Wiktor Hebda: Strategia energetyczna Republiki Serbii do 2015 roku

• polityka energetyczna
• serbia
• _gospodarka

Strategia energetyczna jest jedną z ważniejszych dziedzin polityki każdego państwa. Odpowiednio zarysowany plan zagospodarowania surowcami energetycznymi jest niezbędnym elementem stabilnego rozwoju społeczeństwa. Republika Serbii po wyniszczających gospodarkę latach 90 XX wieku i politycznie niestabilnej pierwszej dekadzie XXI wieku jest na poziomie kreowania odpowiednich ram swojej strategii energetycznej. Głównym celem Belgradu jest realizowanie poszczególnych priorytetów przyjętej w 2005 roku „Strategii rozwoju sektora energetycznego Republiki Serbii do roku 2015”. 

1.Zasoby surowców energetycznych Republiki Serbii

1.1 Ropa, gaz ziemny i węgiel
Poziom energetycznych zasobów i rezerw w Republice Serbii obrazuje się w sposób niekorzystny. Zasoby surowców energetycznych takich jak ropa i gaz są małe i stanowią mniej niż 1% całościowego bilansu zasobów Serbii, gdyż 99% energetycznych rezerw to różnego gatunku węgiel w przeważającej mierze słabej jakości lignitu (92% całkowitych zasobów energetycznych Serbii). Szczegółowe wykazy zasobów lignitu eksplorowanego metodą odkrywkową (wraz z Kosowem) oscylują wokół 13350 milionów ton (co stanowi najważniejsze krajowe zasoby energetyczne)[1]. Patrząc z punktu geograficznego niewielkie zasoby ropy i gazu ziemnego znajdują się we wschodniej części Wojwodiny blisko granicy z Rumunią, zaś węgiel rozmieszczony jest nierównomiernie gdyż w Zagłębiu Kolubara jest 14% rezerw, w Zagłębiu Kostolac zaledwie 3,3%, zaś w Zagłębiu Sjenica i Zagłębiu Kovin tylko 2,7%. Bezwątpienia największa część rezerw węgla jest zlokalizowana w Zagłębiu Kosovo-Metohija (ponad 76%, są to największe zasoby węgla w Europie), w 2005 roku określono ten region jako strategiczny punkt energetyczny Serbii (od 2008 roku Kosowo jest niepodległe, co za tym idzie Serbia utraciła potężne źródło zasobów energetycznych)[2].

1.2 Odnawialne źródła energii
Na kategorie odnawialnych źródeł energii składa się energia wodna, geotermalna, słoneczna, uzyskiwana z wiatru oraz biomasa. Tworzenie infrastruktury, dzięki której istniałaby możliwość wykorzystania odnawialnej energii może okazać się kluczowa. Obecnie odstępuje się od scentralizowanego systemu produkcji energii na rzecz zdecentralizowanego, który okazuje się bardziej wydajny. Aktualnie w Serbii istnieje typowy scentralizowany system energetyczny, dlatego też energia odnawialna może być szansą dla stworzenia nowych możliwości pozyskiwania energii w tymże kraju.

Potencjał rzek zarówno tych dużych jak i małych stanowi potężne źródło odnawialnej energii. Wylicza się, że energia wodna może dostarczyć Serbii około 17000 gigawatów (GW), z czego na dzień dzisiejszy wykorzystywana jest nieco połowa możliwości (około 10000 GW), co za tym idzie w przyszłości będzie możliwe spożytkowanie około 7000 GW energii wodnej (co stanowiło 8,6% całościowej konsumpcji energii Serbii w 2003 roku). Potencjał w większości zlokalizowany jest na rzece Morawa (2300 GW), następnie rzece Drina i Lim (1900 GW) oraz granicznym Dunaju (1000 GW). W sumie rocznie na wyżej wymienionych rzekach można uzyskać około 5200GW[3]. Co ciekawe nie tylko duże rzeki serbskie mogą dostarczyć energii, ale i też te mniejsze. W Serbii istnieje aż 900 potencjalnych lokalizacji na rzekach (wliczając małe), na których można wybudować elektrownie (wliczając małe elektrownie wodne mogące wytworzyć 1800GW rocznie). Strategia zużytkowania energii wodnej zakłada nie tylko dostarczania energii dla potrzeb wewnętrznych państwa, ale i też dzielenia się nią z państwami sąsiednimi (to świetna karta przetargowa w porozumieniach gospodarczych z sąsiadami).

Jeżeli chodzi o biomasę możliwości Serbii na tym polu są znaczące. Najnowsze obliczenia mówią o ponad 2,7 milionach ton oleju ekwiwalentnego (mtoe). Z czego 1 mtoe pochodziłby z biomasy drzewnej (odpady drzewne z produkcji przemysłowej, z wycinki drzew) i ponad 1,7 mtoe na którą składałaby się biomasa rolnicza (pozostałości z upraw rolniczych itp.)[4].

Źródła geotermalne występują głównie w północnej Serbii na obszarze całej Wojwodiny, a także w dorzeczach rzek Sawa, Macva, Dunaj oraz w wielu rejonach Serbii Centralnej. Jednakże z powodu braku infrastruktury niezbędnej dla wykorzystania tejże energii, źródła geotermalne są użytkowane tylko w celach leczniczych i turystycznych. Za główny powód braku eksploatacji setek istniejących wywiertów wskazuje się relatywnie niską temperaturę wód (rzadko powyżej 60oC)[5].

Pomimo faktu, iż na terytorium Serbii dolicza się więcej słonecznych dni niż w większości państw europejskich (ponad 2000 godzin), to wysoki koszt kolektorów słonecznych i organizacja drogiej infrastruktury powoduje, że wykorzystanie energii słonecznej będzie zależało głównie od inicjatyw społecznych i funduszy europejskich. Potencjał jest duży i w przyszłości na pewno będzie wykorzystywany[6].

Potencjał energii uzyskiwanej z siły wiatru oblicza się na 23000 GW w skali roku, umiejscowiony jest głównie w górzystej i centralnej części Serbii.

2.Sektor energetyczny Serbii

2.1 Uzyskiwanie energii elektrycznej
Energia elektryczna w Serbii jest uzyskiwana głównie w elektrowniach cieplnych bazujących na węglu (w tym nikły procent wykorzystania oleju i gazu), pozostała energia produkowane jest w elektrowniach wodnych. Serbia nie posiada elektrowni atomowych, brak jest turbin wiatrowych, zauważalne niedoinwestowanie w zasoby geotermalne i biomasę a także brak finansów na kolektory słoneczne czy inne wysoko zaawansowane technologie uzyskiwania energii. W 2009 roku produkcja energii elektrycznej wyniosła 36112 GW, z czego w elektrowniach cieplnych 24556 GW (66%), w elektrowniach wodnych 11556 GW (34%)[7]. Natomiast konsumpcja w 2009 roku oscylowała wokół 33292 GW, w ten sposób Serbia wypracowała niewielkie nadwyżki energii. W przeciągu ostatniej dekady produkcja energii wzrosła o 11%, natomiast konsumpcja o 13%.
Obecnie w Serbii (bez Kosowa) funkcjonuje 6 elektrowni cieplnych składających się z 18 bloków. Największe są dwie elektrownie Nicola Tesla, które w sumie produkują prawie połowę serbskiej energii elektrycznej (ok. 15000GW rocznie). Węgiel potrzebny do produkcji energii pozyskiwany jest w kopalniach odkrywkowych Zagłębia Węglowego Kolubara (75%) i Zagłębia Węglowego Kostolac (25%).
Natomiast funkcjonujących elektrowni wodnych jest 9, składających się z 50 jednostek. Elektrownie znajdują się m.in. na rzekach Drina, Sawa, Vlasina, Dunaj.

2.2 Poziom produkcji i importu ropy oraz gazu ziemnego.

Ropa naftowa
W Serbii istnieją 2 rafinerie, Panczewo (w pobliżu Belgradu) i Nowy Sad należące do państwowego przedsiębiorstwa Naftna Industrija Srbije (NIS). Ropa pochodzi głównie z importu, gdyż rodzime źródła są niewielkie. Serbia produkuje około 0,7 milionów ton (Mt) ropy rocznie zaś konsumuje 3,4 Mt, dlatego też różnica jest uzupełniania ropą importowaną z Rosji (2,7 Mt). Wydolność obu rafinerii serbskich wynosi ok. 7,3 Mt ropy na rok[8].
Gaz ziemny
Sektor gazu w Serbii w około 92% opiera się na gazie importowanym z Rosji przez Węgry. W 2009 roku całkowita konsumpcja gazu wyniosła 1,758 miliardów m3, tylko 0,193 miliarda m3 pochodziło z rodzimych źródeł (8%)[9]. Wydajność systemu przesyłowego gazu wynosi 6,100 miliarda m3. Największym konsumentem jest oczywiście sektor przemysłowy (ponad 60%), następnie elektrownie cieplne (20%) oraz gospodarstwa domowe (ok. 20%). Gazociągi mają łączną długość 2140 kilometrów[10].

3.Strategia energetyczna Serbii

3.1 Strategia rozwoju sektora energetycznego Republiki Serbii do roku 2015
Władze Serbii w 2005 roku zatwierdziły program o nazwie Strategia rozwoju sektora energetycznego Republiki Serbii do roku 2015[11] i stanowi on podstawę w oparciu, o którą realizowany jest plan postępu w dziedzinie energetyki. Zawarte w programie cele priorytetowe dzielą się następująco:
Priorytet główny: wskazuje kontynuowanie modernizacji technologicznej istniejącego systemu energetycznego w następujących dziedzinach: wydobycia i przetwarzania ropy, gazu ziemnego, węgla wraz z modernizacją górnictwa, energetyki wodnej z szczególnym naciskiem na unowocześnianie systemu przesyłowego energii na terenie Serbii.
Priorytet wskazany: zaleca maksymalne wykorzystanie produkowanej energii oraz podwyższenie wydajności produkcji i dystrybucji energii.
Priorytet specjalny: podkreśla wykorzystanie NRES (nowych źródeł energii odnawialnej), poprzez większe zaangażowanie państwa w tę dziedzinę i skuteczniejsze wykorzystanie zasobów energii odnawialnej.
Priorytet opcjonalny: określa, iż należy inwestować w najnowsze technologie uzyskiwania energii z wyszczególnieniem na technologię gazową (instalacje skroplonego gazu – elektrownie parowe napędzane turbinami gazowymi).
Priorytet długookresowy: stawia na rozwój regionalny poprzez tworzenie w Serbii nowej infrastruktury energetycznej umożliwiającej współpracę z sąsiadami oraz tworzenie ram prawnych dla regionalnego i europejskiego połączenia infrastruktury energetycznej z serbskim systemem.

Pierwsze trzy priorytety stanowiące podstawę dla stabilności ekonomicznej i efektywności energetyki państwa były już wyszczególnione we wcześniejszych strategiach energetycznych Serbii. Nowością jest inwestowanie w najnowsze technologie, dzięki którym uzyskiwania jest energia oraz otwarcie się Belgradu na współpracę nie tylko z sąsiadami, co miało i ma miejsce, ale również z Unią Europejską w ramach rozwoju regionalnego i europejskiego. Należy podkreślić, iż Serbia jest uzależniona od rosyjskich surowców energetycznych, dlatego też dla swojego bezpieczeństwa poszukuje nowych rozwiązań.
W programie wyszczególniono również cele wspomagające i są to:
-Racjonalizacja zużycia energii elektrycznej,
-Rewitalizacji i modernizacja istniejących obiektów,
-Odchodzenie od lignitowych kopalń na rzecz czystej energii wodnej,
-Rozpoczęcie budowy nowych obiektów, jak również budowy urządzeń przesyłowych,
-Zmniejszenie strat energii podczas dystrybucji,
-Restrukturyzacja i poprawa funkcjonowania sektora energetyki.

Należy podkreślić, że strategia była tworzona w roku 2005, a więc przed odłączeniem się Czarnogóry i Kosowa. Po roku 2008 realia polityczno-gospodarcze funkcjonowania Serbii uległy poważnym zmianom, co za tym idzie niektóre cele skreślono lub zmodyfikowano np. zrezygnowano z planowanej rozbudowy elektrowni cieplnych w Kosowie oraz tworzenia nowych sieci przesyłowych energii do Kosowa.

3.2 Projekty inwestycji

Prywatyzacja NIS
Proces prywatyzacji państwowego koncernu naftowego NIS (Naftna Industrije Srbije) rozpoczął się w 2007 roku. Przetargiem zainteresowanych było kilka zagranicznych potentatów min. rosyjski Gazpromnieft (spółka córka Gazpromu), Lukoil, austriacki OMV, węgierski MOL, grecki Hellenic Petroleum oraz rumuński Rompetrol. Ostatecznie przedstawiciele Serbii wybrali opcję rosyjską i podpisali porozumienie o współpracy w sektorach naftowym i gazowym oraz protokół, na mocy którego Gazpromnieft przejął w lutym 2009 roku 51 procent udziałów w serbskim koncernie NIS [12]. Gazpromnieft za pakiet kontrolny NIS zobowiązał się wypłacić Serbii 400 milionów dolarów oraz do 2012 roku zainwestować w serbską energetykę 500 milionów dolarów. Główną inwestycją ma być wybudowanie na terenie Serbii części nitki South Stream (ma mieć 900 kilometrów długości. Zacznie się od tłoczni Bieriegowaja w rejonie portu Dżubga, w rosyjskim Kraju Krasnodarskim. Stamtąd - według planów - gazociąg zostanie poprowadzony po dnie Morza Czarnego do Warny, a w Bułgarii podzieli się na dwie nitki: północną - biegnącą do Austrii przez Rumunię i Węgry oraz południową - do Włoch przez Grecję i Albanię) alternatywy dla Nabucco. Drugą poważną inwestycją ma być wybudowanie podziemnego magazynu gazu w miejscowości Banatski Dvor mający w ostatecznej fazie zdolność zmagazynowania 800 milionów m3 gazu ziemnego (inwestycja warta 206 mln Euro).

Zbudowanie elektrowni cieplnej Kolubara B oraz rozbudowanie elektrowni Nicola Tesla B
W Lazarevacu ma powstać elektrownia cieplna o mocy 700 MW z zamkniętym systemem chłodzenia, spełniające wszelkie normy środowiskowe. Koszt inwestycji około 750 milionów euro. Elektrownia Nicola Tesla B ma być wzmocniona o nowy blok cieplny mogący wyprodukować 700MW. Całkowity koszt ma wynieść około 900 milionów euro.

Energia uzyskiwana ze źródeł odnawialnych
-Wykorzystanie potencjału rzeki Drina:
Projekt zakłada wybudowanie 8 małych elektrowni na rzece Drina (rzeka graniczna z Bośnią i Hercegowiną) o łącznej mocy ok. 800MW. Plan powstał we współpracy strony Serbii z władzami wchodzącej w skład BiH Republiki Serbskiej. Wyprodukowana energia będzie dzielona po 50% między państwa.
-Małe elektrownie wodne:
Projekt wyszczególnia około 900 lokalizacji, gdzie można wybudować małe hydroelektrownie o łącznej mocy 500MW (głównie południowa część Serbii). Aktualnie istnieje 60 małych hydroelektrowni, z czego połowa nie funkcjonuje, dlatego też pierwsza faza projektu zakłada rewitalizacje tychże niedziałających obiektów a także modernizacje funkcjonujących. W drugim etapie wskazuje się na budowę nowych hydroelektrowni by w pełni wykorzystać potencjał rzek[14].
-Energia z biomasy:
Jak już było zaznaczone Serbia jest w stanie uzyskać z biomasy ok. 2,7 milionów ton oleju ekwiwalentnego, projekty zakładają uzyskanie biomasy z kukurydzy w ilości około 1,7 mtoe (kukurydza uprawiana jest głównie w Wojwodinie, gdzie z jednego hektara jest uzyskiwane ponad 3000 kilogramów, ogólnie uprawy rolnicze zajmują ok. 48 000 km2)[15]. Dzięki Europejskiej Agencji Restrukturyzacji w mieście Negotin, szkoła, szpital i urząd miasta ogrzewane są biomasą i pomysł ten coraz częściej znajduje poparcie. Drugim znaczącym źródłem jest możliwość uzyskiwania energii z biomasy drzewnej (lasy przeważają w południowej części Serbii i zajmują ok. 24 000 km2), oblicza się iż w ten sposób można uzyskać 1 mtoe.

Podsumowanie

Sytuacja energetyczna Republiki Serbii nie jest najgorsza, ale należy podkreślić, że w tej materii jest jeszcze wiele do zrobienia. Na pewno na plus należy zapisać, iż Serbia mimo bardzo trudnej pozycji geopolitycznej, zdołała utrzymać i utrzymuje wydolność w sektorze energetycznym. Energia w dość dużym zakresie uzyskiwana jest w elektrowniach wodnych, a przyszłe projekty zakładają dalszy rozwój w tym kierunku, potencjał odnawialnych źródeł energii jest znaczny, zwłaszcza jeśli chodzi o biomasę. Wskazując na zabezpieczenie surowcowe, dzięki sojuszowi polityczno-ekonomicznemu z Rosją, Republika Serbii raczej nie musi obawiać się braków dostawy ropy czy gazu. Poza tym coraz większe zaangażowanie w integrację europejską napawa optymizmem. Program rozwoju sektora energetycznego do 2015 zakładający zrealizowanie wielu inwestycji jest realny i możliwy do osiągnięcia przez Belgrad.
Mówiąc o minusach na pierwszy plan wysuwa się przede wszystkim nieokreślona pozycja Serbii w Europie, a ściślej na Bałkanach. Nadal pytaniem otwartym pozostaje to czy Serbia otworzy się na pełną współpracę z Unią Europejską czy też będzie prowadzić politykę prorosyjską. Pomijając wątek polityczny, należy wskazać, że energetyka Serbii opiera się głównie na energetyce cieplnej, która w obecnych czasach jest już technologią przestarzałą, mniej wydajną i źle wpływającą na środowisko naturalne. Niestety brak finansów nie pozwala na szybszy rozwój alternatywnych źródeł pozyskiwania energii. Republika Serbii z powodu niewystarczających rodzimych zasobów ropy i gazu jest uzależniona od rosyjskich dostaw. Znamienny jest też brak dywersyfikacji źródeł importu strategicznych surowców, póki co kwestia ta nie budzi poruszenia, ale w przyszłości zapewne będzie wskazane zróżnicowanie rynku importu. Utrata Kosowa jest nie tylko stratą polityczną czy kulturową, lecz odcięciem Serbii od strategicznego źródła surowca energetycznego, węgla. Godny podkreślenia jest fakt, iż w Kosowie znajdują się jedne z większych zasobów węgla w Europie. Najnowszym wydarzeniem, które raczej należy zapisać na niekorzyść Serbii, jest odsprzedanie NIS-u, rosyjskiemu Gazpromowi, co w znacznym stopniu uzależnia sektor energetyczny od obcego podmiotu.
W przyszłości Republika Serbii, będzie dążyć do odejścia w jak największym stopniu od elektrowni cieplnych na rzecz wodnych, oraz energii uzyskiwanych z odnawialnych źródeł. Na pewno wraz z sąsiednimi państwami włączy się aktywniej w kreowanie regionalnego systemu energetycznego, co pozwoli jej na dywersyfikacje źródeł importu surowców energetycznych. Oczywisty będzie wzrost konsumpcji energii, a co za tym idzie wzrost produkcji energii i niestety importu surowców. Serbia raczej będzie przybliżać się ku Europie, a zwłaszcza ku Unii Europejskiej, dzięki czemu uzyska możliwość wykorzystania różnorakich funduszy pozwalających na inwestycje gospodarcze, modernizacje sektora energetycznego oraz stabilny rozwój kraju.

[1] Dane za: Energy sector development strategy of the Republic of Serbia by 2015, Belgrade May 2005, s.9; bez Kosowa jest to 3753 milionów ton.
[2] ibid., s.11.
[3] ibid., s.10-11.
[4] Biomass Action Plan for The Republic of Serbia 2010-2012, s.15.
[5] Energy sector development strategy of the Republic of Serbia by 2015, Belgrade, May 2005, s.11.
[6] ibid., s.12.
[7] Current status and new investments of the electric power industry of Serbia, Hyatt Regency, Belgrade, September 27th 2010, s.3-4.
[8] I.Radić, M.Boljanać, Energy policies and power generation planning in Serbia, Beograd 2007; D.Vukcević, Oil market in Serbia and Montenegro, WPC The Slovenian National Committee Workshop in Portoroz, April 2003.
[9] B.Curcić, Serbian gas sector in 2009, 20th Session of UNECE Working Party on Gas Geneva, 19-20 January 2010.
[10] Serbian gas sector, Ministry of Mining and Energy Republic of Serbia, November 2004, s.2-6
[11] Energy sector development strategy of the Republic of Serbia by 2015, Belgrade, May 2005, s.18.
[12] URL:http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2009-02-18/gazpromnieft-przejmuje-kontrole-nad-serbska-spolka-paliwo.
[13] URL:http://www.iea.org/work/2009/forum/Transnafta2.pdf.
[14] URL:http://www.mre.gov.sr.
[15] URL:http://www.seea.sr.gov.yu/English/Prezentacija1.htm.

Bibliografia:
1.Biomass Action Plan for The Republic of Serbia 2010-2012.
2.Current status and new investments of the electric power industry of Serbia, Hyatt Regency, Belgrade, September 27th 2010.
3.Electric power industry of Serbia 2007, EPS, Belgrade 2007.
4.Energy sector development strategy of the Republic of Serbia by 2015, Belgrade, May 2005.
5.Impact of energy on stability and economic development in the region, Serbian oil and gas sector, Ministry of Mining and Energy Republic of Serbia 2005.
6.Industrial production indices, Statistical Office of the Republic of Serbia, September 2008.
7.Mineral deposits and mining district of Serbia, compilation map and GIS databases, Ministry of Mining and Energy Republic of Serbia, March 2002.
8.Oka S., Sedmak A., Djurović-Petrović M., Energy Efficiency in Serbia, research and development activity, Belgrade, July 2006.
9.Popović A., Energy sector project, 7th summit of the Republic of Serbia, October 16, Belgrad 2007.
10.Radić I., Boljanać M., Energy policies and power generation planning in Serbia, Belgrade 2007.
11.Radosavljević G., Djoković V., Energy sector issues and poverty in Serbia, Belgrade, 19 June 2007.
12.Serbia country profile, information prepared for European Bank for Reconstruction and Development by Black&Veatch.
13.Serbian gas sector, Ministry of Mining and Energy Republic of Serbia, November 2004.
14.Vukcević D., Oil market in Serbia and Montenegro,WPC The Slovenian National Committee Workshop in Portoroz, April 2003.