26 luty 2022

21 grudnia 2021 r. Władimir Putin oficjalnie wygłosił żądania Federacji Rosyjskiej dotyczące zaprzestania rozszerzania składu NATO na Wschód. ,,Ultimatum” rosyjskiego prezydenta było uzasadnieniem dla rosyjskiej mobilizacji militarnej na granicy z Ukrainą. 24 lutego 2022 r. wojska rosyjskie wkroczyły na Ukrainę, rozpoczynając zbrojną ofensywne przeciwko swojemu sąsiadowi. Państwa Unii Europejskiej jak i NATO potępiły rosyjską agresję na Ukrainę, okazując wsparcie poprzez nałożenie szeregu polityczno-gospodarczych sankcji na Rosję.

 

Jednym z głośniejszych wydarzeń przed rosyjskim atakiem na Ukrainę była wizyta prezydenta Turcji Recepa Tayyipa Erdoğana w Kijowie. Turcja przez swoja domniemaną bliskość z Rosją uchodzi za niestabilnego członka NATO i niewiarygodnego partnera Unii Europejskiej. Wysunięta na Ukrainie przez Erdoğana propozycja mediacji w konflikcie mająca mieć miejsce w Ankarze, została odrzucona przez Moskwę. Parę godzin po rozpoczęciu ,,rosyjskiej operacji”, prezydent Turcji odbył telefoniczna rozmowę z Władimirem Putinem, sugerując, że konfrontacja militarna nie przyniesie korzyści żadnej ze stron. Tego samego dnia Ukraina zwróciła się do Turcji, która na mocy konwencji z Montreux z 1936 r. kontroluje cieśniny Bosfor i Dardanele, z prośbą o zamknięcie dostępu do Morza Czarnego dla rosyjskiej floty.

 

Erdoğan z wizytą u Zełeńskiego 

Oficjalnym celem wizyty tureckiego prezydenta, które miało miejsce 3 lutego w Kijowie było uczestnictwo obu przywódców w X. posiedzeniu Rady Strategicznej Wysokiego Szczebla Turcja-Ukraina oraz umocnienie współpracy pomiędzy państwami. Obaj przedstawiciele spotkali się w 30. rocznice zawarcie stosunków dyplomatycznych, co nadało wizycie wymiar historyczny. Podczas spotkania Erdoğan wskazał na nietypowy okres, w jakim obywa się wizyta, przy czym podkreśli, że nadal wspiera suwerenność i integralność Ukrainy, nie uznając aneksji Krymu. Dodatkowo turecki prezydent wyraził nadzieje na pokojowe rozwiązanie konfliktu w ramach porozumień mińskich, wysuwając swoją kandydaturę jako mediatora w negocjacjach. Erdoğan wspomniał o działalności tureckich ambasadorów w ramach Misji Obserwacyjnej OBWE na Donbasie, jako o przedstawicielach „cieszących się zaufaniem wszystkich stron”.

 

W trakcie jednodniowej wizyty podpisano również szereg umów o wymiarze gospodarczo-militarnym. Jedną z najważniejszych stała się umowa o wolnym handlu, która według tureckiego przywódcy zwiększy obroty handlowe między państwami z 7,5 mld dolarów do 10 mld dolarów. Przy tym podkreślono znaczenie tureckich inwestorów na Ukrainie, jako jednego z filarów współpracy gospodarczej na linii Ukraina-Turcja.

 

Podczas spotkania zostały również poruszone kwestie turystyki oraz sytuacji grup etnicznych pochodzenia tureckiego na Ukrainie, w tym w szczególności Tatarów Krymskich. Lud tureckiego pochodzenia od wieków zamieszkuje terytorium Krymu, które formalnie do czasu traktatu w Küczük Kajnardży w 1774 r. było pod protektoratem Imperium Osmańskiego. W trakcie swojej wizyty w Kijowie turecki przywódca, spotykając się  z narodowym przywódcą Tatarów Krymskich, wyraził swoje zainteresowanie losem rdzennej ludności Krymu, która od momentu aneksji Krymu przez Rosjan w 2014 r. podlega procesom dyskryminacji. Tatarzy Krymscy jak powiedział Erdoğan ,,od początku byli pomostem w procesie umacniania współpracy turecko- ukraińskiej ”.

 

Wielkoobszarowa współpraca  

Dzięki ustanowieniu Rady Wysokiego Szczebla w 2011 r. stosunki między Ukrainą i Turcją określa się jako strategiczne partnerstwo. Współpraca skoncentrowana jest głównie na sektorach handlowym, inwestycyjnym, militarnym oraz turystycznym. Turcja jest obecnie jednym z najważniejszych partnerów gospodarczych dla Ukrainy. W ostatnich latach odnotowano znaczy wzrost wielkości obrotu handlowego między krajami. 

 

Turcja klasyfikuje się na czwartym miejscu pod względem importu towarów z Ukrainy. Głównymi produktami importowanymi z Ukrainy są metale (żelazo, stal) oraz zboże. Z kolei Turcja jest dla Ukrainy obecnie źródłem tekstyliów (odzież), produktów spożywczych (rośliny oleiste, cytrusy i orzechy) oraz maszyn.

 

Poza tym, Ukraina cieszy się popularnością dla tureckich inwestorów, gdzie czołową role we współpracy inwestycyjnej odrywa Turecko-Ukraińskie Stowarzyszenie Biznesmenów (TUID). Tureckie inwestycje skierowane są głównie na rynki nieruchomości, przemysłu oraz handlu hurtowego i detalicznego. W ostatnim roku szczególnie ważnym dla tureckich kontrahentów okazał się sektor budowlany. Według słów Buraka Pehlivana, prezesa TUID, Ukraina jest drugim krajem, pod względem wielkości zatrudniania obywateli tureckich oraz państwem, w którym  tureccy inwestorzy wygrali najwięcej przetargów inwestycyjnych.

 

Podczas wizyty Erdoğana w Kijowie dodatkowo obie strony podpisały porozumienie o współpracy w obszarze wysokich technologii wojskowych, co potwierdziło znaczenie kooperacji w przemyśle militarnym. Turcja jest jednym z dostawców uzbrojenia do Ukrainy. Obecnie Ukraińskie siły powietrzne wyposażone są w tureckie bezzałogowe statki powietrzne Bayraktar TB2. Nowe porozumienie ma na celu możliwość powstania dogodnych warunków dla tureckich inwestorów na wybudowanie na Ukrainie własnej fabryki dronów typu Bayraktar TB2.

       

W Kijowie zarówno prezydent Turcji jak i towarzysząca mu podczas wizyty pierwsza dama Emine Erdoğan podkreślili znaczenie sektora turystycznego zarówna dla Turcji jak i Ukrainy. Pomimo panującej pandemii koronowirusa, Ukraińcy są jednymi z najczęściej odwiedzających Turcje turystów. Brak kontroli paszportowej pomiędzy państwami obowiązujący od 2017 r. spowodował zwiększenie napływu ludności ukraińskiej do Turcji w celach zarobkowych jak i turystycznych. Z drugiej strony również coraz więcej Turków jako cel swoich wypraw wybiera Ukrainę.

 

Rosja w tureckiej gospodarce 

Turcja jest jednym z 7 krajów, z którymi Rosja prowadzi największy obrót handlowy. Co więcej, w Rosji działa około 3000 tureckich firm w szczególności w sektorze budowlanym. Rosja jest dla Turcji przede wszystkim źródłem energii, metali (stal, żelazo) oraz zboża. W 2021 r. Turcja, wyprzedzając Chiny zajęła pierwsze miejsce pod względem zakupu produktów rolnych z Rosji.

 

Wymiana handlowa Turcja-Rosja oraz Turcja-Ukraina w 2021 r. (w mld USD)

Opracowanie własne na podstawie danych z Turkish Statistical Institute https://www.tuik.gov.tr/

 

Najważniejszym jak do tej pory filarów współpracy jest energetyka. Turcja nieposiadająca wystarczającej ilości własnych złóż surowców energetycznych jest uzależniona od gazu napływającego z Azerbejdżanu, Iranu oraz z Rosji. Obecnie rosyjski gaz do Turcji odprowadzany jest przez gazociąg Mavi Akım (Błękitny Potok) oraz otwarty w 2020 r. TurkStream. W 2020 r. do Turcji zimportowano 48,1 mld m²  gazu, z czego 33,6% pochodziło z Federacji Rosyjskiej. Według prezes Sp. O. O. „Gazprom Eksport”, Rosja w 2021 r. zwiększyła dostawy gazu do Turcji o 138,8 % w porównaniu z poprzednim rokiem. Dodatkowo rosyjska firma Rosatom jest w trakcie budowy elektrowni atomowej Akkuyu na tureckiej części wybrzeża Morza Śródziemnego o wartości 22 mld dolarów. Niedawno Anakra wysunęła rosyjskiej firmie propozycje budowy kolejnych dwóch elektrowni jądrowych na wybrzeżu Morza Czarnego. Na chwilę obecną Rosja potwierdziła jedynie fakt rozmowy.

 

Po podpisaniu umowy w 2017 r. na zakupy rosyjskiego systemu obrony S-400 relacje między państwami wkroczyły w nowy etap współpracy przemysłów obronnych. Na ostatnim Zgromadzeniu Ogólnym ONZ Erdoğan zapowiedział zakup drugiej partii systemu od Rosji, nie widząc poprawy stosunków z USA.

 

Oprócz współpracy energetycznej i militarnej podobnie jak w przypadku Ukrainy turystyka zajmuję wyraźne miejsce w rozwoju współpracy. W trakcie pandemii Turcja nastawiona wcześniej na turystów z krajów europejskich zwróciła się w stronę Rosji i Ukrainy. Nowi partnerzy w przeciwieństwie do Anglii i Niemiec pomimo pandemii i pożarów lasów w sezonie letnim wysłały do Turcji najwięcej turystów. Rosja już 22 czerwca całkowicie zniosła restrykcje umożliwiające loty do Turcji, powodując, iż w 2021 r. najwięcej turystów napłynęło z Rosji. Sektor turystyczny jest kluczowym źródłem dochodów dla tureckiej gospodarki, z tego powodu, tocząca się wojna może uniemożliwić podróżowanie w regionie Morza Czarnego.

 

Stały rywal Rosji 

Pomimo rozwijającej się współpracy gospodarczej, na arenie międzynarodowej między Turcją a Rosją sukcesywnie dochodzi do konfliktu interesów, w którym oba państwa często występują jako strony przeciwne. Wyraźnie sprzeczne koncepcje obu państw widać m.in. w toczącej się od 2011 r. wojnie domowej w Syrii. Turcja popierająca opozycje wobec władzy Damaszku, uchodzi za dominującą stronę w konflikcie. Dodatkowo Ankara bezustannie stara się stworzyć tzw. pas bezpieczeństwa przy granicy turecko-syryjskiej, w celu umieszczenia tam syryjskich uchodźców, w większości Kurdów. 

 

Zachowaniu Turków wyraźnie sprzeciwia się Moskwa, jako siła wspierająca reżim Baszara al-Assada oraz dająca nieoficjalne wsparcie polityczne Kurdom w Syrii i Turcji. Konflikt syryjski spowodował gwałtowne pogorszenie relacji w listopadzie 2015 r., kiedy Turcja zestrzeliła rosyjski samolot bojowy, uważając, iż naruszył on wielokrotnie turecką przestrzeń powietrzną. Po rozmowach w Petersburgu w 2016 r. strony doszły do porozumienia w sprawach Syrii, natomiast obie strony w dalszym ciągu dążą do zachowania względnej równowagi sił.

 

Podobną sytuację można było zaobserwować w Libii podczas ostatniej wojny domowej. Turcja jako dominujący zwolennik Rządu Jedności Narodowej w Trypolisie stanęła przeciwko uznawanej przez społeczność międzynarodową i wpieranej przez Rosję Izbie Reprezentantów. Niejasna sytuacja powstała również podczas niedawnego konfliktu  Azerbejdżanu z Armenią na Kaukazie Południowym. Turcja od lat utrzymująca strategiczne partnerstwo z Azerbejdżanem podkreślając przy tym hasło "jeden naród dwa państwa”, poprzez wsparcie udzielone Azerbejdżanom stała się nowym kluczowym graczem w regionie. Z kolei Rosja słynąca ze swojej bliskości z Ormianami nieoficjalnie kolejny raz ,,dyplomatycznie” powstrzymała Azerbejdżan w zajęciu całego terytorium Górskiego Karabachu. W świetle powyższych konfliktów można przypuszczać o świadomej cichej zgodzie Moskwy na zajęcie dominującej roli Turcji jako głównego przeciwnika i nowego gracza w niektórych regionach. Pojawienie się silnej Ankary zmniejsza role innych ,,niewygodnych” dla Putina aktorów międzynarodowych jak Unia Europejska oraz Stany Zjednoczone.

 

Wnioski

• Wojna między Rosja i Ukraina może spowodować wiele strat dla rozwoju gospodarczego Turcji.

• Ankarze zależy zarówno na podtrzymaniu współpracy z Rosją jak i z Ukrainą, a więc krajami, które w ostatnim czasie znacząco wpłynęły na turecką gospodarkę. 

• Zmagająca się obecnie z poważnymi problemami ekonomicznymi (w tym wysoką inflacją) Turcja importująca pszenicę głównie z Ukrainy i Rosji, w wyniku wybuchu wojny może gwałtownie podwyższyć już wysokie ceny produktów spożywczych.

• Z historycznego punku widzenia Rosja i Turcja od wieków rywalizowały o kontrole nad Morzem Czarnym. Patrząc z tej perspektywy uzbrajanie przez Turcję Ukrainy zmniejsza dominacje w regionie rosyjskich sił. Tym samym Turcja tworzy dla siebie strategiczną równowagę, pozwalającą jej samej umacniać się w regionie Morza Czarnego

• Zamknięcie dostępu rosyjskiej flocie do Morza Czarnego przez rząd w Ankarze, może osłabić rosyjską przewagę tym samym gwałtowanie pogorszyć stosunki między stronami. 

• Turcja jako członek NATO podtrzymuję stanowisko o wspieraniu i integralności Ukrainy, z drugiej strony Ankara uchodzi za bliskiego politycznego i gospodarczego sojusznika Putina. Można przyjąć, że Turcja balansuje między stornami konfliktu wpierając Ukrainę, przy czym otwarcie nie konfrontując się z Moskwą. 

• Podniesienie rosyjskiej agresji na Ukrainę na linii NATO-Rosja, może zmusić Turcje do wypełnienia zobowiązań jako członka NATO. Powstała sytuacja znacznie pogorszy stosunki z Rosją, która posiada obecnie wiele elementów nacisku na Turcje zaczynając od współpracy energetycznej i tureckich inwestycji w Rosji.

• Potencjalne przyjęcie szeregu sankcji wymierzonych w rosyjską gospodarkę przez Turcję może okazać się bardziej szkodliwe dla tureckiej gospodarki niż rosyjskiej. 

• Patrząc na dotychczasowe działania Rosji w stosunku do zwiększenia roli Turcji w konfliktach światowych, można przypuszczać, że Turcja zostanie poproszona przez Moskwę do udziału przy stole negocjacyjnym jako mediator konfliktu.

• Tocząca się wojna między Ukraina a Rosja zdecydowanie nie wpłynie korzystnie na Turcję. Z tego względu Ankara w dalszym ciągu zabiega o pokojowe rozwiązanie konfliktu z jej udziałem. Dołączenie Turcji do negocjacji prawdopodobnie umocni turecką pozycję w oczach Unii Europejskiej, a przede wszystkim Stanów Zjednoczonych. 

Kamelia Penkowska