Nowa autokefaliczna cerkiew na Bałkanach

o trwającej 55 lat schizmie Macedońska Cerkiew Prawosławna powróciła pod jurysdykcję cerkwi serbskiej. Pozorny krok w tył okazał się jednak szansą na sfinalizowanie dążeń macedończyków do ustanowienia uznawanego kościoła narodowego - ich autokefalię poparł sam patriarcha serbski Porfiriusz. Macedonia Północna nie jest jednak jedynym państwem na Bałkanach, w którym działały dwie cerkwie - kanoniczna serbska i nieuznawana narodowa - taka sytuacja nadal ma miejsce w Czarnogórze.

9 maja  Święty Synod Patriarchatu Ekumenicznego w Konstantynopolu pod przewodnictwem patriarchy Bartłomieja uznał kanoniczność Macedońskiego Kościoła Prawosławnego, tym samym przywrócił go na łono Serbskiej Cerkwi Prawosławnej (SPC). W ten sposób zakończyło się trwające ponad pięć dekad funkcjonowanie narodowej cerkwi Macedonii Północnej w sposób “nielegalny” - nie uznawał jej dotychczas żaden z oficjalnych kościołów prawosławnych, a jedynie państwo.

Zgodnie z oświadczeniem następuje powrót do statusu z 1958, kiedy to SPC nadała cerkwi macedońskiej autonomię^[1]. Zwierzchnik serbskiego kościoła, Patriarcha Porfiriusz, wyraził jednak poparcie dla nadania kościołowi macedońskiemu autokefalii, czyli najwyższej możliwej formy niezależności w prawosławnej hierarchii^[2].

Nieoczekiwane pogodzenie

Decyzja o zakończeniu 55-letniej schizmy przyszła z Konstantynopola, obydwa zaś kościoły - serbski i macedoński - od razu przystały na jej warunki. Nie może tu być mowy o zaskoczeniu zwierzchników obydwu organizacji - jak informuje biskup diecezji zwornicko-tuzlańskiej, będący członkiem synodu SPC, na trzy dni przed otrzymaniem komunikatu od patriarchy Konstantynopola doszło do spotkania przedstawicieli cerkwi serbskiej i macedońskiej w mieście Niš. Obecny był tam sam patriarcha serbski Porfiriusz^[3].

9 maja Patriarcha Konstantynopola Bartłomiej poinformował o powrocie Macedońskiej Cerkwi Prawosławnej pod jurysdykcję SPC z zachowaniem autonomii - był to, jak się wówczas wydawało, krok w tył w trwających 55 lat dążeniach Macedończyków do ustanowienia niezależnej cerkwi narodowej. Tydzień później ukazał się jednak komunikat SPC, który pozwalał domniemywać o odstąpieniu serbskich duchownych od blokowania macedońskich dążeń do autokefalii. 

Dialog na temat przyszłego i ostatecznego statusu diecezji w Macedonii Północnej jest nie tylko możliwy, ale celowy, uzasadniony i realistyczny - czytamy - w dialogu na temat ich [diecezji] przyszłego i ewentualnie ostatecznego statusu kanonicznego, Serbski Kościół Prawosławny będzie kierował się tylko i wyłącznie zasadami, kryteriami i normami eklezjologiczno-kanonicznymi i kościelno-duszpasterskimi, nie dbając o “realpolitik”, “geopolitykę”, “politykę kościelną” i tym podobne^[4].

W czwartek 24 maja w Cerkwi Św. Sawy w Skopje odbyła się uroczysta liturgia celebrowana wspólnie przez kapłanów obydwu kościołów. Obecny tam patriarcha Porfiriusz zaakceptował prośbę Macedońskiej Cerkwi Prawosławnej o otrzymanie autokefalicznego statusu. Oznajmił także, że po skompletowaniu wszystkich niezbędnych dokumentów przygotowany zostanie oficjalny akt uznania, z którym zaznajomione zostaną wszystkie kanoniczne cerkwie. Jesteśmy pewni, że i pozostałe kościoły kanoniczne doczekają nadania autokefalii Macedońskiemu Kościołowi Prawosławnemu - powiedział Porfiriusz^[5].

Dzień później rozmowę telefoniczną z serbskim patriarchą odbył prezydent Macedonii Północnej, Stevo Pendarovski. Podziękował Porfiriuszowi za pozytywny odzew w sprawie macedońskich dążeń oraz wyraził nadzieję, że cały proces uznania autokefalii Macedońskiego Kościoła Prawosławnego – Arcybiskupstwa Ochrydzkiego zakończy się rychłym podpisaniem Tomosu (edyktu kościelnego zaświadczającego o niezależności) przez Ekumenicznego Patriarchę Bartłomieja. Pendarovski określił powstanie kanonicznego autokefalicznego kościoła macedońskiego mianem interesu narodowego^[6].

Ze strony SPC nie trzeba było czekać długo - 5 czerwca, podczas nabożeństwa odprawianego wspólnie przez zwierzchników kościołów serbskiego i macedońskiego, patriarcha Porfiriusz wręczył arcybiskupowi Stefanowi tomos. Zapowiedział, że powiadomione o tym wydarzeniu i poproszone o zaakceptowanie powstania nowej autokefalicznej wspólnoty zostaną pozostałe kościoły kanoniczne. Nawiązał także, że uznanie najwyższej formy niezależności kościoła macedońskiego nie ma żadnego związku z innymi obszarami, na których istnieje i działa SPC.

Lokalna schizma

Do 1958 mieszkańcy Macedonii Północnej podlegali pod jurysdykcję Serbskiej Cerkwi Prawosławnej. Wtedy, przy wsparciu jugosłowiańskiego rządu, powołano, nadal podlegającą pod SPC ale w ramach autonomii, Metropolię Ochrydzką. W 1966 jej zwierzchnik, arcybiskup Dosyteusz II, wystąpił o autokefalię. Spotkał się jednak z odmową, w obliczu której, przy wsparciu rządu, jednostronnie powołano Macedoński Kościół Prawosławny.

Autokefalii nowego kościoła nie uznała żadna z działających legalnie cerkwi prawosławnych. Również SPC uznała strukturę za niekanoniczną i wykluczyła ze wspólnoty wszystkich duchownych Macedońskiej Cerkwi Prawosławnej, nie obejmując jednak tą decyzją wiernych.

Po secesji Macedonii od Jugosławii w latach 90 rozpoczęły się dyskusje nad pogodzeniem zwaśnionych struktur i ponownym włączeniem Macedońskiej Cerkwi Prawosławnej do SPC, istnienie niezależnej struktury religijnej popierał jednak macedoński rząd, w związku z czym rozmowy nie przyniosły rezultatów. Kolejne rozmowy miały miejsce w 2002, ale również zakończyły się brakiem porozumienia - Macedoński Kościół Prawosławny pozostał niekanoniczny^[7].

W 2005 utworzono Arcybiskupstwo Ochrydzkie - legalny, uznawany organ działający pod jurysdykcją SPC. W ten sposób w Macedonii działały dwa kościoły prawosławne - podległy pod kościół serbski, oraz państwowy, ale nieuznawany w świecie prawosławnym. Ten pierwszy nie zyskał nie tylko przychylności, ale i oficjalnego uznania państwa, co wiązało się z licznymi trudnościami w funkcjonowaniu.

Przede wszystkim dotknęły one osobę Jovana (Zorana) Vraniškovskiego, metropolitę Ochrydy z ramienia SPC, który w 2005 został skazany na 18 miesięcy więzienia za podżeganie do nienawiści na tle rasowym, narodowościowym i religijnym^[8]. Amnesty International uznało metropolitę za więźnia sumienia^[9]. Kolejny raz do więzienia trafił w 2012 pod zarzutem defraudacji 250 mln. euro należących wcześniej do Macedońskiego Kościoła Prawosławnego. Został zwolniony za dobre sprawowanie oraz ze względu na cukrzycę w 2015^[10].

Tymczasem w Czarnogórze

Macedonia Północna nie jest jedynym krajem z nieuregulowanym (do tej pory) statusem kościoła narodowego. Również w Czarnogórze funkcjonują dwie cerkwie prawosławne - Metropolia Czarnogóry i Przymorza, znajdująca się pod jurysdykcją SPC, oraz Czarnogórski Kościół Prawosławny, nieuznawany przez cerkwie kanoniczne, mający siedzibę w historycznej stolicy kraju, Cetynii - bastionie czarnogórskości. Powołany w 1993, w 2001 został uznany za organizację religijną przez rząd Czarnogóry.

W grudniu 2019 przyjęta została kontrowersyjna ustawa o poszanowaniu wolności wyznania. Uderzała ona w interesy SPC - odbierała jej ona, w przypadku braku odpowiedniej dokumentacji, prawa do obiektów sakralnych  sprzed 1918, jako wzniesionych przez niezależne państwo czarnogórskie. Ustawa wywołała falę nierzadko przeradzających się w zamieszki protestów, podczas których dochodziło do aresztowań manifestantów, w tym księży i parlamentarzystów^[11]. Pokojowe protesty trwały od stycznia do marca 2020, przerwano je dopiero ze względu na epidemię covid-19, w maju jednak zatrzymano na 72 godziny biskupa Joanikije Mićovicia pod zarzutem organizowania nielegalnego protestu^[12].

Do kolejnych niepokojów doszło latem 2021, kiedy po śmierci metropolity Czarnogóry i Przymorza, Amfilochiusza, na jego następcę wyznaczony został Joanikije Mićović. Na miejsce intronizacji wybrano historyczną stolicę kraju - Cetynię. Decyzja wywołała gwałtowny sprzeciw mieszkańców miasta wspierających niekanoniczną cerkiew czarnogórską. Postanowili oni za wszelkę cenę nie dopuścić do pojawienia się Mićovicia na miejscu uroczystości, m.in. zablokowali drogi. Protestujących wsparł prezydent kraju Milo Djukanović. Ostatecznie Mićović i patriarcha serbski Porfiriusz zostali przetransportowani do Cetynii helikopterem i odprowadzeni do świątyni w asyście służb mundurowych. By rozpędzić protestujących, którzy rzucali w duchownych kamieniami i butelkami, użyto gazu^[13].

Czarnogóra w dalszym ciągu nie podpisała z SPC umowy czasowej (temeljni ugovor), regulującej relacje majątkowo-prawne na linii państwo - wspólnota religijna. Doprowadzić do opracowania dokumentu nie udało się byłemu premierowi, Zdravko Krivokapiciowi, pomimo faktu, że na bliskości z SPC budował swój wizerunek. Podpisanie porozumienia znajduje się na liście nowego, zaprzysiężonego wraz z końcem kwietnia rządu, acz nie znajduje się na liście priorytetów^[14].

Paulina Zofia Iłowiecka

fot. Ted (CC)

Może zainteresuje Cię także:

^[1] S. J. Marusic, Constantinople Ends Schism with North Macedonia Church, “Balkan Insight”, 10.05.2022, https://balkaninsight.com/2022/05/10/constantinople-ends-schism-with-north-macedonia-church/

^[2] Порака од претседателот Пендаровски по повод прифаќањето на автокефалноста на Македонската православна црква – Охридска архиепископија, “Претседател”, 24.05.2022, https://pretsedatel.mk/mpc-oa_24052022/

^[3] Sabor SPC pozdravio samostalnost Makedonske pravoslavne crkve, “Slobodna Evropa”, 16.05.2022, https://www.slobodnaevropa.org/a/spc-mpc-kanonsko-jedinstvo/31852885.html

^[4] Саопштење Светог Архијерејског Сабора Српске Православне Цркве

за јавност (16. маја 2022.), “Српска Православна Црква”, 16.05.2022, http://spc.rs/sr/saopshtenje_svetog_arhijerejskog_sabora_6

^[5] SPC priznala autokefalnost Makedonske Pravoslavne Crkve, “Slobodna Evropa”, 24.05.2022, https://www.slobodnaevropa.org/a/spc-makedonska-pravoslavna-crkva-autokefalnost/31865223.html

^[6] Телефонски разговор на претседателот Пендаровски со српскиот патријарх Порфириј, “Претседател”, 25.05.2022, https://pretsedatel.mk/porfirij_25052022/

^[7] The Macedonian Orthodox Church, “Catholic Near East Welfare Association”, https://cnewa.org/eastern-christian-churches/orthodox-church/orthodox-churches-of-irregular-status/the-macedonian-orthodox-church/

^[8] Verdict, “Pravoslavna Ohridska Arhiepiskopija”, 13.09.2005, http://www.poa-info.org/archbishop/testimonies/verdict_supreme_court.html

^[9] EUROPE AND CENTRAL ASIA: SUMMARY OF AMNESTY INTERNATIONAL'S CONCERNS IN THE BALKANS. JANUARY - JUNE 2005, “Amnesty International”, https://archive.ph/20120701163713/amnesty.org/en/library/asset/EUR05/001/2006/en/28018728-d44a-11dd-8743-d305bea2b2c7/eur050012006en.html

^[10] S. J. Marusic, Macedonia Set to Free Jailed Priest, “Balkan Insight”, 13.01.2015, https://balkaninsight.com/2015/01/13/macedonia-pardons-jailed-priest/

^[11] Montenegro MPs arrested in clash over religious freedom law, “BBC News”, 27.12.2019, https://www.bbc.com/news/world-europe-50923647

^[12] Montenegrin Police Detain 60 In Clashes Over Priests' Arrests, “Radio Free Europe”, 14.05.202, https://www.rferl.org/a/montenegrin-police-detain-60-in-clashes-over-priests-arrests/30612137.html

^[13] S. Kajosevic, Montenegro Opposition Accused of ‘Coup Attempt’ Over Cetinje Riots, “Balkan Insight”, 06.09.2021, https://balkaninsight.com/2021/09/06/montenegro-opposition-accused-of-coup-attempt-over-cetinje-riots/

^[14] Vladavina prava ključna obaveza nove vlade Crne Gore, “AlJazeera”, 28.04.2022, https://balkans.aljazeera.net/videos/2022/4/28/vladavina-prava-kljucna-obaveza-nove-vlade-crne-gore