabinetu (wotum nieufności) większością głosów; po trzecie, z obowiązkowej zasady łączenia funkcji deputowanego z prezesem rady ministrów oraz wynikającej z tego odpowiedzialności premiera przed parlamentem; po czwarte z przyjętej (niepisanej) reguły, iż przynajmniej połowa ministrów powinna pochodzić z Knesetu; oraz po piąte, ze znacznej roli komisji parlamentarnych.

Powyższa pozycja legislatywy, nie oznacza jednakże całkowitej podległości gabinetu względem parlamentu. Szczególna rola w stosunkach pomiędzy wspomnianymi organami przypada premierowi, który dominuje w rządzie, oraz samodzielne potrafi wpływać na wzajemne relacje. Potwierdzają to zapisy dotyczące powoływania i odwoływania ministrów przez premiera (oczywiście z uwzględnieniem realiów, czyli partii koalicyjnych), możliwość rozwiązania Knesetu przez niego (za aprobatą prezydenta) czy kierowania pracami rządu oraz wydawania rozporządzeń; a także poza prawnych sytuacji jak np. specyfiki egzystencji państwa, gdzie w stanach konfliktowych (wojennych) wyraźnie wzrasta rola premiera, oraz – na co zwraca uwagę Stanisław Gebethner – czynników behawioralnych, czyli np. stylu uprawiania władzy lub cech osobowości. [25] Dodatkowo, reguła, iż prezes rady ministrów jest jednocześnie liderem najliczniejszej partii w Knesecie, powoduje, iż zależności między legislatywą a egzekutywą nie wyglądają już tak asymetrycznie. Zresztą, wydaje się, iż w tym przypadku, bardziej adekwatne byłoby określenie istoty powyższych stosunków, przez sprowadzenie ich do relacji Knesetu z premierem a nie rządem (jako ciałem kolegialnym).

Wzajemne zależności pomiędzy premierem a parlamentem – które głównie skupiają się na możliwości obopólnego odwołania – wyznaczają sposób funkcjonowania reżimu. Pomimo tego, iż jak podaje Marek Bankowicz – aż 90% projektów ustaw rozpatrywanych w Knesecie pochodzi z rządu [26], to realia izraelskie aż nadto pokazują, iż nieprzychylność izby z reguły powoduje, nie tylko odrzucanie projektów ale i przedterminowe wybory.

Władzę sądowniczą w Izraelu sprawują sądy powszechne oraz szczególne. Fenomenem ustroju demokratycznego tego państwa, są sądy religijne – dla Żydów rabinackie, dla muzułmanów islamskie – zajmujące się zagadnieniami (na zasadach wyłączności) małżeństw oraz rozwodów (zastępują Urząd Stanu Cywilnego). W przypadku sądów rabinackich, instytucję odwoławczą pełni Najwyższy Sąd Rabinacki, któremu przewodniczą dwaj Naczelni Rabini Izraela (Naczelny Rabinat). Naczelny Rabinat, najwyższy autorytet w sprawach religijnych, jest instytucją państwową, składającą się z Głównego Rabina Aszkenazyjskiego oraz Głównego Rabina Sefardyjskiego.

Istnienie dualizmu prawnego, świeckiego i religijnego – pisze Aleksander Klugman – ograniczone jest jednak zasadą, że w każdym wypadku, gdy zachodzi kolizja między prawem religijnym a świeckim, to ostatnie ma priorytet. Ponadto wszystkie sądy rabinackie, łącznie z ich najwyższą instancją podlegają orzeczeniom Sądu Najwyższego. [27] System sądowniczy w Izraelu przedstawia ryc. 3.

(c) System wyborczy

System wyborczy Izraela należy do proporcjonalnych systemów wyborczych, w którym cały kraj stanowi jeden okręg wyborczy. Powyższe cechy zapisane są w Ustawie Zasadniczej o Knesecie, gdzie art. 4 mówi: Kneset wybierany jest w wyborach powszechnych, ogólnokrajowych, bezpośrednich, równych i proporcjonalnych, w głosowaniu tajnym.  [28] Partie polityczne, reprezentowane w danym Knesecie, automatycznie rejestruje się przystępując do następnych wyborów, zaś pozostałe muszą zgromadzić 2,5 tysiąca podpisów oraz wpłacić depozyt w wysokości 23 tysięcy szekli (czyli około 16 tys. złotych). Wkład ten zwraca się, w momencie przekroczenia przez partię (listę partyjną) pułapu 2% ważnych głosów, oczywiście w skali kraju. Wspomniany poziom (2%) to tzw. klauzula zaporowa (próg wyborczy), po przekroczeniu której, każda partia polityczna uprawniona jest do posiadania reprezentacji parlamentarnej.

Izraelski proporcjonalny system wyborczy, zalicza się do rodzaju systemu list partyjnych, gdzie partie polityczne wystawiają własne listy z kandydatami na deputowanych, których (list) z reguły jest od 20 do 30. Nierzadko też, partie izraelskie wystawiają do wyborów wspólną listę, łącząc w ten sposób kilka list. W literaturze proces taki nosi nazwę zblokowania (apparentement), i oznacza, że wyborca oddając głos na jedną listę, de facto popiera kilka (zblokowanych), gdyż dystrybucja mandatów prowadzona jest wspólnie dla złączonych list. [29] Poza tym, wyborca oddając głos na listę partyjną nie ma możliwości wyboru określonego kandydata, co oznacza, iż do parlamentu dostają się osoby z początkowych miejsc listy. Selekcja kandydatów zarezerwowana jest więc wyłącznie dla organizacji partyjnych.  
   
Podział mandatów dokonuje się przez podzielenie sumy głosów otrzymanych przez partie (które przekroczyły próg wyborczy) przez 120 (liczba mandatów), otrzymując minimum głosów potrzebnych do otrzymania mandatu. Powyższym ugrupowaniom przyznaje się tyle mandatów, ile razy w oddanej na nią liczbie głosów mieści się wyliczony wskaźnik. Proces ten można nazwać pierwszym etapem podziału miejsc. W drugim etapie, pozostałe mandaty rozdziela się tym ugrupowaniom, które otrzymały najwięcej nadwyżkowych głosów tj. ponad minimalną ich liczbę wymaganą by otrzymać miejsce. Tu z kolei stosuje się metodę Bader-Ofer’a – od nazwisk posłów, którzy zaadaptowali ją w Izraeli – opartą na formule d’Hondta, sprowadzającą się do podzielenia nadwyżkowych głosów przez kolejne liczby całkowite (1, 2, 3...) aż do momentu rozdzielenia wszystkich mandatów. [30] Efekty wywoływane przez tak skonstruowany mechanizm wyborczy, czynią z niego jeden z najbardziej proporcjonalnych systemów w świecie, porównywalny tylko z mechanizmem wyłaniania deputowanych w Holandii. [31]

(3) Izraelski system rywalizacji politycznej

(a) Partie polityczne Izraela (format systemu partyjnego)

Na przestrzeni ponad półwiecza, przez izraelską scenę polityczną przewinęło się bardzo dużo różnorodnych partii politycznych. Nie sposób wymienić ich wszystkich, gdyż dynamika zmiany ugrupowań politycznych jest na tak wysokim poziomie, iż z partii, które wkraczały na arenę polityczną w 1948 roku, dziś – przynajmniej pod dawną nazwą – nie funkcjonuje już żadne ugrupowanie. Dlatego też, w niniejszym opracowaniu, skupię się tylko na izraelskich partiach politycznych, obecnych na poziomie parlamentarnym w 2006 roku (XVII Kneset).
Partie polityczne Izraela, można uporządkować w bloki polityczne, posługując się (izraelską) kategorią prawicy i lewicy (zob. powyżej na ten temat).

● Blok partii prawicowych:

- Likud (,,Zjednoczenie”) – partia umiarkowanie prawicowa, powstała w 1973 roku z połączenia ugrupowania Herut, Partii Liberalnej i kilku mniejszych organizacji. Jedna z głównych i największych ugrupowań izraelskich. Baza członkowska tej partii oscyluje w granicach 180 tysięcy członków [32] – co jak na Izrael jest wysokim wynikiem.  Ugrupowanie Likud, do wyborów w 2006 roku, zawsze plasowało się w pierwszej dwójce najlepszych wyników wyborczych. Partia ta dziewięciokrotnie formowała gabinet rządowy, wysuwając ze swoich szeregów takich premierów jak: Menachem Begin, Icchak Shamir, Benjamin Netaniahu oraz Ariel Sharon. Przed wyborami 2006, partią Likud wstrząsnęły konflikty wewnętrzne, w wyniku których, część prominentnych działaczy – z Arielem Sharonem i Ehudem Olmertem na czele – odłączyło się i utworzyło centrowe ugrupowanie o nazwie Kadima (zob. niżej). Oddźwięk tego rozbicia znalazł ujście w wyborach do Knesetu 2006, gdyż partia ta odnotowała najgorszy rezultat w swojej historii, zdobywając zaledwie 9% głosów poparcia, co dało jej 12 mandatów (na 120) [33]. Rezultat ten oznaczał, iż po raz pierwszy, Likud stał się tylko trzecią siłą na arenie parlamentarnej i to ex aequo z religijną partią Shas (zob. niżej). Obecnie na czele partii stoi były premier Benjamin ,,Bibi” Netaniahu.

{mospagebreak} 

-Yisrael Beitenu (,,Nasz Dom Izrael”) – prawicowa partia imigrantów rosyjskich, założona w 1999 roku, pod wpływem masowej imigracji Żydów z dawnego Związku Radzieckiego. Inicjatorem i długoletnim przywódcą tego ugrupowania jest Avigdor Liberman – imigrant z Mołdawii. Jest to średniej wielkości partia, zwykle współpracująca z innym skrajnie prawicowym ugrupowaniem – Ichud Leumi, aczkolwiek, w wyborach 2006 roku, odnotowała nadspodziewanie wysoki wynik, gdyż wprowadziła do parlamentu 11 posłów, stając się tym samym ,,atrakcyjnym” ugrupowaniem dopełniającym gabinety formowane przez prawicowe (Likud) tudzież centrowe (Kadima) partie. Za sprawą swojego – częstokroć kontrowersyjnego – przywódcy, Yisrael Beitenu zajmuje twarde stanowisko w sprawach rozwiązania problemu palestyńskiego.

- Ichud Leumi (,,Unia Narodowa”) – skrajnie prawicowa koalicja partii Moledet z innymi mniejszymi organizacjami (m.in. Tekuma), powstała przed wyborami w 1999 roku. Od dłuższego czasu, ugrupowanie to zajmuje najbardziej skrajnie-prawicową pozycję na scenie politycznej Izraela, postulując m.in. przeniesienie Palestyńczyków z terenów Izraela. Do wyborów 2006, ugrupowanie to przystąpiło w koalicji wyborczej z inną skrajnie prawicowo-religijną partią – Mafdal (zob. niżej), osiągając (dobry) wynik 9 mandatów parlamentarnych.

● Blok partii religijnych:

- Mafdal (,,Narodowa Partia Religijna”) – jako jedyna określana jest mianem religijnej partii prosyjonistycznej. Powstała w 1956 roku w wyniku fuzji Mizrachi i HaPoel HaMizrachi. Jej korzenie sięgają ruchu syjonistycznego i odwołują się do aszkenazyjskich, religijnych tradycji Europy Środkowej i Wschodniej. Mafdal jest fenomenem sceny politycznej Izraela, gdyż partia ta (lub jej prekursor), uczestniczyła w 27 na 31 sformowanych dotychczas gabinetach rządowych. Przez ten czas zdobywała od 4 do 10% głosów poparcia, co czyniło z niej niedużą partię dopełniającą. Jednak jej syjonistyczne pochodzenie i specyfika systemu partyjnego Izraela, powodowały, iż (mimo religijnego charakteru) przez wiele lat była ona niezbędnym składnikiem większościowych gabinetów rządowych, budowanych przez Partię Pracy. Partia Mafdal jest najbardziej prawicowym ugrupowaniem wśród partii religijnych, stąd też przed wyborami 2006 zawarła alians wyborczy ze ultra-prawicowym ugrupowaniem Ichud Leumi, co pozwoliło wprowadzić tej koalicji do Knesetu aż 9 posłów.  

- Shas (,,Sefardyjscy Strażnicy Tory”) - sefardyjska, ortodoksyjna partia, która w 1984 roku oderwała się od Agudat Yisrael. Była to reakcja na kontrolę sprawowaną przez aszkenazyjczyków nad partiami religijnymi, oraz wzrostu politycznej świadomości religijnej grupy sefardyjskiej. W przeciwieństwie do Agudat Yisrael, partii Shas udało się pozyskać także głosy ludności nieortodoksyjnej, w wyniku czego stała się najsilniejszą partią religijną Izraela o poparciu wyborczym dochodzącym do 13%. W latach 90., m.in. za sprawą afery korupcyjnej jej byłego lidera Arie Derii i antyortodoksyjnych kampanii wyborczych partii Shinui, do Shasu przylgnęła negatywna opinia partii skorumpowanej, populistycznej i reprezentującej wąskie interesy swoich wyborców. Duchowym mentorem tego ugrupowania jest rabin Ovadia Josef [34]. W obecnym parlamencie posiada 12 mandatów, a na czele partii stoi Eliyahu Yishai.

- Agudat Yisrael (,,Związek Izraela”) – konserwatywna, aszkenazyjska, antysyjonistyczna partia ortodoksyjna o długiej tradycji sięgającej początków XX wieku. We wstępnej fazie swego istnienia sprzeciwiała się powstaniu państwa Izrael, jednak w 1948 roku postanowiła wejść w sferę izraelskiej polityki i znalazła się w systemie partyjnym. Od samego początku zwalczająca syjonizm (również w jego religijnym zabarwieniu) i m.in. z tego powodu aż do lat 70. była partią izolowaną przez rządzące ugrupowanie (Partia Pracy). Również poparcie wyborcze, kształtujące się w rejonie 2-5%, powodowało niewielki potencjał polityczny partii. Od 1992 roku, wraz z małą, ortodoksyjną partią Degel Hatorah (,,Sztandar Tory”) tworzy koalicje wyborcze funkcjonujące pod różnymi nazwami, np. YaHadut HaTorach, określanej także jako United Torah Judaism (,,Zjednoczenie Tory”). Do wyborów 2006, obie partie (Agudat Yisrael oraz Degel Hatorah) przystąpiły pod nazwą Torah and Shabbat Judaizm i wprowadziły do Knesetu 6 posłów.

● Blok partii centrowych:

- Kadima (,,Naprzód”) – duże i stosunkowo nowe ugrupowanie, założone przez Ariela Sharona pod koniec 2005 roku. Był to efekt sporu do jakiego doszło w partii Likud, głównie pomiędzy Arielem Sharonem a Benjaminem Netaniahu. Ten pierwszy, pomimo, iż pełnił funkcję premiera Izraela oraz szefa Likudu, postanowił opuścić to ugrupowanie, zabierając ze sobą kilku prominentnych działaczy tej partii (m.in. Ehud Olmert, Tzipi Lipni, Tzahi Hanegbi, Gideon Ezra), oraz przyciągając do nowego ugrupowania polityków z lewej strony sceny politycznej (Szymon Peres, Dalia Itzik, Haim Ramon). Kadima zajmując centrowe czyli umiarkowane stanowisko w kwestiach arabskich/palestyńskich, zdołała przyciągnęła do siebie stosunkowo spory (różnorodny) elektorat, i tym samym wygrywała wybory parlamentarne w 2006 roku z poparciem 22% głosów (co dało 29 mandatów w Knesecie). Tym samym, stanowisko premiera Izraela, przypadło szefowi tego ugrupowania – Ehudowi Olmertowi (Ariel Sharon dostał udaru mózgu na początku 2006 roku i zapadł w śpiączkę). Obecnie trudno prorokować, jak też potoczą się dalsze losy tej partii, gdyż jest to nowe ugrupowanie, które równie dobrze może okazać się tylko partią ,,jednych wyborów” jak i na długo wejść na piedestał izraelskiej polityki. Aczkolwiek nie ulega wątpliwości, iż wyborczy ,,wyczyn” Kadimy – czyli wygranie wyborów w kilka miesięcy po utworzeniu partii – było politycznym fenomenem, niespotykanym dotychczas w Izraelu.

● Blok partii lewicowych

- Izraelska Partia Pracy – duża, umiarkowanie lewicowa partia, utworzona w 1968 roku w wyniku porozumienia ugrupowań: Mapai, Ahdut HaAwody i Rafi. Korzenie partii, a dokładnie jej głównego członu – Mapai, którego uważa się za bezpośrednią kontynuację – tkwią w tradycjach europejskich i odwołują się do wartości aszkenazyjskiego, robotniczego ruchu żydowskiego. Jest to partia inicjująca gabinety rządowe, jedna z dwóch głównych i dominujących ugrupowań, która zdobywała od 15 do 30% głosów wyborczych, co pozwalało jej plasować się zawsze w dwójce najliczniejszych partii w Knesecie. Poziom bazy członkowski tej partii jest najwyższy w Izraelu i wynosi ponad 260 tys. osób. W dotychczasowych trzydziestu jeden gabinetach rządowych, Partia Pracy (lub jej poprzedniczka Mapai), dwadzieścia jeden razy odsadzała fotel premiera. Byli to: Dawid Ben-Gurion, Moshe Sharett, Levi Eshkol, Golda Mair, Icchak Rabin, Szymon Peres oraz Ehud Barak. W obecnym Knesecie posiada 19 mandatów, co czyni z niej drugą siłę w parlamencie. Na czele tej najbardziej zasłużonej dla Izraela partii stoi od 2007 roku były premier Ehud Barak.

- Gil (,,Wiek”) – partia emerytów, założona przed wyborami 2006 roku, przez 80-letniego, Rafaela ,,Rafi” Eitana – zasłużonego działacza izraelskiego wywiadu wojskowego i politycznego, kierującego m.in. akcją uprowadzenia Adolfa Eichmanna z Argentyny czy likwidacją arabskich terrorystów odpowiedzialnych za masakrę izraelskich sportowców na Olimpiadzie w Monachium 1972. Wynik wyborczy partii Gil w 2006 roku – 7 mandatów – okazał się ogromnym sukcesem i debiutem w izraelskim parlamencie ugrupowania o profilu ,,gerontologicznym”.

- Meretz (,,Energia”) – świecka, socjaldemokratyczna partia, zajmująca w systemie partyjnym Izraela pozycję na lewo od Partii Pracy. Partia ta powstała w roku 1992 z porozumienia laickich partii Mapam, Shinui i Rac. [35] Jest ugrupowanie, którego korzenie (podobnie jak Partii Pracy) – za sprawą Mapam – sięgają robotniczych i marksistowskich ideałów z początku XX wieku. Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat, partia ta zdobywała przeciętnie 10% głosów wyborczych, co dawało jej 3-5 miejsce w Knesecie pod względem ilości parlamentarzystów. Od samego początku istnienia, partia Meretz z racji pochodzenia i oferty programowej, była naturalnym koalicjantem Partii Pracy, dlatego uczestniczyła, jako partia dopełniająca, w gabinetach rządowych sformowanych przez Partię Pracy w latach 90. W ostatnich latach, ugrupowanie to przeżywa spory kryzys m.in. w wyniku systematycznej utraty poparcia. Jako próbę reformowania tej partii, należy odczytywać strategię przejęcia jej struktur i przywództwa przez popularnego w Izraelu inicjatora przedsięwzięć pokojowych – Yossiego Beilina, zmianę nazwy na Meretz-Yahad oraz znacznej ewolucji wizerunku tego ugrupowania. Tym niemniej, w wyborach 2006, partia ta odnotowała słaby wynik, wprowadzając tylko 5 posłów do Knesetu.

● Blok partii arabskich:

- Ra`am (,,Zjednoczona Lista Arabska”) – to koalicja partii o religijnym (islamskim) profilu, powstała w roku 1996 z porozumienia przywódcy Arabskiej Partii Demokratycznej – Abdula Darawshe i Mohameda Tibi z Ta`al (,,Arabskiego Ruchu na Rzecz Zmian”). W skład Ra`am wchodzą jeszcze mniejsze, ,,mahometańskie” ugrupowania. Średnie poparcie dla tego ugrupowania wynosi 3%, co czyni z niej małą partię, pozostającą – jak pozostałe ugrupowania arabskie – na obrzeżach życia politycznego. Pod przywództwem obecnego lidera Ibrahima Tzartzura, ugrupowanie to wprowadziło do izraelskiego parlamentu 4 posłów.

- Hadash (,,Demokratyczny Font na rzecz Równości i Pokoju”) – partia o orientacji socjalistycznej, powstała w 1977 roku, w wyniku połączenia komunistycznego ugrupowania Rakah z innymi mniejszymi ugrupowaniami. Jest to partia mała, której poparcie wyborcze kształtuje się na poziomie 2-5%. Przywódcą Hadashu jest obecnie Mohammad Barake, który z dwoma innymi posłami reprezentuje to ugrupowanie na poziomie parlamentarnym.

- Balad (,,Zgromadzenie Narodowo-Demokratyczne”) – ugrupowanie nacjonalistyczne, promujące kwestie narodu palestyńskiego i opowiadające się za natychmiastowym utworzenie takiego państwa w granicach sprzed wojny sześciodniowej. Na czele tego ugrupowania stoi Azmi Bishara, a partia ta posiada w obecnym Knesecie 3 posłów. [36]

(b) Izraelska rywalizacja partyjna (mechanizm systemu partyjnego)

Zgodnie z sugestią izraelskiego politologa Reuvena Y. Hazana, izraelski system partyjny można podzielić na dwa – różniące się pod wieloma względami – okresy. [37]

● Okres 1949-77: Dominacja bloku lewicowego w umiarkowanie spolaryzowanym systemie

Od początku funkcjonowania systemu partyjnego Izraela aż do roku 1977, wyraźnie rysowała się dominacja jednego ugrupowania – lewicowej partii Mapai (przemienionej następnie w Partię Pracy). Pomimo tego, iż ugrupowanie to nigdy nie zdobyło większości głosów wyborczych, to w pierwszych pięciu elekcjach parlamentarnych (1949-1965) zdobywało dwa razy więcej mandatów niż drugie z kolei ugrupowanie. W latach 60. oraz 70., różnica pomiędzy tym lewicowym ugrupowaniem, a drugą największą (prawicową) partią na scenie politycznej, nieco spadła, ale wciąż Partia Pracy utrzymywała bezpieczna przewagę głosów, pozwalającą jej na formowanie gabinetów rządowych. Był to więc system dominacji jednego ugrupowania (względnie jednego, lewicowego bloku), który opierał się na mechanizmie dobierania przez to ugrupowanie, mniejszych partii koalicyjnych (religijnych bądź centrowych), by tym samym osiągnąć większość parlamentarną. W latach 1949-77 sformowano 17 gabinetów rządowych, na których czele zawsze stał polityk z Mapai (od 1968 Partii Pracy). Były to kolejno:

- Dawid Ben-Gurion (4 gabinety w latach 1949-54);
- Moshe Sharett (2 gabinety w latach 1954-55);
- Dawid Ben-Gurion (4 gabinety w latach 1955-63);
- Levi Eshkol (3 gabinety w latach 1963-69);
- Golda Mair (3 gabinety w latach 1969-74);
- Icchak Rabin (1 gabinet w latach 1974-77). [38]

{mospagebreak} 

● Okres 1977-2006: System rywalizacji dwu-blokowej w systemie spolaryzowanym

W 1977 roku, pierwszy raz w historii Izraela, lewicowa partia Partia Pracy, przegrała wybory, zaś do władzy doszła prawicowa partia Likud. W następnych latach, wybory wygrywało na przemian Likud z Partią Pracy. W ten sposób narodził się system rywalizacji dwu-blokowej, którego istota polegała na mechanizmie konfrontacji politycznej pomiędzy blokiem lewicowym – którego trzon stanowi Partia Pracy – a prawicowym, z Likudem na czele. Było to więc de facto, wyborczo-parlamentarne starcie pomiędzy wymienionymi powyżej ugrupowaniami. Rywalizacja – zależnie od zdobytych głosów wyborczych – sprowadzała się do przyciągania przez jeden z dwóch bloków, dopełniających partii (religijnych lub centrowych) których większość skłonna była do współpracy z każdą ze stron. [39]

Dwubiegunowy model rywalizacji politycznej, który w znacznym stopniu konsolidował system partyjny Izraela, wpływał na wzór zachowań koalicyjnych. Tylko Partia Pracy (blok lewicowy) oraz Likud (blok prawicowy) miały zdolność inicjowania gabinetów rządowych. To one ,,zapraszały” inne ugrupowania do negocjacji, decydowały o przetargach oraz podejmowały werdykt o wejściu – lub nie – pozostałych partii do koalicji. Żadne z pozostałych ugrupowań (czy bloków) nie posiadały potencjału formowania rządu, przypisana więc im była rola ugrupowań dopełniających. Jest to o tyle istotne, iż obie, główne partie nie były w stanie zgromadzić takiej ilości głosów wyborczych, która dała by im możliwość utworzenia jednopartyjnego rządu większościowego. Standardem stały się więc koalicje wielopartyjne które cechowały się stosunkowo niskich okresem istnienia (w latach 90. ich średnia trwałość wynosiła 29 miesięcy). W latach 1977-2006 sformowano 13 gabinetów rządowych. Na ich czele zasiadali albo politycy z Likud albo z Partii Pracy:

- Menachem Begin [Likud] (2 gabinety w latach 1977-1983);
- Icchak Shamir [Likud] (1 gabinet w latach 1983-84);
- Szymon Peres [Partia Pracy] (1 gabinet w latach 1984-86);
- Icchak Shamir [Likud] (3 gabinety w latach 1986-92);
- Icchak Rabin [Partia Pracy] (1 gabinet w latach 1992-1995);
- Szymon Peres [Partia Pracy] (1 gabinet w latach 1995-96);
- Benjamin Netaniahu [Likud] (1 gabinet w latach 1996-99);
- Ehud Barak [Partia Pracy] (1 gabinet w latach 1999-20010;
- Ariel Sharon [Likud] (2 gabinety w latach 2001-2006). [40]

● Gabinet Ehuda Olmerta 2006 – (…)
 
System rywalizacji dwu-blokowej, ewoluował w 2006 roku, za sprawą zwycięstwa wyborczego nowej partii – Kadima. To centrowe ugrupowanie, nie wpisuje się ani do bloku prawicowego ani lewicowego, dlatego też trudno przewidzieć, w jaki kierunku podąży system rywalizacji w Izraelu. Może przybrać formę systemu trój-polarnego, gdzie gabinety będą inicjować trzy opcje: lewicowa (Partia Pracy), prawicowa (Likud) oraz centrowa (Kadima). Istnieje także możliwość powrotu do poprzedniej sytuacji czyli dominacji dwóch opcji (lewica vs. prawica).
Obecny gabinet Ehuda Olmerta składa się z 5-partyjnej koalicji, w skład której wchodzą: Kadima (29 mandatów); Partia Pracy (19 mandatów); Shas (12 mandatów); Yisrael Beitenu (11 mandatów) oraz Gil (7 mandatów). [41] Koalicja ta posiada więc 78 mandatów parlamentarnych (na 120), czyli bezpieczną większość.

Podsumowanie: wzajemny wpływ poszczególnych warstw systemu politycznego Izraela

Na wstępie zaznaczałem, iż poszczególne warstwy czy też płaszczyzny systemu politycznego wpływają na siebie. W przypadku Izraela, można dostrzec kilka takich procesów.

Po pierwsze, konflikt pomiędzy osobami religijnymi a świeckimi i próba zapewnienia konsensusu pomiędzy tymi tendencjami w społeczeństwie izraelskim, spowodowała faktyczne uznanie przez państwo dominacji judaizmu w stosunku do pozostałych religii, co wyraża się choćby w tym, iż wszystkie święta judaizmu są świętami państwowymi, istnieją sądy religijne czy przestrzeganie koszerności (rabinackich zachowań rytualnych i ludzkich) w instytucjach państwowych. Brak spisanej, jednolitej konstytucji, to również pokłosie powyższego podziału. Jednak nie tylko podział religijny wpływa na płaszczyznę instytucjonalną. Konflikt Arabowie – Żydzi, odbija się w państwie m.in. pod postacią dwóch systemów społeczno-edukacyjnych. Obok żydowskich szkół i instytucji, powstały uczelnie arabskie, które integrują i rozwijają arabską kulturę oraz język. Wewnątrz żydowski, kulturowo-etniczny podział na aszkenazyjczyków i sefardyjczyków, który swoje apogeum osiągnął w latach 60. i 70., nie dominuje obecnie w społeczeństwie izraelskim, jednakże jego wpływ na instytucje przejawił się choćby w funkcjonowaniu dwóch Naczelnych Rabinów Izraela – Aszkenazyjskiego oraz Sefardyjskiego.

Po drugie, ilość i różnorodność partii politycznych obecnych w systemie partyjnym Izraela to m.in. wynik oddziaływań uwarunkowań społecznych. Obecność w społeczeństwie izraelskim różnych grup społecznych (arabskich, ortodoksyjnych, świeckich, aszkenazyjskich czy sefardyjskich) doprowadziła do wykształcenia się stosunkowo stabilnych układów polaryzacji, co z kolei zaowocowało pojawieniem się w ramach systemu partyjnego, organizacji partyjnych jako swoistych narzędzi realizacji interesów tych grup na poziomie wyborczo-parlamentarnym. W wyniku tego procesu, partie polityczne stały się reprezentantami określonych opcji społecznych, których siła polityczna wynika zazwyczaj z liczebności danej grupy społecznej czy ostrości konfliktów społecznych. W ten oto sposób społeczny konflikt pomiędzy Arabami a Żydami przeniósł się w sferę polityczną, objawiając w postaci  partii arabskich (Hadash czy Ra`am), próbujących realizować kierunek polityki zgodny z interesami arabskiej mniejszości narodowej. W sposób analogiczny, konflikt kulturowo-etniczny wygenerował partię sefardyjską (Shas) a religijny ugrupowania ortodoksyjne (Mafdal, Agudat Yisrael).

Po trzecie, bardzo doniosły konflikt pomiędzy prawicą a lewicą, spełnia także w systemie partyjnym Izraela ,,dodatkową” funkcję, a mianowicie kształtuje model rywalizacji politycznej. Jak sugerowałem wyżej, pod koniec lat 70., system partyjny Izraela wkroczył w fazę systemu dwu-blokowej rywalizacji. Z jednej strony mamy więc opcje prawicową z Likudem na czele (,,jastrzębie”), a z drugiej lewicową z trzonem w postaci Partii Pracy (,,gołębie”). Oba bieguny rywalizacji politycznej – prawicowy oraz lewicowy – generują się ze społecznego podziału pomiędzy zwolennikami nieprzejednanej, represyjnej polityki względem Palestyńczyków, a stronnikami ugodowego i konsensualnego podejścia do wspomnianej kwestii. Przy czym, obie grupy są stosunkowo mało stabilne a granica między nimi jest płynna, czego dowodzą wyniki wyborów dla partii reprezentujących oba bloki polityczne. Tak więc dwu-blokowy model rywalizacji politycznej, który w znacznym stopniu konsoliduje system partyjny Izraela, jest wynikiem określonych podziałów społeczno-politycznych, których – co należy podkreślić – doniosłość i ostrość jest tak silna, że była w stanie wykształcić wspomnianą, biegunową rywalizację.

Przypisy:
[1] Zob. więcej A. Antoszewski: System polityczny, [w:] Leksykon politologii, A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Wrocław 2002, s. 439-440. Por. też A. Antoszewski, System polityczny jako kategoria analizy politologicznej, [w:] Studia z teorii polityki, tom I, A. W. Jabłoński, L. Sobkowiak (red.), Wrocław 1998.
[2] A. Antoszewski, R. Herbut, Systemy polityczne współczesnego świata, Gdańsk 2001, s. 46-47.
[3] Na temat kategorii podziałów socjopolitycznych zob. R. Herbut, Podziały socjopolityczne, [w:] Studia z teorii polityki, tom I, A. W. Jabłoński, L. Sobkowiak (red.), Wrocław 1998, s. 105-115. Por. też R. Markowski, Rozłamy socjopolityczne: O zamyśle klasyków, o tym, jak ich rozumiano, poprawiano i testowano,  ,,Studia Polityczne” 2000, nr 10, s. 7-40.
[4] A. Antoszewski, R. Herbut, Systemy polityczne.., op. cit., s. 47.
[5] R. Ben-Haim (red.), Fact about Israel, Jerusalem 2003, s. 109.
[6] Autorzy, konflikt ten nazywają także kwestiami ,,polityki zagranicznej” (foreign policy). A. Lijphart, P. J. Bowman, R. Y. Hazan, Party System and Issue Dimension: Israel and Thirty-Five Other Old and New Democracies Compared, [w:] Parties, Elections and Cleavages: Israel in Comparative and Theoretical Perspective, R. Y. Hazan, M. Maor (red.), London-Portland 2000, s. 34-44.
[7] Zob. na ten temat np. D. Cohn-Sherbok, D. El-Alami, Konflikt palestyńsko-izraelski, Warszawa 2002.
[8] Por. D. Bensimon, E. Errera, Żydzi i Arabowie. Historia współczesnego Izraela, Warszawa 2000, s. 158-190.
[9] R. Ben-Haim (red.), op. cit., s. 121.
[10] A. Chojnowski, J. Tomaszewski, Izrael, Warszawa 2001, s. 151.
[11] Dokładniejszą analizę etniczności w Izraelu, przedstawia: W. Rotschild, Nowe sposoby podejmowania różnorodności żydowskiej, ,,Midrasz” 1999, nr 5(25), s. 35-37. Por. też D. Horowitz, M. Lissak, Trouble in Utopia: The Overburdened  Polity of Israel, Albany 1989, s. 64 i nast.
[12] A. Chojnowski, J. Tomaszewski, op. cit., s. 141.
[13] Tamże, s. 147.
[14] Więcej zob. S. Smooha, Jewish Ethnicity In Israel, [w:] Whither Israel? The Domestic Challenges, K. Kyle, J. Peters (red.), London 1993, s. 161-176.
[15] N. Solomon, Judaizm, Warszawa 1997, s. 122.
[16] Zob. S. S. Levy, H. Levinson, E. Katz, Beliefs, Observations and Social Interaction Among Israeli Jews, Jerusalem1993.
[17] Wywiad z Urii Huppertem, ,,Midrasz” 2002, nr 12(68), s. 34. Więcej na temat wpływu religii na państwo Izrael, zob. B. Neuberger, Religion and State in Europe and Israel, [w:] Parties, Elections and Cleavages: Israel in Comparative and Theoretical Perspective, R. Y. Hazan, M. Maor (red.), London-Portland 2000, s. 77-82.
[18] A. Klugman, Łatwowierni i niedowiarki, ,,Midrasz” 2003, nr 1(69), s. 29.
[19] Na temat izraelskich kategorii prawicy i lewicy zob. M. Shamir, A. Arian, Collective Identity and Electoral Competition in Israel, ,,American Political Science Review” 1999, vol. 93, no. 2, s. 265-276 czy też G. Doron, Right as Opposed to Wrong as Opposed to Left: The Spatial Location ,,Right Parties” on the Israeli Political Map, ,,Israel Studies” 2005, vol. 10, no. 3, s. 29 i nast. Na temat najbardziej doniosłych konfliktów społeczno-politycznych w Izraelu – ujętych w ramy podziałów socjopolitycznych – zob. K. Chaczko, Podziały socjopolityczne w Izraelu: Próba systematyzacji, ,,Athenaeum. Political Science” 2006, vol. 16, s. 151-167.
[20] Zob. na ten temat: G. S. Mahler, Politics and Government In Israel. The Maturation of a Modern State, Lanham-Oxford 2004, s. 118-12.
[21] Pierwotnie, Ustawa Zasadnicza o Rządzie uchwalona została w roku 1968 i obowiązywała do roku 1992, kiedy to została zastąpiona nową Ustawą Zasadniczą o Rządzie, która wprowadzała unikatowy system wyłaniania premiera w powszechnych wyborach. Jednak, i ta Ustawa została zniesiona w roku 2001, przywracając procedurę wyłaniania premiera z roku 1968. Zob. Konstytucja Izraela, (tłumaczenie i wstęp) K. Wojtyczek, Warszawa 2001, s. 43-109. Tytuł powyższego opracowania jest nieco mylący, gdyż jak sugerowałem wyżej, Izrael nie posiada jednolitego aktu konstytucyjnego o szczególnej mocy prawnej.
[22] P. Jendroszczyk, W cieniu Gwiazdy Dawida, Warszawa 1990, s. 25.
[23] Temat instytucji głowy państwa, podejmował m.in. piąty Prezydent Izraela, zob. Y. Navon, Presidency in Israel: Formal Authority and Personal Experience, ,,Israel Affairs” 2005, vol. 11, no. 2, s. 359-375.
[24] Reformę wyborczą w Izraelu, analizowali czołowi izraelscy politolodzy. Zob. np. H. i A. Diskin, The Politics of Electoral Reform in Israel, ,,International Political Science Review” 1995, vol. 16, no. 1, s. 31-45; R. Y. Hazan, Presidential Parliamentarism: Direct Popular Election of Prime Minister. Israel’s New Electoral and Political System, ,,Electoral Studies” 1996, vol. 15, no. 1, s. 21-37; G. Rahat, The Politics of Electoral Reform Abolition: The Informed Process of Israel’s Return to Its Previous Electoral System, ,,Political Studies” 2006, vol. 54, s. 43-64.
[25] S. Gebethner, Parlamentarne i prezydenckie systemy rządów (Porównawcza analiza politologiczna), ,,Państwo i Prawo” 1994, nr 7-8, s. 29. Autor powyższe cechy wymienia w kontekście prezydentury, jednakże wydaje się, iż równie trafnie może to się odnosić w stosunku do premiera, a szczególnie w Izraelu.
[26] M. Bankowicz: Izraela system polityczny, [w:] Słownik polityki, M. Bankowicz (red.), Warszawa 1996, s. 99. Instytucję izraelskiego parlamentu omawia m.in. art. N. Chazan, The Knesset, ,,Israel Affairs” 2005, vol. 11, no. 2, s. 392-416.
[27] A. Klugman, Izrael ziemia świecka, Warszawa 2001, s. 81-82.
[28] Ustawa Zasadnicza o Knesecie, [w:] Konstytucja Izraela, (tłumaczenie i wstęp) K. Wojtyczek, Warszawa 2001, s. 43.
[29] Zob. A. Antoszewski: Lista partyjna, [w:] Encyklopedia politologii, tom III – Partie i systemy partyjne, A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Zakamycze 1999, s. 100.
[30] Opis izraelskiej formuły wyborczej zawiera m.in. G. S. Mahler, op.cit., s. 194-202. Por. też R. Y. Hazan, G. Rahat, Israel: The Politics of an Extremely Proportional Electoral System, [w:] The Politics of Electoral Systems, M. Gallagher, P. Mitchell (red.), Oxford 2005, s. 333-351.
[31] Por. M. Latner, A. McGann, Geographical Representation Under Proportional Representation: The Cases of Israel and the Netherlands, ,,Electoral Studies” 2005, vol. 24, no. 4, s. 709-734.
[32] A. Arian, The Second Republic: Politics in Israel, Chatham 1998, s. 167 (tab. 6.1).
[33] Wszystkie kolejne wyniki wyborcze podaję za internetową stroną Knesetu: http://www.knesset.gov.il
[34] Zob. na ten temat: O. Kamil, Rabbi Ovadia Yosef and his ,,culture war” in Israel, ,,Middle East Review of International Affairs” 2000, vol. 4, no. 4, s. 22-27.
[35] Partia Shinui, która współtworzyła Meretz w 1992 roku, przed wyborami parlamentarnymi w 1999 roku, wystawiła własną listę partyjną i zajęła pozycję centrową. Obecnie zniknęła z areny parlamentarnej.
[36] Informacje na temat partii izraelskich, zostały zaczerpnięte z następujących pozycji: G. S. Schiff, Tradition and Politics: The Religious Parties of Israel, Detroit 1977; N. Yanai, Israel, [w:] The Greenwood Historical Encyclopedia of the World’s Political Parties. Political Parties of the Middle East and North Africa, F. Tachau (red.), Westport 1994, s. 198-255; A. Arian, The Second Republic: Politics in Israel, Chatham 1998, s. 103-140; A. Diskin, The Last Days in Israel: Understanding the New Israeli Democracy, London 2003, s. 55-78; S. Hattis Rolef: Political Life and Parties, [w:] Encyclopedia Judaica, F. Skolnik (red.), vol. 10 (second edition), Detroit 2006, s. 423-464.
[37] R. Y. Hazan, Party System Change in Israel, 1948-98: A Conceptual and Typological Borderstretching of Europe? [w:] Comparing Party System Change, J-E. Lane, P. Pennings (red.), London 1998, s. 151-166.
[38] G. S. Mahler, op.cit., s. 160.
[39] Zob. na ten temat: A. Arian, M. Shamir, Candidates, Parties and Blocs: Israel in the 1990s, ,,Party Politics” 2001, vol. 7, no. 6, s. 689-710.
[40] G. S. Mahler, op.cit., s. 160.
[41] Zob. skład 31-go gabinetu: http://www.knesset.gov.il/govt/eng/GovtByNumber_eng.asp