Szymon Martys: Kryzys nad Bałtykiem

• estonia
• kryzys
• litwa
• łotwa
• _komentarz
• _pe24

Kryzys gospodarczy ogarnia coraz więcej państw. Gwałtowne protesty przetoczyły się przez Bułgarię, Ukrainę i Węgry, na Islandii doprowadziły do dymisji rządu i rozpisania nowych wyborów. Recesja ogarnęła także kraje nadbałtyckie, jeszcze do niedawna wskazywane przez polskich liberałów jako wzory wolnorynkowych reform.

Już przed wybuchem kryzysu finansowego wszystkie trzy kraje zmagały się z problemami gospodarczymi. Podczas gdy w ubiegłych latach kraje nadbałtyckie znajdowały się na czele pod względem wzrostu gospodarczego wśród państw UE, teraz znajdują się na szarym końcu: w trzecim kwartale 2008 r. gospodarka Łotwy skurczyła się o 4,2 proc. Tak głębokiego załamania nie odnotowano w żadnym z 27 państw UE. W Estonii spadek wyniósł 3,3 proc. Duże problemy przeżywa również gospodarka Litwy, poważnie uzależnionej od eksportu z Rosji, która również coraz mocniej odczuwa kryzys.

Rząd Łotwy zdecydował się na przejęcie drugiego co wielkości banku w kraju – Parex Bank, po tym, jak tysiące zaniepokojonych klientów wycofały swoje oszczędności. Jak poinformowała agencja ratingowa Moody's bez pomocy państwa upaść mogą kolejne 24 małe banki.

Narastające symptomy kryzysu w Pribałtice mają swoje przełożenie na wyniki sondaży. Według sondażu przeprowadzonego przez spółkę „Baltijos tyrimai” w połowie grudnia ub.r. 68 proc. Litwinów uznało, że nadchodzący rok 2009 będzie dużo gorszy niż mijający. Z kolei dane litewskiego Departamentu Statystyki mówią o tym, że indeks zaufania konsumentów w grudniu 2008 r. wyniósł minus 51 punktów procentowych, czyli najgorzej od 2001 r., kiedy zaczęto przeprowadzać te badania.

Protesty społeczne

Zła sytuacja gospodarcza, wzrosty cen wielu artykułów i zapowiadane przez rządy państw bałtyckich oszczędności budżetowe doprowadziły do niespotykanych tam do tej pory demonstracji i akcji protestacyjnych.

13 stycznia w stolicy Łotwy, Rydze, odbyła się największa od 1991 r. demonstracja antyrządowa w tym kraju. Protest, w którym wzięło udział około 10 tysięcy osób, zorganizowały wspólnie partie opozycyjne, związki zawodowe i organizacje pozarządowe.

Po proteście doszło do zamieszek. Demonstranci usiłowali wedrzeć się do budynku parlamentu. Policja użyła przeciwko manifestantom gazu łzawiącego i pałek. Aresztowano 126 osób.

Uczestnicy akcji protestacyjnej domagali się dymisji centroprawicowego rządu premiera Ivarsa Godmanisa, który jest oskarżany o to, że nie robi nic, aby zapobiec skutkom kryzysu gospodarczego, który dotknął kraj, powodując m.in. gwałtowny wzrost bezrobocia oraz podwyżki cen żywności czy energii elektrycznej.

Kilka dni później – 16 stycznia  – ponad 7 tysięcy protestujących zgromadziło się przed litewskim Sejmem. Organizatorami protestu były związki zawodowe. Podobne protesty odbyły się również w innych litewskich miastach.

Manifestanci sprzeciwiali się powiększeniu stawki VAT z 18 do 19 proc., zmniejszeniu emerytur w sektorze publicznym o 12–15 proc., zlikwidowaniu niższej pięcioprocentowej stawki VAT na lekarstwa i ogrzewanie, świeże, chłodzone i mrożone mięso, ryby, owoce, warzywa i przewóz pasażerów oraz ulg podatkowych.

Żądano również m.in. wprowadzenia podatku progresywnego, wzmocnienia kontroli przestrzegania prawa pracy, zaprzestania liberalizacji stosunków pracy oraz niewyrzucania z domów rodzin niewywiązujących się z zaciągniętych kredytów. Protestowano także przeciwko gwałtownej podwyżce cen gazu i energii elektrycznej oraz zwiększeniu – od 1 stycznia 2009 r. – akcyzy na paliwo, alkohol i papierosy.

W krótkim czasie pokojowy protest przerodził się w zamieszki. Demonstranci otoczyli budynek Sejmu Republiki Litewskiej. W jego stronę leciały kamienie, butelki, jajka, śnieżki. Wybito około pięćdziesięciu okien.

Sejm był otoczony przez około 400 policjantów. Do spacyfikowania protestujących użyli oni gazu łzawiącego, jak również gumowych kul. W efekcie 34 osoby zostały ranne, w t      ym zastępca przewodniczącego lewicowej partii Frontas, Antanas Čebatoriūnas. Zatrzymano151 osób.

Premier Kubilius stwierdził, że protesty nie mają spontanicznego charakteru, a inspirują je związki zawodowe oraz pozaparlamentarna partia Frontas z jej przewodniczącym Algirdasem Paleckisem. Protesty potępił także... Kościół  rzymskokatolicki.

Słaba lewica

Partie na lewo od socjaldemokracji są w krajach nadbałtyckich niezbyt liczne. Głównym tego typu ugrupowaniem na Litwie jest partia Frontas. Powstała ona w 2008 r., po wyrzuceniu jej lidera Algirdasa Paleckisa z Litewskiej Partii Socjaldemokratycznej. W ostatnich wyborach parlamentarnych zdobyła ponad 3 proc. głosów, a jej przewodniczący pełni funkcję wicemera Wilna.

W 1994 r., po rozłamie w Litewskiej Demokratycznej Partii Pracy, powstała Litewska Partia Socjalistyczna. Na czele tej niewielkiej, określającej się jako lewicowo-socjalistyczna, formacji stoi Mondaugas Stakvilevicius. Istnieje tam ponadto ugrupowanie lewicowych intelektualistów Nowa Lewica 95, marksiści związani z portalem Leftas oraz ruch anarchistyczny, skupiony głównie wokół strony anarchija.lt oraz skłotu Kablys.

Na Łotwie istotna część lewicy związana jest z mniejszością rosyjskojęzyczną. Najsilniejszą partią tego nurtu jest ugrupowanie o Prawa Człowieka we Wspólnej Łotwie. Na czele ugrupowania stoją Tatiana Żdanok, Jakovs Pliners i Juris Sokolovskis.

PCTVL powstała przed wyborami w 1998 r. jako koalicja trzech partii lewicowych: Ludowej Partii Zgody, Równouprawnienia i Łotewskiej Partii Socjalistycznej. W wyborach zdobyła 6 miejsc w łotewskim parlamencie. W 2007 r. koalicja przekształciła się w jednolitą partię.

W 2003 r. doszło do rozłamu w koalicji, opuściła ją Ludowa Partia Zgody, rok później odłączyła się Łotewska Partia Socjalistyczna. W Parlamencie Europejskim partia należy do frakcji Zieloni/Wolny Sojusz Europejski, skupiającej partie ekologiczne oraz reprezentujące regionalistów i separatystów.

Od 2005 r. istnieje koalicja Centrum Zgody. Wśród podmiotów wchodzących w jej skład znajdują się Ludowa Partia Zgody, Socjalistyczna Partia Łotwy i Nowe Centrum. Na czele sojuszu stoi dziennikarz Nils Ušakovs, wcześniej działalnością koalicji kierował radny Rygi i szef Nowego Centrum Sergejs Dolgopolovs.

W wyborach z 2006 r. koalicja zdobyła 17 miejsc w parlamencie. 11 mandatów w ramach sojuszu otrzymała Partia Zgody, 4  – ŁPS, Nowe Centrum i Dyneburska Partia Miejska po jednym.

Centrum Zgody domaga się zwiększenia wydatków socjalnych na oświatę i pomoc społeczną, wprowadzenia płacy minimalnej oraz likwidacji bezrobocia. Popiera integrację Rosjan i innych mniejszości rosyjskojęzycznych (Ukraińców, Białorusinów, Polaków, Azerów) ze społeczeństwem łotewskim. Chce przyznania członkom tej mniejszości obywatelstwa, zwiększenia statusu języka rosyjskiego w administracji i samorządach oraz pomoc rosyjskojęzycznemu szkolnictwu.

28 czerwca 2008 r. w wyniku połączenia Estońskiej Partii Lewicy oraz skupiającej mniejszość rosyjskojęzyczną Partii Konstytucyjnej powstała Zjednoczona Estońska Partia Lewicy. Ugrupowanie należy do Europejskiej Partii Lewicy i Nowego Europejskiego Forum Lewicy. W wyborach w 2007 r. partia zdobyła jednak zaledwie 0,1 proc. głosów.

Wobec słabości lewicy, ogromna odpowiedzialność spada na ruch związkowy w państwach Pribałtyki. Niestety, wobec jego zbiurokratyzowania, niewielka jest szansa, aby był on w stanie wywalczyć propracownicze alternatywne odpowiedzi na kryzys.