Wymiar wschodni jako część Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej

Artykuł porusza problematykę konceptualizacji polityki zagranicznej UE wobec jej wschodnich sąsiadów oraz rolę polskiej dyplomacji w tym procesie. Autorka wskazuje na przyczyny, które doprowadziły do zaistnienia potrzeby stworzenia polityki zaadresowanej do tej grupy państw. W artykule omówione zostały najważniejsze etapy oraz punkty zwrotne w procesie projektowania wymiaru wschodniego polityki zagranicznej UE, determinujące współczesny kształt współpracy Unii z jej sąsiadami.

Wstęp

Rozszerzenie Unii Europejskiej, które miało miejsce w roku 2004 poskutkowało przesunięciem zewnętrznych granic UE na wschód. Państwa członkowskie, planując rozszerzenie musiały wziąć pod uwagę to, iż Wspólnota będzie bezpośrednio sąsiadować z państwami powstałymi po upadku Związku Radzieckiego. Jak słusznie zauważono, nowe sąsiedztwo UE, niestabilne i będące areną, na której może dojść do konfliktów, stanowiło potencjalne zagrożenie dla bezpieczeństwa państw członkowskich Unii Europejskiej. Zaowocowało to potrzebą stworzenia spójnej polityki wobec państw tego obszaru. Artykuł podejmuje problematykę tworzenia ram instytucjonalnych współpracy z Białorusią, Ukrainą, Gruzją, Mołdawią, Armenią i Azerbejdżanem. Aspekt współpracy pomiędzy UE a Rosją został w tym artykule świadomie pominięty ze względu na jego odmienną specyfikę. Autorka jest zdania, iż analiza decyzji, które zdeterminowały politykę Unii wobec wschodu na ostatnią dekadę, pozwala lepiej zrozumieć trudności z realizacją celów Unii w dziedzinie polityki zagranicznej, dotyczących ścisłej i efektywnej współpracy z państwami sąsiadującymi.

Powstanie i ewolucja polityki wschodniej UE

Do momentu rozpadu Związku Radzieckiego relacje pomiędzy ZSRR jako całością, a Wspólnotami Europejskimi były regulowane przez Układ o handlu i współpracy podpisany 18 grudnia 1989 r. Rozpad Związku Radzieckiego zapoczątkował nową erę we współpracy z uprzednio zrzeszonymi w nim krajami. Zbiorowa umowa została zastąpiona przez porozumienia, które UE podpisywała z każdym z tych państw z osobna , czyli dwustronne układy partnerstwie i współpracy Partnership and Cooperation Agreements – PCA). Układy o partnerstwie i współpracy obejmują swoim zakresem zarówno kwestie polityczne, handlowe, ekonomiczne i kulturalne . Na ich podstawie zostały ustanowione ramy bilateralnego dialogu politycznego pomiędzy Unią Europejską a państwem trzecim. Układy przewidywały powołanie instytucji odpowiedzialnych za prowadzenie dialogu na wielu poziomach: ministerialnym, parlamentarnym, pomiędzy dyplomatami oraz wysokimi rangą urzędnikami, a także na szczeblu eksperckim. Kwestią o znaczeniu priorytetowym jest reforma gospodarek państw sąsiedzkich w kierunku gospodarek wolnorynkowych oraz podejmowanie kroków prowadzących do stopniowej liberalizacja handlu . Układy o partnerstwie i współpracy były podpisywane na okres dziesięciu lat z możliwością ich corocznego przedłużania. Do dnia dzisiejszego stanowią formalną podstawę współpracy pomiędzy Unią Europejską, a państwem trzecim.

W początkowym okresie państwa członkowskie Unii Europejskiej nie planowały stworzenia jednolitej polityki wobec swych wschodnich sąsiadów. Jednym z pierwszych słyszalnych głosów w tej kwestii, był głos strony polskiej, aspirującej wówczas do członkostwa w Unii Europejskiej. W 1998 roku, podczas uroczystej inauguracji związanej z rozpoczęciem przez Polskę procesu akcesyjnego do wspólnot europejskich, Bronisław Geremek, pełniący wówczas funkcję ministra spraw zagranicznych, w swoim wystąpieniu, przygotowanym specjalnie na to wydarzenie, zasygnalizował potrzebę utworzenia wschodniego wymiaru polityki wspólnotowej . W swoim expose przedstawionym nieco wcześniej w polskim Sejmie, zauważał, iż wraz z rozpoczęciem procesu negocjacyjnego, Polska powinna poszukać roli, którą mogłaby pełnić we Unii po przystąpieniu do grona jej członków. Był zdania, iż Warszawa jest w stanie wnieść nową wartość i wpłynąć na przedefiniowanie stosunku „starych” państw Unii do regionu wschodniego, a zwłaszcza państw, które w najbliższej perspektywie nie mogły liczyć na członkostwo w tej organizacji. Bronisław Geremek podkreślił, iż „wejście do NATO i Unii Europejskiej nie jest i nie będzie […] ucieczką na Zachód, odwróceniem się od spraw regionu, bliższych i dalszych partnerów na wschodzie, czy na północnym i południowym wschodzie. Przeciwnie, zwracamy uwagę ku Zachodowi i jego instytucjom, mając na uwadze osiągnięcie co najmniej czterech celów: po pierwsze, wewnętrzne wzmocnienie samych siebie, po drugie, wprowadzenie do zachodnioeuropejskiej debaty i zachodnioeuropejskiego rozumienia Europy nowej wrażliwości i odmiennego doświadczenia historycznego, po trzecie, wzmocnienie NATO i Unii Europejskiej nie tylko poprzez dodanie do ich siły własnego potencjału, ale również poprzez ukazanie nowych perspektyw i nowych wyzwań, oraz, po czwarte, wzmocnienie i przyspieszenie procesów demokratycznej rekonstrukcji regionu i budowy nowego porządku europejskiego” .

Kilka lat musiało upłynąć, zanim rozważania zostały przekute w proces polityczny. Kwestia stosunków ze wschodnimi sąsiadami Unii, do tej pory rażąco zaniedbywana, zaczęła zwracać większą uwagę policymakerów w roku 2002 . Pierwszy impuls na szczeblu oficjalnym został nadany przez Wielką Brytanię . To za sprawą Londynu Rada Europejska zidentyfikowała nowe wyzwanie i zleciła Komisji opracowanie dokumentu zawierającego koncepcję polityki wobec nowego sąsiedztwa . W sierpniu tego samego roku ówczesny Wysoki Przedstawiciel ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, Javier Solana wraz z Komisarzem ds. Stosunków Zewnętrznych, Christopherem Pattenem wystosowali list do ministra spraw zagranicznych Danii, która wówczas sprawowała prezydencję w Unii. Stanowił on wyraz myślenia osób wchodzących w skład unijnych ośrodków decyzyjnych, odnośnie tego jak w najbliższym czasie powinna być prowadzona unijna polityka zagraniczna. Państwa sąsiadujące z Unią Europejską zostały podzielona na trzy grupy regionalne: kraje śródziemnomorskie, objęte procesem barcelońskim, państwa Bałkanów Zachodnich, z którymi podpisano układy o stabilizacji i stowarzyszeniu oraz trzecia grupa obejmująca Rosję i innych partnerów na wschodzie, z którymi podpisano umowy o partnerstwie i współpracy . Furtka do integracji ze strukturami unijnymi pozostawała otwarta tylko dla krajów Bałkańskich, oczywiście po spełnieniu odpowiednich kryteriów. Pozostałe dwie grupy miały zostać objęte polityką, która nie zakładała członkostwa w Unii. Jak zauważył Stanisław Górka „nie oznacza to jednak polityki status quo, gdyż istniejący stan nie zadowalał unijnych planistów. Nie są to ani państwa wysokorozwinięte, ani stabilne politycznie i gospodarczo, często nie są nawet demokratyczne. Ich słabość i niestabilność, podatność na kryzysy, rodzi potencjalne zagrożenia dla Unii Europejskiej. Dlatego też zaproponowano stworzenie aktywnej polityki sąsiedztwa, zbliżającej te państwa do Unii, jej wartości i standardów, jednak niemającej na celu rozszerzenia […] Sytuacja państw Europy Wschodniej, zwłaszcza Ukrainy, została określona mianem pośredniej między wykluczeniem członkostwa a potencjalną szansą” . Propozycje zawarte w liście zostały przedyskutowane i zaakceptowane podczas spotkania w formule Gymnich, poprzedzającego unijny szczyt w Kopenhadze .

Jeszcze w tym samym roku polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych we współpracy z Fundacją Batorego przygotowało memorandum, w którym znalazła się opinia polskiego rządu na temat odświeżonej polityki wschodniej. Postulowano przeznaczenie większych środków finansowych na wsparcie Białorusi, Mołdawii i Ukrainy oraz intensyfikację współpracy z tymi państwami na wielu płaszczyznach . Ponadto zaproponowano, aby Unia nawiązywała intensywniejszą współpracę z tymi państwami, które są bardziej zdeterminowane i dokonują większych postępów na drodze transformacji systemowej . Zawarte w nim sugestie pokrywały się w dużej mierze z przyjętymi w owym czasie dokumentami unijnymi.

{mospagebreak} 

Proces kształtowania polityki wobec wschodnich sąsiadów Unii był podporządkowany dynamice relacji z Moskwą. Byłe republiki postsowieckie są traktowane przez Rosję jako tak zwana bliska zagranica, czyli obszar, do którego Federacja Rosyjska rości sobie specjalne prawa. Pomimo rozpadu Związku Radzieckiego i odzyskania niepodległości przez poszczególne republiki, Moskwa, uznając się za sukcesora byłego imperium, nie przestała traktować tych państw jako swej strefy wpływu. W związku z tym Unia Europejska z rezerwą odnosiła się do prozachodnich aspiracji deklarowanych na przykład przez Ukrainę. Miało to związek z polityką „Russia first”, czyli nieformalną regułą mówiącą o tym, iż żadne z państw byłego ZSRR nie może szybciej integrować się z Unią niż strona rosyjska . Pogłębianie współpracy z Federacją Rosyjską pozostawało dla Brukseli kwestią priorytetową. Świadczą o tym między innymi konkluzje Rady z 18 listopada 2002 roku, w których zaznaczono, iż w procesie formułowania nowej polityki wschodniej należy mieć na względzie silne przywiązanie Unii do pogłębiania relacji z Moskwą, jako jednym z najważniejszych partnerów Unii .

11 marca 2003 r. Komisja Europejska opublikowała komunikat „Szersza Europa – sąsiedztwo: nowe ramy relacji z naszymi wschodnimi i południowymi sąsiadami”. Dokument opierał się na sugestiach zawartych w liście Christophera Pattena i Javiera Solany. Państwa sąsiedzkie zostały zachęcone do przeprowadzania politycznych, gospodarczych i instytucjonalnych reform, za co nagrodą miał być udział w korzyściach płynących z funkcjonowania wspólnego unijnego rynku. Korzyści z przemian w państwach sąsiedzkich miała zyskać także Unia, która tym sposobem otaczałaby się pierścieniem stabilnych i rozwijających się państw, który został określony mianem „pierścienia przyjaciół” (ang. ring of friends). Ówczesny przewodniczący Komisji Europejskiej, Romano Prodi podkreślił, iż „wraz z nadejściem globalizacji i powstaniem ponadnarodowego społeczeństwa obywatelskiego, stosunki zewnętrzne UE nie dają się już dłużej odróżniać od jej rozwoju wewnętrznego a zwłaszcza, gdy dotyczy to naszego [tu: unijnego] sąsiedztwa”. . Beneficjentami nowej polityki zagranicznej miały być nie tylko, a być może nawet nie przede wszystkim, państwa sąsiedzkie, ale sama Unia Europejska.

W komunikacie pojawiła się sugestia, aby współpracę bilateralną oprzeć na tak zwanych Planach Działań (ang. Action Plans) . Każdy Plan powinien zawierać zestawienie konkretnych celów i kryteriów, na podstawie których będzie możliwa ocena postęp jaki poczyniło dane państwo. Zakres przedmiotowy tych porozumień będzie dotyczył nie tylko regulacji odnoszących się do kwestii związanych z polityką handlową, ale także implementacji norm i standardów, do których przestrzegania zobowiązują porozumienia podjęte w ramach ONZ, OBWE i Rady Europy.
Równolegle do prac nad komunikatem Komisji trwały prace nad długofalową strategią bezpieczeństwa Unii Europejskiej. W ich efekcie, dokument „Europejska Strategia Bezpieczeństwa – bezpieczna Europa w lepszym świecie” ujrzał światło dzienne podczas posiedzenia Rady Europejskiej w Salonikach, które miało miejsce w dniach 19-20 czerwca 2003 roku . Najpoważniejszymi zagrożeniami dla światowego ładu i dobrobytu jakie zostały zidentyfikowane w tym dokumencie była działalność grup terrorystycznych i związane z nim rozprzestrzenianie broni masowego rażenia, osłabienie instytucji państwa w regionach, w których od wielu lat toczą się konflikty zbrojne. Potrzeba wypracowania nowej strategii wynika ze specyfiki tych zagrożeń, a mianowicie z ich trans granicznego charakteru. Planowane rozszerzenie Unii i idące za tym przesunięcie jej wschodniej granicy zostało potraktowane z jednej strony jako szansa, a z drugiej jako potencjalny problem: „Integracja państw przystępujących zwiększa nasze bezpieczeństwo, ale również przybliża UE do niespokojnych regionów” .Zapewnienie bezpieczeństwa państwom członkowskim było wyraźnym celem Unii, przyświecającym konstruowaniu nowych ram współpracy z zagranicą.

W 2004 r. została oficjalnie uruchomiona Europejska Polityka Sąsiedztwa. 12 maja Komisja Europejska opublikowała Dokument Strategiczny EPS (ang. European Neighbourhood Policy Strategy paper), który został przyjęty przez Radę Unii Europejskiej miesiąc później . Europejską Polityką Sąsiedztwa zostało objętych szesnaście państw: Algieria, Armenia, Azerbejdżan, Białoruś , Egipt, Gruzja, Izrael, Jordania, Liban, Libia, Mołdawia, Maroko, Autonomia Palestyńska, Syria, Tunezja oraz Ukraina. Należy zwrócić uwagę na to, iż państwa odległe geograficznie i diametralnie różniące się pomiędzy sobą pod wieloma względami zostały objęte jednym programem współpracy . Różnice pomiędzy nimi nie ograniczają się do kwestii kulturowych, politycznych czy gospodarczych, ale również pod względem posiadanych zasobów i oczekiwań związanych ze współpracą z Unią Europejską. Ambicją Brukseli było stworzenie instrumentów, które dawałby możliwość zróżnicowania stopnia współpracy z poszczególnymi krajami. W związku z tym współpraca bilateralna została oparta o wspomniane wcześniej Plany Działania (Action Plans), konstruowanych w procesie dwustronnych negocjacji, na podstawie obopólnych oczekiwań i ambicji poszczególnych państw sąsiedztwa. Innymi słowy, polityka Unii wobec państw trzecich miała być bardziej zindywidualizowana. Są one negocjowane i podpisywane z każdym z państw, z osobna. Zapisano w nich oczekiwane rezultaty reform i konkretne kroki prowadzące do ich osiągnięcia . Obejmują kwestie związane zarówno z polityką zagraniczną i bezpieczeństwa jak i z polityką gospodarczą i handlową, polityką społeczną, sprawami wewnętrznymi oraz wymiarem sprawiedliwości. Na podstawie wytycznych w nich zawartych, państwa EPS przeprowadzają adekwatne reformy, dopasowując prawodawstwo krajowe do unijnego. Plany działania są więc instrumentami europeizacji, za pomocą których UE stara się kształtować środowisko międzynarodowe na swoje podobieństwo. Robi to, ponieważ łatwiej jest prowadzić współpracę ze stabilnymi, przewidywalnymi partnerami. Można to porównać do ustalania zasad gry. Jej przebieg jest bardziej przewidywalny i korzystniejszy dla obu podmiotów, jeśli wiedzą, iż druga strona będzie postępowała według takich samych reguł. Realizacja zapisów, znajdujących się w Planach Działań, podlega kontroli i ocenie Komisji Europejskiej. W procesie wykonywania zapisów Planów Działań Unia Europejska oferuje państwom wsparcie polityczne, pomoc techniczną oraz finansową. W roku 2005 zostały przyjęte. Plany Działań dla Ukrainy i Mołdawii, natomiast rok później dla państw Kaukazu Południowego: Armenii, Gruzji i Azerbejdżanu .

W 2007 r. wprowadzono jeden instrument finansowy Europejskiej Polityki Sąsiedztwa: Europejski Instrument Sąsiedztwa i Partnerstwa (European Neighbourhood and Partnership Instrument – ENPI), który zastąpił istniejące wcześniej programy TACIS i MEDA. Jego budżet na lata 2007- 2013 opiewa na ponad 11 miliardów euro. Obejmuje on zarówno wschodnich sąsiadów Unii, jak i państwa basenu  Śródziemnego, a także Federację Rosyjską. Środki z ENPI zostały przeznaczone na wspieranie przemian o charakterze politycznym, gospodarczym i społecznym, takie jak zwalczanie korupcji, reformę administracji krajowej, dostosowywanie przepisów regulujących gospodarkę czy też walka z bezrobociem, a także rozwój współpracy sektorowej oraz integrację regionalną i ponadregionalną . Warto w tym miejscu zauważyć, iż Unia Europejska przeznacza dwukrotnie więcej środków na pomoc dla państw basenu Morza Śródziemnego, niż dla swoich wschodnich sąsiadów, włącznie z Rosją. Dzieje się tak, pomimo iż oba regiony nie różnią się znacząco pod względem liczby zamieszkujących je osób .

{mospagebreak}

Proces kształtowania polityki wschodniej Unii Europejskiej zyskał nową dynamikę dzięki polsko-szwedzkiej propozycji utworzenia Partnerstwa Wschodniego. Szczególna pozycja Polski, jako państwa posiadającego doświadczenia transformacji systemowej i gospodarczej, predestynowała ją do roli lidera nowej wschodniej polityki. Inicjatywa stanowiła przeciwwagę dla procesu barcelońskiego i francuskiego pomysłu utworzenia Unii na rzecz Regionu Śródziemnego. Nowy projekt został przedstawiony w maju 2008 roku przez ministrów spraw zagranicznych: Radosława Sikorskiego i Carla Bildta. Skierowany został do państw Europy Wschodniej i Południowego Kaukazu: Białorusi, Ukrainy, Mołdawii, Armenii, Gruzji i Azerbejdżanu. Inicjatywa spotkała się z poparciem Rady Europejskiej . Polityka została oficjalnie zainicjowana na pierwszym szczycie Partnerstwa Wschodniego, który miał miejsce 7 maja 2009 r. w Pradze. Zwieńczeniem tego spotkania była tzw. „Deklaracja Praska”, w której zawarto cele współpracy i wartości leżące u jej podstaw. Głównym celem, sformułowanym w niniejszym dokumencie jest „stworzenie warunków niezbędnych do przyspieszenia procesu stowarzyszenia politycznego i dalszej integracji gospodarczej między Unią Europejską a zainteresowanymi krajami partnerskimi” . Powołanie Partnerstwa Wschodniego nie miało na celu zastąpienie dotychczasowych instrumentów współpracy, ale ich dopełnienie. Nowa inicjatywa miała nie tylko służyć pogłębieniu relacji bilateralnych między Unią i jej poszczególnymi partnerami, ale także stymulować współpracę wielostronną wewnątrz regionu. Powołanie Partnerstwa Wschodniego miało niewątpliwie duże znaczenie symboliczne. Stanowiło wyraz „zmiany logiki dotychczasowych kontaktów UE z sąsiadami” , ponieważ po raz pierwszy stworzono odrębną inicjatywę, nakierowaną tylko i wyłącznie na państwa sąsiadujące z Unią na wschodzie. Aczkolwiek, jak zauważa Tomasz Kapuśniak, Partnerstwo Wschodnie w praktyce „nie zmienia dotychczasowej polityki UE wobec regionu oraz nie stanowi nowych instytucji, tym samym nie stwarza nowej jakości dla wschodnioeuropejskich państw” .

Podsumowanie

Zmiana sytuacji geopolitycznej w Europie, mowa tu o upadku „żelaznej kurtyny” i stopniowej integracji, a w rezultacie wstąpieniu państw Europy Środkowej i Wschodniej do struktur unijnych, wpłynęła na potrzebę wypracowania nowej polityki w stosunku do państw leżących na wschód od granic Wspólnot. W interesie Brukseli leżało nawiązanie współpracy i wspieranie przemian politycznych i gospodarczych w tych państwach, w związku z tym, iż destabilizacja sytuacji w najbliższym sąsiedztwie ma bezpośredni wpływ na dobrobyt i bezpieczeństwo państw członkowskich. Strona Polska, wraz z rozpoczęciem procesu akcesyjnego, zainicjowała dyskusję na temat potrzeby stworzenia wschodniego wymiaru polityki unijnej. Stanowiło to z jednej strony próbę skierowania uwagi Brukseli na kwestie istotne dla polskiej polityki zagranicznej. Z drugiej, wskazywało jakiej roli Polska upatruje dla siebie jako pełnoprawny członek Wspólnot. Pomimo pewnej opieszałości, Bruksela podjęła kroki mające na celu sformułowanie strategii adekwatnej do zmian w środowisku międzynarodowym i związanych z nimi zagrożeń. Odpowiedzią na nie miało być stworzenie Europejskiej Polityki Sąsiedztwa i oparcie współpracy pomiędzy Unią i każdym z państw z osobna na Planach Działań. Ambicją Brukseli było nadawanie tonu przemianom w dziedzinie gospodarki i poszczególnych polityk na szczeblach krajowych. Zachodząca w ten sposób harmonizacja norm i standardów miała prowadzić do stopniowej europeizacji najbliższego otoczenia Unii, a w rezultacie do powstania „pierścienia przyjaciół” – grupy stabilnych i przewidywalnych partnerów. Objęcie Armenii, Azerbejdżanu, Białorusi, Gruzji, Mołdawii i Ukrainy, tą samą polityką co państw basenu Morza Śródziemnego nie wychodziło naprzeciw oczekiwaniom polskiej dyplomacji. W związku z tym, wraz ze Szwecją doprowadziła do stworzenia Partnerstwa Wschodniego, które wprawdzie, miało dużą wartość symboliczną, ale w praktyce nie wniosło wiele do zmiany podejścia UE do tego regionu. Warto zauważyć, iż mimo przejawiania przez takie państwa jak Ukraina czy Gruzja ambicji do członkostwa w UE, Bruksela nie odeszła od podejście sformułowanie przez Javiera Solanę i Christophera Pattena, zamykającego państwom byłego Związku Radzieckiego drogę do członkostwa.

Literatura

Najważniejsze dokumenty:

•    Communication from the Commision to the Council and the European Parliament: Wider Europe – Neighbourhood: A New Framework for relations with our Eastern and Southern Neighbours, Brussels, 11.3.2003, COM(2003) 104 final, [Online], dostępne: http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/com03_104_en.pdf, 15.08.2013.
•    Europejska Strategia Bezpieczeństwa „Bezpieczna Europa w lepszym świecie”, [Online], dostępne: http://consilium.europa.eu/uedosc/cmsUpload/031208ESSIIPL.pdf, 17.08.2013.
•    Europejski Instrument Sąsiedztwa i Partnerstwa (2007-2013), [Online], dostępne: http://europa.eu/legislation_summaries/external_relations/relations_with_third_countries/eastern_europe_and_central_asia/r17101_pl.htm, 04.09.2013.
•    Expose ministra spraw zagranicznych Bronisława Geremka w Sejmie – 5 maja 1998 r., [Online], dostępne: http://stosunki-miedzynarodowe.pl/teksty-zrodlowe/przemowienia/1114-expos-ministra-spraw-zagranicznych-bronislawa-geremka-w-sejmie-5-maja-1998-r, 22.08.2013.
•    Partnerstwo Wschodnie, [Online], dostępne: http://eastern-partnership.pl/pw_pl/MSZ%20PW%20PL.pdf, 05.09.2013.
•    Patten Ch., Solana J., Wider Europe, [Online], dostępne: http://www.lfpr.lt/uploads/File/2002-10/Letter.pdf, 22.08.2013.
•    Umowy o partnerstwie i współpracy (UPiW): Rosja, Europa Wschodnia, Kaukaz Południowy i Azja Środkowa, [Online], dostępne: http://europa.eu/legislation_summaries/external_relations/relations_with_third_countries/eastern_europe_and_central_asia/r17002_pl.htm, 03.08.2013.
•    Wspólna deklaracja przyjęta podczas szczytu partnerstwa wschodniego w Pradze, [Online], dostępne: http://register.consilium.europa.eu/pdf/pl/09/st08/st08435.pl09.pdf, 05.09.2013.

Druki zwarte:

•    Grosse T., W objęciach europeizacji. Wybrane przykłady z Europy Środkowej i Wschodniej, Warszawa 2011.
•    Kapuśniak T., Unia Europejska i Federacja Rosyjska wobec regionu Morza Czarnego, Lublin 2010.
•    Kapuśniak T., Wymiar Wschodni Europejskiej Polityki Sąsiedztwa. Inkluzja bez członkostwa?, Warszawa 2010.
•    Pełczyńska- Nałęcz K., Poszerzona Unia Europejska wobec wschodniego sąsiedztwa: problemy i rozwiązania, Warszawa 2003.

Najważniejsze artykuły:

•    About the EuroEast, [Online], dostępne: http://www.enpi-info.eu/eastportal/content//364/About%20the%20EuroEast, 05.08.2013.
•    Górka S., Drugorzędna polityka o dużych perspektywach rozwoju. Rzecz o polityce wschodniej UE, [Online], dostępne: http://www.omp.org.pl/artykul.php?artykul=227, 16.08.2013.
•    Harasimowicz, Koncepcja wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Unii Europejskiej w kontekście „szerszej Europy i nowego sąsiedztwa”, [w:] „Nowe sąsiedztwo” na wschodzie poszerzonej Unii, (red.) Kołodziej T. (red.), Warszawa 2005.
•    Jasiński F., Rola sprawiedliwości i spraw wewnętrznych w ramach wschodniego wymiaru Unii Europejskiej: brak zaufania czy brak koncepcji?, [w:] „Nowe sąsiedztwo” na wschodzie poszerzonej Unii, (red.) Kołodziej T., Warszawa 2005.
•    Kaczmarski M., Polska polityka wschodnia na tle polityki wschodniej Unii Europejskiej, [Online], dostępne: http://csm.org.pl/fileadmin/files/Biblioteka_CSM/Raporty_i_analizy/2009/Marcin%Kaczmarski_POLSKA%20WSCHODNIA%20NA%20TLE%20POLIT.pdf, 05.09.2013.
•    Kołodziej T., „Nowe sąsiedztwo” na wschodzie poszerzonej Unii Europejskiej: wyzwania dla PECSA, [w:] „Nowe sąsiedztwo” na wschodzie poszerzonej Unii, (red) Kołodziej T., Warszawa 2005.
•    The 2450th Council session on General Affairs and External Relations, Brussels, 30 September 2002, 12134/02 (Presse 279), [Online], dostępne: http://www.consilium.europa.eu/ue Docs/cms_Data/docs/pressData/en/gena/72321.pdf, 15.08.2013.
•    Wider Europe Neighbourhood: proposed New Framework for relations with the EU’s Eastern and Southern Neighbours Brussels, 11 March 2003, IP/03/358, [Online], dostępne: http://europa.eu/rapid/press-release_IP-03-358_en.htm, 14.08.2013.