Łukasz Tuz: Rosyjska obecność militarna na terytorium Ukrainy

• flota czarnomorska
• rosja
• sewastopol
• ukraina
• _wschod24

Celem pracy jest ukazanie konsekwencji istnienia baz rosyjskich na Ukrainie dla obronności i bezpieczeństwa Ukrainy. Jednocześnie jest próbą określenia czy taka obecność militarna Rosji może stanowić przeszkodę w drodze do ewentualnej akcesji Ukrainy do Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego.

Utrzymywanie baz wojskowych na terytorium drugiego państwa jest powszechnie znanym w historii wojskowym instrumentem polityki zagranicznej i skutecznym sposobem wywierania wpływu międzynarodowego. Mimo obecnego relatywnego spadku znaczenia czynnika militarnego w stosunkach międzynarodowych w porównaniu z czynnikami ekonomicznymi, nadal jest on efektywnie wykorzystywany przez sprawną dyplomację. Celem pracy jest ukazanie konsekwencji istnienia baz rosyjskich na Ukrainie dla obronności i bezpieczeństwa Ukrainy. Jednocześnie jest próbą określenia czy taka obecność militarna FR może stanowić przeszkodę w drodze do ewentualnej akcesji Ukrainy do Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (North Atlantic Treaty Organization – NATO).

Flota Czarnomorska

Flota Czarnomorska (FCz) stanowiła w latach istnienia Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) część Marynarki Wojennej ZSRR [1] i była najsilniejszym związkiem taktycznym operującym na wodach M. Czarnego, z możliwością prowadzenia działań także na M. Śródziemnym.

Na przełomie 1991 i 1992 roku służbę we Flocie pełniło: 45 okrętów wojennych, 28 łodzi podwodnych i 325 mniejszych okrętów wojennych i jednostek pomocniczych [2]. Głównym portem, a także siedzibą dowództwa Floty Czarnomorskiej był Sewastopol. Okręty stacjonowały także w innych portach na terytorium Ukraińskiej SSR: Teodozji, Mariupolu, Donuzławie i Nikołajewie (port ze stocznią i bazą remontową) [3]. Ponadto Flota dysponowała silnym związkiem lotnictwa morskiego z główną bazą w Saki na Krymie, liczącym m.in. 126 bombowców, 85 śmigłowców zwalczania okrętów podwodnych i ponad 50 innych samolotów. Dodatkowo w Teodozji skoszarowana była brygada piechoty morskiej. Oprócz tego znajdowały się na Ukrainie, głównie na Krymie, liczne instalacje wojskowe infrastruktury nabrzeżnej. Na wyposażeniu Floty Czarnomorskiej nie było broni jądrowej.

Stan okrętów Floty Czarnomorskiej na początku lat dziewięćdziesiątych można określić jako nienajlepszy. „W 1992 roku Flota Czarnomorska była już flotą starą, mocno wyeksploatowaną, zdekapitalizowaną i nie spełniającą wymogów współczesnego pola walki (..) Większość okrętów bojowych i pomocniczych jednostek pływających już w 1991 roku przekroczyła wiek eksploatacyjny i terminy wymiany” [4]. Jednocześnie eksperci oceniają, że wartość rynkowa obiektów wojskowych znajdujących się na lądzie (gł. na Półwyspie Krymskim), przewyższała wartość samej floty.

Flota Czarnomorska, przejęta w takim stanie przez niepodległą Ukrainę, od razu stała się jednym z najpoważniejszych problemów w stosunkach ukraińsko-rosyjskich. Strona rosyjska, próbowała bowiem przeforsować realizację idei Połączonych Sił Zbrojnych WNP, w skład których wejść miały siły strategiczne b. ZSRR, w tym także – wg planów Moskwy - Flota Czarnomorska, co wyłączałoby ją spod jurysdykcji Ukrainy. Strona ukraińska odrzucała takie rozwiązanie, co spotkało się z niezadowoleniem nie tylko Rosji, ale także oficerów i marynarzy floty. W kwietniu 1992 roku wstrzymano nacjonalizację Floty przez Ukrainę i rozpoczęto wieloletni proces dwustronnych rozmów. Mimo ustaleń jednego z pierwszych porozumień [5] o wspólnej ukraińsko-rosyjskiej Flocie, wielokrotnie dochodziło do pogłębiania kryzysu wskutek niejasnych zasad wspólnego dowodzenia flotą a przede wszystkim wskutek działań podejmowanych przez kadrę Floty [6] oraz stronę rosyjską, podważająca przynależność państwową Krymu i Sewastopola [7].

9 czerwca 1995 roku w Soczi podpisano Porozumienie w sprawie Floty Czarnomorskiej. Porozumienie potwierdzało wcześniejsze ustalenia [8] i dawało podstawy do definitywnego rozwiązania sporu. Ustalono, że na bazie Floty Czarnomorskiej zostaną utworzone Morskie Siły Zbrojne (Wijskowo-Morski Syły) Ukrainy i Flota Czarnomorska FR (FCzFR), a okręty floty zostaną podzielone między Ukrainę i FR w stosunku 1:1, z tym, że strona ukraińska przekaże FR 31,7% liczby otrzymanych jednostek pływających w ramach rozliczeń za dostawy ropy i gazu ziemnego.

Przełomem w omawianym sporze było podpisanie 28 maja 1997 roku w Kijowie trzech ukraińsko-rosyjskich porozumień: O parametrach podziału Floty Czarnomorskiej, O statusie i warunkach stacjonowania Floty Czarnomorskiej na terytorium Ukrainy, O trybie wzajemnych rozliczeń, związanych z podziałem Floty Czarnomorskiej i stacjonowaniem Floty Czarnomorskiej na terytorium Ukrainy. Strona ukraińska zgodziła się wydzierżawić część infrastruktury brzegowej stronie rosyjskiej na okres 20 lat, z możliwością przedłużenia tego okresu o lat 5, a Rosja uznała suwerenną zwierzchność Ukrainy nad miastem i portem Sewastopol, który stał się wspólną bazą obu flot narodowych i siedzibą ich komend głównych. Morskie Siły Zbrojne Ukrainy przejęły 43 okręty wojenne i 132 inne jednostki pływające (tj. 18,3% liczby okrętów Floty Czarnomorskiej ZSRR, zgodnie z ustaleniami z Soczi), 12 samolotów i 30 helikopterów  [9]. Ukraina otrzymała na terenie Sewastopola jedną z pięciu zatok portowych – Zatokę Strzelecką [10], Morski Instytut Wojskowy, szkołę wojsk łączności i batalion komendantury. Ponadto Morskie Siły Zbrojne przejęły brygadę piechoty, lotnisko w Saki, porty w Donuzławie, Izmaile oraz szereg innych obiektów – łącznie ponad 200 instalacji nabrzeżnych.

Flota Czarnomorska FR otrzymała około 680 okrętów bojowych i innych jednostek. Około 30% okrętów Floty stacjonuje w portach rosyjskich nad M. Czarnym (gł. Noworosyjsk), pozostałe bazują w dzierżawionych na Ukrainie portach: w 4 zatokach w Sewastopolu: Sewastopolskiej, Południowej, Kozackiej i Kwarantowej (Chersońskiej) oraz w Teodozji i Nikołajewie. Dodatkowo Rosja otrzymała w dzierżawę bazę w Teodozji z pobliskim poligonem Opuk, 2 lotniska główne: w Gwardiejskoje i Sewastopolu-Kaczy, 2 lotniska zapasowe w Sewastopolu: na Przylądku Chersonez i Jużnyj, główne węzły łączności: Sudak, Jałta i Sewastopol-Kacza oraz szereg mniejszych instalacji. Ponadto w samym Sewastopolu, oprócz Komendy Głównej, bazuje 810. Samodzielny Pułk Piechoty Morskiej, 1096. Pułk Artylerii Rakietowej, a w Otradnoje 219. Wydzielony Pułk Walki Radioelektronicznej[11].{mospagebreak}

Podział FCz nie rozwiązał jednak wszystkich związanych z nią problemów. Kwestia bazowania rosyjskich okrętów jest szczególnie drażliwym tematem i często jest poruszana przez polityków obu państw. Wątpliwości budzi chociażby obecność floty rosyjskiej w Sewastopolu, gdzie podział zatok portowych sprawia, że „Rosja zachowuje całkowitą kontrolę zarówno nad miastem, jak i przede wszystkim nad sewastopolską bazą morską” [12]. Ponadto dopiero w 2001 roku, dzięki porozumieniu ministerstw obrony obydwu państw, wprowadzono połączony punkt dowodzenia ruchem w porcie i wspólne ukraińsko-rosyjskie patrole na redzie portu sewastopolskiego, zastępując dotychczasowe wyłącznie rosyjskie patrole. Powołano wówczas także wspólną jednostkę ratowniczo-poszukiwawczą: brygadę ochrony wód portowych [13].

Trudnym testem dla strony rosyjskiej okazała się gruzińsko –rosyjska wojna w sierpniu 2008 roku, kiedy okręty Floty Czarnomorskiej wyszły z portu w Sewastopolu i wzięły udział w starciu z siłami gruzińskimi. Tworzyło to skomplikowaną sytuację, w której siły zbrojne jednego państwa przeprowadzały działania wojenne przeciwko drugiemu z terytorium trzeciego –zachowującego neutralność. Prezydent Ukrainy W. Juszczenko wydał więc 13 sierpnia 2008 r. dekret nakazujący dowództwu stacjonujących na Ukrainie sił rosyjskich informowanie o zamiarze przekroczenia ukraińskiej granicy przez jednostki floty z 72 –godzinnym wyprzedzeniem wraz z wykazem osób i broni przewożonymi na ich pokładzie. Strona ukraińska zastrzegła sobie jednocześnie prawo do odmówienia prawa przebywania na jej wodach terytorialnych jednostkom niestosującym się do tych zasad. [14]. Trudno jednak oczekiwać, aby przepisy te były w pełni egzekwowane. Konieczne więc jest opracowanie zasad działania Floty Czarnomorskiej w sytuacjach kryzysowych.

Kijów ponadto coraz aktywniej domaga się od Rosji ustalenia terminarzu wyprowadzenia sił Floty Czarnomorskiej z Sewastopola zgodnie z umową do 2017 roku. W kwietniu 2008 roku Ukraina przekazała Rosji memorandum z propozycją takiego terminarzu [15], a 26 grudnia 2008 roku prezydent W. Juszczenko zobowiązał specjalną rządową grupę roboczą do opracowania w ciągu dwóch miesięcy koncepcji konwersji bazy Floty Czarnomorskiej na Krymie na obiekty cywilne po wygaśnięciu umowy o jej dzierżawie [16]. Kwestie te są przedmiotem prac podkomisji rosyjsko–ukraińskiej komisji międzypaństwowej ds. Floty Czarnomorskiej [17], jednakże strona rosyjska pozostaje na stanowisku, iż jakiekolwiek mówienie o wyprowadzeniu Floty z Sewastopola jest przedwczesne.

Strona ukraińska próbuje ponadto renegocjować warunki dzierżawy baz przez Rosję, żądając przyjęcia cen rynkowych w stosowanych rozliczeniach, znacznie dla niej korzystniejszych niż obecne ok. 100 mln USD odliczanych od należności za rosyjski gaz. Według różnych szacunków, po przyjęciu takich cen, należność za dzierżawę wyniosłaby od 10 d0 20 mld USD rocznie [18]. Tymczasem do dnia dzisiejszego Rosja nie przekazała Ukrainie wszystkich obiektów wojskowych zgodnie z porozumieniami z 1997 roku, co Ukraina stara się wyegzekwować na drodze sądowej [19]. Z drugiej jednak strony Ukraina dosyć chętnie zgadza się na udostępnianie własnych obiektów wojskowych Rosji, np. naziemnego symulatora lotów Nitka [20], czy też wzmocnienia rosyjskich garnizonów na własnym terytorium [21].

Obecność FCz w ukraińskich portach ma wymiar przede wszystkim polityczny i prawdopodobnie zostanie utrzymana, zgodnie z porozumieniami, do 2017 roku.{mosimage}

Środki ostrzegania o ataku rakietowym

Kolejnym istotnym zagadnieniem, obok sporu o FCz, jest udział Ukrainy we wspólnej na obszarze WNP obronie przeciwlotniczej i przeciwrakietowej.

W wyniku rozpadu ZSRR na terytorium Ukrainy znalazły się dwie stacje radiolokacyjne wczesnego ostrzegania ZSRR: w Piestralowie pod Mukaczewem na Zakarpaciu i w Sewastopolu [22]. Jako niezbędny element strategicznych sił nuklearnych, stacje zostały wydzierżawione w 1992 roku przez Rosję na okres 15 lat. Zgodnie z Porozumieniem o środkach systemu ostrzegania o ataku rakietowym i kontroli przestrzeni kosmicznej, informacje pozyskiwane przez stacje w wyniku prowadzonej obserwacji przestrzeni powietrznej i kosmicznej są wykorzystywane przez obie strony [23]. Istotny, zwłaszcza dla obronności Rosji, jest także udział Ukrainy w Połączonym Systemie Obrony Przeciwlotniczej WNP [24], w ramach którego utworzono we Lwowie Centrum wymiany danych systemów wczesnego ostrzegania i informacji o użyciu broni rakietowej, przeprowadzane są konsultacje sztabów oraz wspólne ćwiczenia wojskowe.

25 stycznia 2008 roku Duma Państwowa Federacji Rosyjskiej przyjęła ustawę o wypowiedzeniu umowy o dzierżawę radarów z 1992 roku. W ciągu 12 miesięcy planowane jest zamknięcie obydwu stacji radiolokacyjnych na Ukrainie i zastąpienie ich nowoczesnymi systemami zlokalizowanymi już na terytorium Rosji. Zaprzestanie współpracy w tym zakresie pozwoli uniezależnić się stronie rosyjskiej w zakresie obrony przeciwrakietowej, ale może być niekorzystne dla Ukrainy, gdyż „nie jest wiadome, do jakiego stopnia ukraiński system satelitarny może działać autonomicznie, bez ścisłego współdziałania z Rosją” [25]. Tymczasem strona ukraińska, dekretem prezydenckim z czerwca 2008 roku, zawiesiła dalsze wspólne korzystanie ze stacji radarowych. Pojawiły się sugestie, iż planowana jest ich modernizacja i przygotowanie do współpracy z zachodnimi partnerami Ukrainy [26].

Współpraca wojskowo-techniczna

Równie ważne dla bezpieczeństwa Ukrainy, obok obecności rosyjskich baz wojskowych, są powiązania przemysłu zbrojeniowego obu państw [27]. Ukraiński kompleks wojskowo-przemysłowy (kwp) stanowił część radzieckiego kompleksu militarnego i nadal pozostaje silnie powiązany z rosyjskimi zakładami zbrojeniowymi, będącymi zazwyczaj finalnymi wykonawcami sprzętu wojskowego [28]. Ukraiński kwp, specjalizujący się gł. w produkcji systemów radiolokacyjnych, zestawów rakietowych i samolotów transportowych, pozostaje dla strony rosyjskiej kooperantem-podwykonawcą. Brak wystarczającej liczby tzw. zamkniętych cykli produkcji, wynikający z radzieckiego modelu gospodarki, jest trudny do przezwyciężenia z powodu trudności finansowych, nie tylko dla strony ukraińskiej, ale i rosyjskiej [29]. Charakter, wymuszonej tym stanem rzeczy, współpracy wojskowo-technicznej (wwt) obu państw Z. Cierpiński określa mianem „asymetrycznego partnerstwa” [30], ale zauważyć także należy, że jednocześnie partnerzy ci częstokroć rywalizują ze sobą, zwłaszcza, jeśli chodzi o zamówienia na remonty radzieckiego sprzętu.

Współpraca wojskowo-techniczna Rosji i Ukrainy, mimo pewnego ożywienia w 2001 roku [31], nie wynika jednak tylko z pragmatycznego podejścia i komplementarności produkcji obu państw, ale jest przede wszystkim kształtowana przez czynniki polityczne. Jaskrawym i szeroko komentowanym przykładem jest radziecki projekt samolotu transportowego An-70, nad opracowaniem którego Rosja i Ukraina podjęły współpracę w roku 1993. Mimo zaawansowanych prac i złożonych zamówień [32], strona rosyjska wycofała się w 2006 roku ze współpracy, zarzucając stronie ukraińskiej braki techniczne (gł. dużą zawodność produkowanych na Ukrainie silników). Decyzja ta jednak, podjęta wobec zwiększonego po 2001 r. zapotrzebowania na lotnictwo transportowe, podyktowana była chęcią wypromowania i sprzedaży rosyjskiego samolotu – zmodernizowanego Ił-76MF [33]. Niekorzystny dla przyszłości An-70 jest także protekcjonizm europejskich członków NATO, którzy odrzucili oferowany im projekt samolotu (w wersji AN-7X), decydując się na produkcję własnego samolotu Airbus A-400M [34].

W lutym 2008 roku Rosja i Ukraina wznowiły prace nad projektem An-70, a według wstępnych założeń miały one zostać sfinalizowane w ciągu 18 miesięcy [35].

Zupełnie odmienna sytuacja ma miejsce w przypadku innego samolotu: radzieckiego An-124 Rusłan, co wynika z braku konkurencyjnego modelu [36], wyczerpania możliwości jego produkcji samodzielnie przez Ukrainę lub Rosję [37], ale także z dużego zapotrzebowania na transport tym samolotem sił NATO. W 2005 roku FR i Ukraina podpisały porozumienie o wznowieniu produkcji i modernizacji cywilnych wersji Rusłana, na czym zyska szczególnie biuro konstrukcyjne zakładów ANTK im. Antonowa i producent nowych silników – ukraiński zakład Motor-Sicz.{mospagebreak}

Istotne są także relacje obu państw w sferze kosmiczno-rakietowej. Przykładem może być współpraca przy konwersji radzieckich międzykontynentalnych rakiet balistycznych R-36 (SS-18 Satan wg kodu NATO) na rakiety Dniepr, wykorzystywane do wynoszenia wspólnych satelitów telekomunikacyjnych (gł. ukraińskich Sicz) [38]. Wyjątkowo udana jest współpraca ukraińsko-rosyjska w ramach międzynarodowego projektu Morski Start (ang. Sea Launch) [39], w ramach którego wystrzeliwane są satelity telekomunikacyjne ze specjalnej platformy na Oceanie Spokojnym. Do wynoszenia ich na orbitę geostacjonarną Ziemi, używane są ukraińskie rakiety nośne Zenit-3SL, do których 1 z 3 modułów przygotowuje partner rosyjski. – do dnia 16 lipca 2008 r. przy użyciu tej rakiety wystrzelono 28 satelitów [40].

Rosja jest obecnie najważniejszym kooperantem ukraińskiego przemysłu zbrojeniowego i przez najbliższe lata najprawdopodobniej nim pozostanie. Współpraca w tej sferze realizowana jest ze względów pragmatycznych, a stronie ukraińskiej trudno jest znaleźć alternatywne rozwiązanie dla stanu uzależniania
od Rosji.

Wnioski końcowe

1. Obecność militarna Federacji Rosyjskiej na terytorium Republiki Ukrainy jest jednym z wielu instrumentów polityki zagranicznej Rosji. Dla Kremla stanowi ona najważniejszy - po groźbie szantażu energetycznego – środek wywierania nacisku na władze w Kijowie. Liczne możliwości osiągania wpływów na Ukrainie dają stronie rosyjskiej m. in.: powiązania służb specjalnych i armii obu państw, mniejszość rosyjska na Ukrainie, prorosyjskie sympatie Autonomicznej Republiki Krymu, kontrola przestrzeni informacyjnej, głównie we wschodniej części Ukrainy (rosyjskojęzyczne media), radziecki typ mentalności starszej części społeczeństwa (homo soveticus) czy destabilizacja otoczenia międzynarodowego. Obecność militarna stanowi jednak w rękach dyplomacji rosyjskiej najważniejszy dla przyszłości stosunków Ukrainy z NATO środek nacisku. Dotyczy ona bowiem bezpośrednio bezpieczeństwa militarnego młodej republiki, a także ogranicza jej suwerenność.

2. Utrzymywanie rosyjskich baz wojskowych, a do niedawna także stacji radiolokacyjnych na Ukrainie, sprawia, że Ukraina pozostaje w tzw. „rosyjskiej strefie kontroli strategicznej” [41]. Pamiętać także należy o rosyjskiej obecności militarnej w najbliższym otoczeniu Ukrainy: na Białorusi, w Naddniestrzu czy Gruzji, niezależnie od tego czy są to bazy wojsk rosyjskich czy oficjalne siły pokojowe WNP, a także o braku demarkacji ukraińsko-rosyjskiej granicy lądowej i braku delimitacji granicy morskiej.

Dla stosunków Ukrainy z NATO istotny jest przede wszystkim fakt, że rosyjska obecność militarna na Ukrainie może stanowić przeszkodę w jej ewentualnym członkostwie w Sojuszu. Chodzi tutaj o interpretację art. 8. Traktatu Północnoatlantyckiego, w którym zastrzega się, że członkowie nie mogą posiadać ani zawierać z państwem trzecim umów stojących w sprzeczności z postanowieniami owego traktatu [42]. Mimo, że oficjalnie NATO nie zajęło stanowiska w tej sprawie, przynajmniej na obecnym poziomie stosunków z Ukrainą, to takiej sprzeczności wielu ekspertów doszukuje się w fakcie stacjonowania Floty Czarnomorskiej. Argumentami na poparcie tej tezy są twierdzenia, że bazy wojskowe Rosji - trudnego partnera Sojuszu i niechętnego niepodległej republice sąsiada, podważają wiarygodność Ukrainy jako potencjalnego członka Sojuszu i destabilizują go wewnętrznie (zwłaszcza w kontekście podważanej przynależności państwowej Krymu) [43]. Ponadto istniały podejrzenia, iż „z baz na Krymie rosyjskie jednostki rozpoznania radioelektronicznego prowadzą działalność wymierzoną przeciwko Turcji, Rumunii i Bułgarii” [44], czyli przeciwko członkom NATO.

Znacznie bardziej problematyczne są działania zbrojne podejmowane przez okręty Floty Czarnomorskiej przeciwko państwom trzecim, tak jak to miało miejsce w sierpniu 2008 roku. Kwestia ewentualnego członkostwa Ukrainy w NATO pozostanie kwestią sporną co najmniej do roku 2017, a więc zgodnie z umowami o podziale Floty Czarnomorskiej – o ile oczywiście Ukraina nie zgodzi się na przedłużenie dzierżawy o kolejne 5 lat.{mospagebreak}

3. Duże znaczenie dla obronności kraju, jakości wyposażenia reformowanej obecnie armii, a także dla gospodarki ukraińskiej mają nadal silne związki przemysłu zbrojeniowego Ukrainy i Rosji. Jak ocenia Z. Cierpiński: „najbardziej sensownym z punktu widzenia interesów Ukrainy wydaje się paralelny rozwój współpracy wojskowo-technicznej zarówno z Federacją Rosyjską, jak i z Zachodem” [45]. Jeśli jednak strona rosyjska zdoła uniezależnić się od tej kooperacji, Ukrainie trudno będzie nawiązać współpracę z innymi partnerami, chociażby z członkami NATO, którzy wspierają własny przemysł zbrojeniowy, a Ukrainę traktują najczęściej jako rynek zbytu. Brak propozycji szerszej współpracy wojskowo-technicznej ze strony członków Sojuszu (poza wykorzystaniem ukraińskiego lotnictwa transportowego) oraz brak sukcesów w pozyskiwaniu partnerów poza Sojuszem [46] (tak jak to czyni Rosja, kooperując z Indiami czy ChRL), nie dają obecnie perspektyw uniezależnienia się od rosyjskiego kwp.

4. Członkostwo Ukrainy w Sojuszu Północnoatlantyckim, uważam za realne, jednak sceptycznie odnoszę się do prognoz szybkiej akcesji. Nawet szybkie, choć mało prawdopodobne ze względów finansowych, spełnienie, stawianych przez NATO, wymogów reform strukturalnych, demokratyzacji, osiągnięcia interoperacyjności ukraińskich Sił Zbrojnych z armiami członków Sojuszu, nie będzie wystarczające do urzeczywistnienia aspiracji ukraińskich elit. Główną przeszkodą dla integracji Ukrainy z NATO pozostaną czynniki zewnętrze: jednomyślna zgoda członków Sojuszu na rozszerzenia oraz stanowisko, nieprzychylnej ukraińskim dążeniom, Federacji Rosyjskiej, a także czynnik wewnętrzny – być może najważniejszy – stanowisko społeczeństwa ukraińskiego – w zdecydowanej większości źle postrzegającego Sojusz. Ewentualne członkostwo będzie zatem możliwe w perspektywie kilku – kilkunastu lat. Okres ten powinien być wykorzystany przez Ukrainę, przy faktycznym wsparciu struktur transatlantyckich, na nawiązanie współpracy wojskowo-technicznej z państwami Zachodu (lub innymi, np. azjatyckimi), uniezależniając się, ale nadal utrzymując współpracę z rosyjskim kwp.

Okres ten powinien także wystarczyć na uregulowanie obecności baz rosyjskich – nawet, jeśli zostaną utrzymane, zgodnie z umowami z 28 maja 1997 roku, do roku 2017. Mało prawdopodobne jest, aby Moskwa wycofała swoje bazy przed tym terminem, ale wątpliwe jest także, przynajmniej w świetle obecnych deklaracji, ze Ukraina zgodzi się na przedłużenie tej obecności.

Przypisy:
[1] Ponadto w skład Marynarki Wojennej wchodziły: Flota Bałtycka, Flota Północna, Flota Pacyfiku oraz Flotylla Morza Kaspijskiego. Flota Czarnomorska równoważyła siły, operującej na M. Śródziemnym, 6. Floty USA. Pełniła także ważne zadanie ochrony niezamarzających portów na południu ZSRR, dających możliwości testowania i produkcji najnowocześniejszego sprzętu morskiego (stocznia w Nikołajewie produkująca m.in. lotniskowce) oraz eksportu drogą morską np. zboża.

[2] J. Kozakiewicz, Rosja w polityce niepodległej Ukrainy, Warszawa 1999, str. 181.

[3] Flota Czarnomorska stacjonowała także w portach na terytorium Rosyjskiej SSR: w Noworosyjsku, Tuapse i Kamysz-Burun oraz Gruzińskiej SRR: Poti, Batumi i Oczamczira

[4] J. Kozakiewicz, Rosja w polityce..., Warszawa 1999, str. 183.

[5] Porozumienie z Dagomysy z 23 czerwca 1992 roku.

[6] Tzw. wojna o bandery – w maju 1993 roku większość jednostek Floty Czarnomorskiej podniosła banderę rosyjską, nie uznając faktu wspólnego ukraińsko-rosyjskiego zwierzchnictwa nad Flotą.

[7] W czasach Związku Radzieckiego Krym do 1954 roku wchodził w skład Rosyjskiej SRR, w latach 1921-1944 jako Autonomiczna Krymska SRR, a później jako Obwód Krymski. W roku 1954 przywrócono autonomię Krymu i włączono go w skład Ukraińskiej SRR. W 1992 roku Rosjanie, stanowiący na Krymie większość, proklamowali niepodległość Republiki Krymu. W wyniku osiągniętego porozumienia Krym, jako Autonomiczna Republika Krymu, pozostał częścią Republiki Ukrainy, a jedynie Sewastopol został wyłączony spod jurysdykcji władz autonomii. Szerzej o tzw. kwestii krymskiej: J. Kozakiewicz, Rosja w polityce..., Warszawa 1999, str. 119-179.

[8] Szerzej o procesie negocjacji w sprawie podziału Floty Czarnomorskiej: J. Kozakiewicz, Rosja w polityce..., Warszawa 1999, str. 184-209.

[9] Wijskowo-Morski Syły Zbrojnych Sył Ukrajiny, Oficjalna strona Ministerstwa Obrony Ukrainy, dostępny w internecie: http://www.mil.gov.ua, data wejścia na stronę 25 luty 2008 r.

[10] Kozakiewicz, Rosja w polityce..., Warszawa 1999, str. 210; D. Gibas-Krzak podaje natomiast, że Ukraina otrzymała jeszcze jedną zatokę – Bałakławską: D. Gibas-Krzak, Ukraina miedzy Rosją a Polską, Toruń 2006, str. 83.

[11]Sogłaszenje meżdu Rassijskoj Federacjej i Ukrainoj o prametrach razdeła Czernomorskogo Fłota - O parametrach podziału Floty Czarnomorskiej, dokument w formie elektronicznej dostępny pod adresem: http://www.vcom.ru, data wejścia na stronę: 31 marca 2008 r. Zob. też: O. A. Kitlackij, Czernomorskij Flot Rassiji (sostojanje, probliemy bazirowanija), Analiticzeskij wiestnik Sowieta Federacji Federalnogo Sobranja Rassijskoj Federacji, nr 13 (330), 2007, dostępny w internecie: http://www.budgetrf.ru, data wejścia na stronę: 26 luty 2008r.

[12] Kozakiewicz, Rosja w polityce..., Warszawa 1999, str. 210.

[13] V. Chaly, Ukraina i Rosja stan obecny i perspektywy stosunków dwustronnych, [w:] Ukraina miedzy Rosją a Zachodem, red. M. Zamarlik, Kraków 2001, str.36.

[14] Ukraina zaostrza zasady wobec Floty Czarnomorskiej, Wprost 24, dostępny w internecie: http://www.wprost.pl, data wejścia: 10 stycznia 2009 r.

[15] J. Junko, Ukraina chce się pozbyć rosyjskiej floty, dostępny w internecie: http://news.money.pl, data wejścia: 6 czerwca 2008 r.

[16] Ukraine president orders Sevastopol base conversion after 2017, serwis RIA Novosti, dostępny w internecie: http://en.rian.ru, data wejścia: 10 stycznia 2009 r.

[17] Inicjatywa powołania Rosyjsko –Ukraińskiej Komisji pojawiła się w 2005 roku w celu rozwiązywania licznych problemów w stosunkach dwustronnych. Pierwsza sesja Komisji, pod przewodnictwem prezydentów obu państw, odbyła się w grudniu 2006 r. W ramach komisji działają podkomisje m.in.: ds. współpracy ekonomicznej, ds. współpracy międzynarodowej, ds. bezpieczeństwa, ds. funkcjonowania i stacjonowania Floty Czarnomorskiej FR na terytorium Ukrainy. Zob. informacje Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego FR, dostępne na stronie: http://www.economy.gov.ru, data wejścia 2. stycznia 2009 r.

[18] Z. Cierpiński, Radzieckie dziedzictwo systemu obronności Ukrainy a integracja z NATO,
[w:] Zeszyty Naukowe WSOWLąd, nr 2 (136) 2005, str. 121. Zob. też: P. Świeżak, Nie ma zgody w sprawie opłat za flotę, dostępny w internecie: http://www.psz.pl, data wejścia: 28 luty 2008 r. oraz Jeśli Rosja podniesie cenę gazu, będzie płacić za dzierżawę floty czarnomorskiej 20 miliardów dolarów rocznie?, dostępny w Internecie: http://www.zaxid.net, data wejścia: 12 czerwca 2008 r.

[19] P. Bajor, Kolejny zgrzyt wokół Floty Czarnomorskiej, dostępny w internecie: http://www.psz.pl, data wejścia na stronę: 20 stycznia 2008 r.

[20] A. Kalinowski, Krym wiedzie prym, Przegląd sił zbrojnych, nr 4 (004) maj 2007, str. 111. Symulator pozwala FR na szkolenie pilotów, skierowanych do służby na lotniskowcu. Strona Ukraińska otrzymuje w zamian 2 mln USD rocznie, zob. Rosjanie zbudują radiolokator koło Kaliningradu, portal Agencji Lotniczej ALTAIR, dostępny w internecie: http://www.altair.com.pl, data wejścia: 10 stycznia 2009 r.

[21] Chodzi o zastąpienie w 2000 r. stacjonujących ma Krymie samolotów Su-17 przez Su-24M.
Z. Cierpiński, Radzieckie dziedzictwo systemu obronności Ukrainy a integracja z NATO, [w:] Zeszyty Naukowe WSOWLąd, nr 2 (136) 2005, str. 120.

[22] Są to stacje radarowe typu Dniepr, zainstalowane pod koniec lat 70-tych; stacje wczesnego ostrzegania rozlokowane były głownie poza terytorium obecnej FR: oprócz dwóch na Ukrainie, także na Białorusi (Baranowicze), Łotwie (Skurunda - do 1998 r.), Azerbejdżanie (Gabala) i Kazachstanie (Saryszagan). Zob. A. Wilk, Rosja rozpoczyna demontaż radzieckiego systemu wczesnego ostrzegania, Tydzień na Wschodzie, Biuletyn Analityczny nr 38, dostepny w internecie: http://osw.waw.pl, data wejścia na stronę: 2 marca 2008 r.

[23] Rosja nadal dzierżawi ukraińskie radary, portal Agencji Lotniczej ALTAIR, dostępny w internecie: http://www.altair.h2.pl, data wejścia: 10 marca 2008 r. Fed. Rosyjska płaci rocznie 840 tys. USD za dzierżawę, a strona ukraińska, która nie zgodziła, aby na stacjach pracował personel rosyjski, zapewnia obsługę stacji.

[24] System utworzony na podstawie porozumienia z Ałma Aty z 1995 r. Powody, dla których Ukraina przystąpiła do systemu pozostają niejasne, zważywszy na deklarowaną wówczas pozablokowość oraz status zajmowany we WNP.

[25] J. Onyszkiewicz, Ukraina a NATO, Raporty i Analizy CSM nr 2/03, str. 10.

[26] J. Junko, Ukraina nie chce wspólnie z Rosją korzystać ze stacji radiolokacyjnych, dostępny w Internecie: http://www.money.pl, data wejścia: 10 stycznia 2009 r.

[27] Obszernie o współpracy wojskowo-technicznej obu państw w: Z. Cierpiński, Współpraca wojskowo-techniczna miedzy Ukrainą a Federacją Rosyjską, [w:] Zeszyty Naukowe WSOWLąd, nr 1 (139) 2006, str. 130-143.

[28] Wg danych z 2000 r. Ukraina, spośród 18 umów miedzynarodowych w zakresie współpracy wojskowo-technicznej, aż 13 miała podpisanych z FR. R. Kęsek, 2001-„nowe otwarcie”? Współpraca wojskowa i wojskowo-techniczna Ukrainy i Federacji Rosyjskiej, [w:] Ukraina miedzy Rosją a Zachodem, red. M. Zamarlik, Kraków 2001, str.76.

[29] V. Chaly ocenia np., że ukraiński kwp jest powiązany z Rosją w 40%, a stworzenie zakładów w FR, zdolnych zastąpić produkcję ukraińską, pociągałoby za sobą nakłady wysokości 3 mld USD. Zob.: V. Chaly, Ukraina i Rosja stan obecny i perspektywy stosunków dwustronnych,
[w:] Ukraina miedzy Rosją a Zachodem, red. M. Zamarlik, Kraków 2001, str.37.

[30] Z. Cierpiński, Radzieckie dziedzictwo systemu obronności Ukrainy a integracja z NATO,
[w:] Zeszyty Naukowe WSOWLąd, nr 2 (136) 2005, str. 125.

[31] Szerzej o tym pisze R. Kęsek: R. Kęsek, 2001-„nowe otwarcie”? Współpraca wojskowa i wojskowo-techniczna Ukrainy i Federacji Rosyjskiej, [w:] Ukraina miedzy Rosją a Zachodem, red. M. Zamarlik, Kraków 2001, str. 61-78.

[32] Rząd Ukrainy planował zakup 65, a FR – 164 egzemplarzy tego samolotu. Szerzej o wspólnym projekcie An-70: P. Butowski, An-70, portal Russian Combat Aircraft Guide, dostepny
w internecie: http://www.hudi.republika.pl, data wejścia na stronę: 1 kwietnia 2008 r.

[33] Ił-76 mimo, że jest cięższym samolotem, ma m.in. większą ładowność i większy zasięg niż An-70, a przede wszystkim jest konstrukcją sprawdzoną (prod. od 1975) i obecnie dostępną, natomiast projekt An-70 nie wszedł jeszcze w fazę produkcji, m.in. za sprawą licznych usterek silników. Porównanie możliwości obu modeli i charakterystyki techniczne przedstawił: J. Grzegorzewski, Powietrzne kolosy (część II), Przegląd Sił Powietrznych, nr 4 (004), październik 2007.

[34] Z. Cierpiński, Radzieckie dziedzictwo systemu obronności Ukrainy a integracja z NATO, [w:] Zeszyty Naukowe WSOWLąd, nr 2 (136) 2005, str. 125.

[35] Russia, Ukraine to revive An-70 joint project - defense minister, serwis RIA Novosti, dostępny w internecie:  http://en.rian.ru/world/20080215/99321253.html , data wejścia: 15 maja 2008 r.

[36] An-124 jest największym na świecie masowo produkowanym samolotem do przewozu ładunków wielkogabarytowych, o ładowności 120 t w wersji podstawowej lub 150 t w wersji zmodernizowanej An-124-100M-150. Zob.: J. Grzegorzewski, Powietrzne kolosy (część I), Przegląd Sił Powietrznych, nr  (002), sierpień 2007.

[37] Od 1982 roku wyprodukowano, wg różnych źródeł 56-59 sztuk, przy czym po rozpadzie ZSRR, montowane były w rosyjskich zakładach Aviastar-SP i ukraińskich ANTK im. Antonowa z wyprodukowanych wcześniej części. Ostatnie egzemplarze powstały w ten sposób w 2003 r., zob.: Ćwierćwiecze Rusłana, portal Agencji Lotniczej ALTAIR, dostępny w internecie: http://www.altair.h2.pl, data wejścia: 10 marca 2008 r.

[38] V. Chaly, Ukraina i Rosja stan obecny i perspektywy stosunków dwustronnych, [w:] Ukraina miedzy Rosją a Zachodem, red. M. Zamarlik, Kraków 2001, str. 37.

[39] Sea Launch jest konsorcjum, w skład którego wchodzi 5 podmiotów z 4 państw: USA (kompania Boeing), Rosji (korporacja Energija), Norwegii (Aker ASA) i Ukrainy (biuro projektowe Piwdenne i zakłady Piwdenmasz). Oficjalna strona projektu Sea Launch: http://www.sea-launch.com, data wejścia na stronę: 10 kwietnia 2008 r.

[40] Oficjalna strona Narodowej Agencji Kosmicznej Ukrainy: http://www.nkau.gov.ua, data wejścia na stronę: 10 stycznia 2009 r.

[41] Ukraina 1998 – rok trudnej równowagi, [w:] Rocznik Strategiczny 1998/1999, Warszawa 1999, str. 149.

[42] Traktat Północnoatlantycki sporządzony w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949 r., Dz. U.
z dn. 19 października 2000 r. , art. 8.

[43] W. Łysek, NATO - Rosja - Ukraina: partnerzy czy rywale?, Portal Spraw Zagranicznych, dostępny w internecie: http://www.psz.pl, data wejścia: 8 kwietnia 2008 r.

[44] Z. Cierpiński, Radzieckie dziedzictwo systemu obronności Ukrainy a integracja z NATO,
[w:] Zeszyty Naukowe WSOWLąd, nr 2 (136) 2005, str. 121-122.

[45] Z. Cierpiński, Współpraca wojskowo-techniczna miedzy Ukrainą a Federacją Rosyjską,
[w:] Zeszyty Naukowe WSOWLąd, nr 1 (139) 2006, str. 143.

[46] Wyjątkiem jest współpraca przemysłu kosmicznego m.in. z USA czy Egiptem, zob. oficjalna strona Narodowej Agencji Kosmicznej Ukrainy, dostępna w internecie: http://www.nkau.gov.ua, data wejścia na stronę: 8 kwietnia 2008 r.