Chiński zwrot ku innowacyjności

• chiny
• gospodarka
• innowacje

Od kilkunastu lat mówi się o przegrzaniu chińskiej gospodarki. Jeszcze 2 lata temu ekonomiści przewidywali, że kryzys gospodarczy doprowadzi do katastrofy w Chinach z racji zmniejszenia popytu na chińską produkcję. Wbrew jednak powszechnej opinii, Państwo Środka nie jest już fabryką świata, lecz laboratorium przyszłości, w którym tworzy się kapitalizm poprzemysłowy, w którym istotną rolę będzie odgrywać innowacja.

Państwo Środka, które w dalszym ciągu kojarzone jest w państwach rozwiniętych z wyzyskiem pracowników i powielaniem zagranicznych rozwiązań, od wielu lat systematycznie konstruuje podstawy nowoczesnej gospodarki. Innowacyjność będzie istotną siłą gospodarki chińskiej. Świadczy o tym liczba przyznawanych w Chinach w ostatnich latach patentów, a także aktywna polityka rządu wspierająca i uniezależniająca innowacyjność od koncernów zagranicznych, przeznaczająca środki na R&D i rozwój czystych technologii. Chińskie władze inwestycją również w uniwersytety i ściągają chińskich naukowców wykształconych za granicą, proponując im konkurencyjne warunki pracy.

Od połowy lat 80. ChRL formułowała serię narodowych programów dotyczących badań naukowo-technicznych, w celu poprawy konkurencyjności. Kluczowe programy, które miały szczególny wpływ na rozwój R&D w Chinach to Państwowy Plan Rozwoju Badań Wysoko Zaawansowanych Technologii Podstawowych zainicjowany w 1986 r., nazywany planem „863” oraz Państwowy Plan Ważnych Badań Podstawowych rozpoczęty w 1997 r., w skrócie plan „937”.

W 2006 r. została przyjęta Narodowa Strategia Rozwoju Wiedzy i Technologii na lata 2006 - 2020 wyznaczająca ogólne cele oraz priorytety naukowe na kolejne lata. Ramowy plan identyfikuje kluczowe obszary w nauce i technice, m.in. zakłada dynamiczne działania w sferze nano- i biotechnologii, inżynierii materiałowej i genetycznej, badań nad komórkami macierzystymi, optoelektronice, budowę kolei szybkich prędkości czy dynamiczne wdrażanie czystych technologii. Zgodnie z założeniami Chiny do 2020 r. staną się jedną z najbardziej innowacyjnych gospodarek świata (Serger, Brednie, 2007: 146-150).

Z dorocznego raportu innowacyjności Innovation Union Scoreboard (2011: 18) sporządzonego przez Komisję Europejską widać, że w kluczowych obszarach, takich jak wydatki firm na badania i rozwój czy liczba wniosków patentowych zgłaszanych w trybie Patent Co-operation Treaty - PCT (zgłoszenie w trybie PCT oznacza, że wnioskodawca zabiega o objęcie ochroną wynalazku w co najmniej 3 krajach), Państwo Środka rozwija się dynamiczniej niż państwa Unii. Łącznie, Chiny rozwijają się szybciej aniżeli Unia Europejska w ośmiu obszarach, odwrotna sytuacja ma miejsce jedynie w przypadku dwóch wskaźników - wydatków publicznych na R&D i cytowalności prac naukowych.

Jednym z podstawowych wskaźników charakteryzujących poziom innowacyjności gospodarki są nakłady ponoszone na działalność badawczo-rozwojową. Ze statystyk OECD (2011: 23-24) wynika, iż w 2008 r. światowe wydatki na badania i rozwój (B+R) osiągnęły kwotę 935 mld USD, z czego 42,5% tej sumy przypadło na Stany Zjednoczone, 15,9% na Japonię a 13,1% na Chiny. Jednocześnie możemy zaobserwować dwie istotne tendencje w ostatniej dekadzie: nieznaczny wzrost ponoszonych wydatków na R&D przez państwa wysoko rozwinięte i gwałtowny ich wzrost w gospodarkach wschodzących.

Pomimo przeznaczenia przez USA ponad 370 mld USD na R&D w 2008 r., całkowity wzrost wydatków na ten cel między 1997 a 2007 r. zwiększył się średnio o jedyne 3,4% rocznie. Podobnie w Japonii, która w tym samym okresie zwiększała roczne nakłady na badania i rozwój o 3%. Z drugiej strony tylko między 1998 a 2008 r. odnotowano w Chinach ponad 135% wzrost nakładów na R&D (z 0,65% PKB do 1,55% PKB), co stanowiło największy wzrost w danym okresie ze wszystkich państw (OECD 2011: 25). Według Battelle Memorial Institute Chiny w 2011 r. wydadzą 153,7 mld USD na B+R wyprzedzając drugą pod tym względem Japonię. W dalszym ciągu jest to jednak dwukrotnie mniej niż nakłady ponoszone na ten cel przez Stany Zjednoczone. (Naik 2010).

Istotnymi miernikami efektów działalności innowacyjnej są także statystyki dotyczące liczby aplikacji patentowych. Według raportów WIPO (World Intellectual Property Organization) liczba patentów w Chinach systematycznie wzrasta i tylko w 2008 r. liczba wynalazków zgłoszonych do ochrony w Chińskim Urzędzie Patentowym wyniosła ponad 289 tys. Państwo Środka w światowym rankingu ustępuje jedynie Stanom Zjednoczonym i Japonii. Jednocześnie systematycznie wzrasta ilość patentów zgłaszanych przez rezydentów (ponad 67% w 2008 r.), co wskazuje na duży potencjał innowacyjny (World Intellectual Property Indicators, 2011: 40).

Istotniejszym wydaje się jednak fakt rosnącej ilości międzynarodowych zgłoszeń patentowych PCT. W 2010 r. takich wniosków było ponad 164 tys., z czego Chińczycy złożyli 12 295 aplikacji w trybie PTC, notując wzrost o 55,6% w porównaniu z 2009 r., wyprzedzając Koreę Płd. i ustępując jedynie USA, Japonii i Niemcom (PCT Yearly Review…, 2011: 13-14). Z dziesięciu największych firm składających aplikacje PTC w 2010 r. dwie pochodziły z Chin - ZTE Corporation znajdująca się na drugim miejscu i Huawei Technologies Co. Ltd. plasująca się na czwartym (PCT Yearly Review…, 2011: 21).

Warto także zwrócić uwagę na statystyki dotyczące liczby wydawanych artykułów naukowych w krajowych i zagranicznych czasopismach. Zgodnie z informacjami zawartymi w bazie danych Web of Science, liczba publikacji naukowych wydawanych przez Chińczyków wzrosła z niespełna 20 tys. w 1998 r. do ponad 112 tys. w 2008 r. i stanowiła 12% ogólnej liczby światowych publikacji w 2008 r., ustępując jedynie Stanom Zjednoczonym.

Badania chińskie koncentrują się na naukach ścisłych i technologiach głównie w dziedzinie chemii i fizyce oraz w obszarze materiałoznawstwa i biologii molekularnej. Liczba chińskich publikacji z zakresu materiałoznawstwa wynosi obecnie ponad 20%, co daje Chinom pierwsze miejsce. Drugie zajmuje w dziedzinie chemii, trzecie fizyki, czwarte matematyki (Adams i in., 2009: 5-6). Tabela 1. pokazuje istotną zmianę udziału chińskich publikacji w światowej liczbie wydawanych artykułów naukowych w dziesięciu istotnych kategoriach dla współczesnej gospodarki.

Tabela 1. Udział chińskich publikacji naukowych na świecie w wybranych kategoriach 

Źródło: J. Adams, Ch. King, N. Ma, The New Geography of science: Research and Collaboration in China, Thomson Reuters, November 2009, s. 6.

Lider zielonej rewolucji

Słusznie dostrzega się katastrofalny stan środowiska w Chinach, należy jednak także zauważyć, że Państwo Środka zaczyna wdrażać coraz aktywniejszą politykę ekologiczną. Od początku XXI w. Pekin rozpoczął realizację ambitnego planu mającego na celu zwiększenie udziału w gospodarce czystych technologii, aby zbalansować środowiskowe koszty związane z modernizacją państwa.

14 marca 2011 r. rząd chiński zaadoptował nowy XII Plan Rozwoju na lata 2011-2015. Projekt zakłada zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii w całkowitej konsumpcji z 8,3% obecnie do 11,4% w 2015 r., by osiągnąć poziom 15% w 2020 r. Równocześnie plan zakłada zmniejszenie energochłonności gospodarki o 16% i redukcję emisji CO2 w porównaniu z 2005 r. o 17%. Aby zrealizować zakładane cele Pekin zamierza przeznaczyć w ciągu pięciu lat ponad 460 mld USD na projekty związane z ochroną środowiska (Casey, Koleski, 2011: 3-11).

Zgodnie z analizą przeprowadzoną przez Pew Environment Group za 2010 r., światowe inwestycje związane z czystą energią zwiększyły się do poziomu 243 mld USD i były większe o 30% w porównaniu z rokiem ubiegłym. Liderem od dwóch lat pozostają Chiny, które w 2010 r. przeznaczyły ponad 54 mld USD na inwestycje związane z czystą energią. Odnawialne źródła energii (z wyłączeniem dużych elektrowni wodnych) dostarczyły Chinom w 2010 r. 103 GW mocy elektrycznej (106% wzrostu w ciągu 5 ostatnich lat), niemal dwukrotnie więcej niż drugie w zestawieniu Stany Zjednoczone (Who’s Winning The Clean…, 2011: 11-13). Niemal 45 GW dostarczają zainstalowane elektrownie wiatrowe, co stanowi istotny wzrost w porównaniu z 2008 r., w którym energia wiatrowa dostarczyła 12,2 GW. Równocześnie Chiny są liderem pod względem produkcji paneli słonecznych i turbin wiatrowych, z niemal 50% udziałem w światowym rynku (Empowering China's Green Growth, 2011).

Tabela 2. 10 czołowych państw inwestujących w czyste technologie (2009, 2010 r.)

Źródło: Who’s Winning The Clean Energy Race? 2010 Edition: G-20 Investment Powering Forward, Pew Environment Group, Philadelphia 2011, s. 11.

Obecnie Chiny nie chcą opierać swojego rozwoju gospodarczego jedynie na produktach o niskim stopniu przetworzenia, ale zamierzają tworzyć innowacyjne produkty o wysokiej jakości . Zaczęto doceniać rolę innowacji i podejmować wiele działań w celu zwiększenia zdolności innowacyjnych. W wielu kluczowych obszarach dla współczesnej gospodarki technologii Chińczycy uzyskali poziom światowy. W takich dziedzinach, jak: elektronika, systemy kolejowe, samochody elektryczne, telekomunikacja, energetyka, przemysł lotniczy chińskie koncerny mają zamiar odgrywać rolę liderów. W kolejnych latach szybki rozwój będzie przeżywał sektor naukowy związany z rolnictwem oraz biotechnologia i genetyka.

Trzeba również pamiętać, że Chiny są największym dostawcą minerałów ziem rzadkich – surowców XXI w., niezbędnych chociażby do produkcji akumulatorów elektrycznych, wytwarzania zaawansowanej elektroniki i turbin wiatrowych. W 2010 r. udział Chin w eksporcie tych minerałów stanowił 97% eksportu światowego.

Stany Zjednoczone prognozują, iż zajmie im przynajmniej 15 lat zanim uniezależnią się od przynajmniej pięciu minerałów, które w 98% znajdują się w posiadaniu Państwa Środka. W 2006 r. Chiny narzuciły jednak 15% i 25% podatek od eksportu na wybrane minerały ziem rzadkich, a w 2010 r. Pekin ograniczył eksport tych materiałów o 9,3% w stosunku do 2009 r. (Freeman 2011: 5). Wynika to przede wszystkim ze wzrostu zapotrzebowania na rzeczone minerały u rodzimych producentów nowych technologii.

Strukturalnie chińska gospodarka ciągle jest zacofana, problem w tym, że rozwój w Chinach ma charakter „wyspowy”. Jak zwraca uwagę Mark Leonard (2010: 9) w książce What Does China Think, Chińczycy poddają swój rozwój nieustannej refleksji i krytyce, na każdym etapie rozwoju będąc świadomym wewnętrznych i zewnętrznych uwarunkowań.

Polityczna stabilność, która cechuje Pekin daje możliwość przeprowadzenia wszystkich założonych wcześniej reform. Chiński system autorytarny, który w swoich reformach politycznych wzoruje się na Singapurze (gdzie „miękki” system autorytarny skutecznie się sprawdza) i Korei Płd. może stanowić także przykład, że w dzisiejszym świecie autorytaryzm może być trwałym i możliwym modelem rządów nawet w przypadku przyspieszonej modernizacji i integracji z globalną gospodarką.

John Naisbitt (2010: 29, 41) w swojej książce China’s Megatrends. The 8 Pillars Of A New Society stawia tezę, że Chiny wprowadzają w życie bezprecedensowy eksperyment konstrukcji nowego systemu społeczno-ekonomicznego. Naisbitt nazywa go demokracją wertykalną, w której silna władza centralna służy do tego, by usankcjonować proces nieustannych reform i zagwarantować jedność społeczeństwa i państwa poprzez wzmocnienie tożsamości kulturowej oraz rozwój koncepcji harmonijnego rozwoju.

Kryzys finansowy wymusił na Chinach dywersyfikację rynków zbytu na rynki Południa, a jednocześnie był katalizatorem wzmocnienia konsumpcji wewnętrznej, jak również był przyczyną wzrostu pozycji chińskich międzynarodowych korporacji, rozwoju innowacyjności i czystych technologii oraz zwiększenia pozycji jako międzynarodowego wierzyciela.