Anna Głąb: Władza odebrana - media w Rosji
Przed rozpadem Związku Radzieckiego monopolistą na rynku mediów była Centralna Telewizja. Po dojściu do władzy Michaiła Grobaczowa rozpoczęła się polityka „pieriestrojki” i „głasnost’i”, które zwiększyły liberalizm i pluralizm polityczny oraz wolność mediów. Za czasów Jelcyna powstały wielkie prywatne koncerny medialne, np. Borysa Bieriezowskiego (kanał ORT, Kommersant) czy Media-MOST (telewizja NTW, tygodnik „Itogi”, radio „Echo Moskwy”) Władimira Gusińskiego, które miały istotny wpływ na życie polityczne kraju. Ich istnienia nie bagatelizował Władimir Putin (w końcu w istotnym stopniu im właśnie zawdzięczał swoja popularność) i gdy media (zgodnie z linią wyznaczoną przez swoich właścicieli) przestały być mu bezkrytycznie przychylne, w wyniku różnorodnych działań znalazły się w pośrednich lub bezpośrednich rękach państwa.
Głównym nadawcą publicznym i największym holdingiem medialnym w Rosji jest Wszechrosyjska Państwowa Telewizyjna i Radiowa Kompania (ros. Всероссийская государственная телевизионная и радиовещательная компания – WGTRK). Powstała ona 14 lipca 1990 r., zaś po rozpadzie ZSRR i likwidacji Centralnej Telewizji, odziedziczyła po niej część majątku. WGTRK powołał do życia Borys Jelcyn, który w czasie konfliktu z centrum związkowym i Michaiłem Gorbaczowem potrzebował „własnych mediów” na terenie Rosji. Kompania była tworzona „od zera” i początkowo działało jedynie radio. Od 1993 r. ma ona status nadawcy ogólnopaństwowego. Jako holding (na mocy dekretu prezydenta) WGTRK działa od 1998 r. i jest w całości własnością państwa.
Najważniejszym kanałem w grupie jest Rossija (dawna nazwa RTR-1). Działa od 13 maja 1991 r. i jest jednym z dwóch kanałów, który jest odbierany prawie na całym terytorium Rosji (sygnał pokrywa 98,5 proc. terytorium). Vesti – główny program informacyjny, od 1 lipca 2006 r. nadaje również własny całodobowy program. W ramach państwowego holdingu nadają również: Kultura, Sport, Kanał Dziecięcy, RTR-Planeta, Radio Rossija i Radio Majak oraz 89 regionalnych stacji radiowo-telewizyjnych. W jego skład wchodzi również Państwowy Kanał Internetowy „Rossija”, który zarządza stronami internetowymi wszystkich stacji.
Spadkobiercą dawnej Centralnej Telewizji jest obecna spółka 1 Kanał (ros. OAO Первый канал). Po prywatyzacji w 1991 r., kanał nazwano „Ostankino”, w 1995 r. kanał przemianowano na ORT (ros. Общественное российское телевидение), w 2002 r. przywrócono historyczną nazwę „1 kanał”. Do państwa należy pakiet kontrolny 51 % akcji, 49 % znajduje się w rękach prywatnych akcjonariuszy. Swoim sygnałem pokrywa 98,8 % powierzchni kraju. 1 Kanał posiada również spółkę-córkę, odpowiedzialną za nadawanie programu poza granice Federacji. Przygotowywane są m.in. wersje przeznaczone dla Europy, krajów WNP, Australii, USA i Kanady, krajów nadbałtyckich czy Azji.
W latach 90. do Borysa Bieriezowskiego należało 49 % akcji. Wśród aktywów medialnych posiadał również (nie skupione formalnie w holding mediowy) udziały w Kommersancie, Nezavisimoj Gazetie, Novych Izviestiach. W 2000 r. miał przekazać akcje ORT w zarządzanie dziennikarzom, a w 2001 r. sprzedać je za 150 mln dolarów. Oficjalnie nabywca nie jest znany, jednak mówi się, że był nim Roman Abramowicz.
Holding Gazprom-Media powstał w styczniu 1998 r. Łączy w sobie telewizję, radio, prasę, Internet. Angażuje się w produkcję filmów, działa na rynku reklamy i zarządzania nieruchomościami. Poprzez spółki-córki wchodzi w skład gazowego giganta. Bezpośrednim właścicielem holdingu jest Gazprombank, który należy w 41,73 % do Gazpromu, zaś kontrolny pakiet akcji - 50 % + 1 należy (pośrednio lub bezpośrednio) do niepaństwowego funduszu emerytalnego GAZFOND.
Najważniejsze aktywa, wchodzące w skład grupy to przejęte od Media-MOST telewizja NTW, radio „Echo Moskwy” i tygodnik „Itogi”. Po oskarżeniach wysuniętych przeciwko jednemu z współwłaścicieli - Władimirowi Gusińskiemu, Gazprom zażądał od Media-MOST-u zwrotu zaciągniętej przez holding pożyczki. Za rządów Jelcyna media często były finansowane m.in. z funduszy gazowego monopolisty. W zamian za sprzedaż akcji holdingu, Gusiński mógł opuścić Rosję. Od 11 maja 2001 r. jego aktywa należą do Gazprom-Media.
Inne aktywa Gazprom-Media to chociażby TNT, radiowe stacje muzyczne (Popsa, City-FM, Relax-FM), zajmująca się produkcją „NTW-Kino”, kina „Oktiabr’” i „Crystal Palace” oraz popularny portal internetowy „Rutube” (stworzony na wzór amerykańskiego Youtube).
Znaczącą stacją telewizyjną jest również moskiewska TW-Centr. Czwarta co do wielkości telewizja w Rosji dociera do prawie 100 mln widzów. Działa od lipca 1997 r. a jej większościowym udziałowcem jest moskiewskie merostwo – 99,2326 %, kierowane od 1992 r. przez Jurija Łużkowa. Pozostałe 0,7674 % należą do zamkniętej spółki „Promtorgcentr” . Jest ona powiązana z AFK-Sistema – rosyjską grupą finansowo-przemysłową, której głównym akcjonariuszem (62 %) jest Władimir Jewtuszenkow. Co prawda "Promtorgcentr" nie posiada dużego udziału w moskiewskiej telewizji, jednak nazwa tej spółki pojawia się także przy innych transakcjach, w których partnerem jest merostwo. Żony Jewtuszenkowa oraz mera Moskwy, Jurija Łużkowa są bowiem siostrami.
Na rosyjskim rynku działają również pomniejsze holdingi medialne (będące jednak często własnością oligarchów), z których każdy stara się znaleźć własną niszę działalności, nie angażując się szczególnie w działalność polityczną. Władimir Potanin, właściciel (100 %) jednego z największych kompleksów finansowo-przemysłowych Interros (Norylski Nikiel, Rosbank, RUSIA Petroleum) posiada holding Prof-Media. Specjalizuje się on w wydawaniu czasopism b2b z zakresu finansów, marketingu, reklamy czy zarządzania. Posiada też wydawnictwo, kilka mniejszych stacji radiowych (m.in. Avtoradio, Radio Alla) i telewizyjnych (m.in. 2+2, która nadaje filmy animowane oraz TV-3 wyświetlająca filmy fabularne, przygodowe oraz MTV Rossija) i sieć kin „Cinema Park”. Jednym z istotniejszych aktywów holdingu jest internetowy portal i wyszukiwarka Rambler.ru .
W sierpniu 2007 r. inny rosyjski oligarcha Aliszer Usmanow (szef „Gazprominvestholdingu”, właściciel 50 % akcji holdingu „Metalloinvest” czy angielskiego klubu sportowego Arsenal Londyn) połączył swoje aktywa w jednolitą grupę medialną Kommersant Holding (ros. "Коммерсантъ Холдинг"). Flagową marką holdingu jest gazeta Kommersant. Dodatkowo zarządza także radiostacją Newtone.FM oraz portalem "gazeta.ru". Kommersanta (100%) Usmanow kupił w sierpniu 2006 r. od Bieriezowskiego i Badri Patarkacyszwilego (nie żyjącego już gruzińskiego oligarchy i byłego właściciela m.in. gruzińskiej telewizji Imedi).
Narodowa Media Grupa (ros. Национальная Медиа Группа ) to najmłodszy holding na rosyjskiej scenie medialnej, powstały w lutym 2008 r. z połączenia aktywów medialnych czterech spółek. Jego właścicielami są: Bank Rossija (54,96 %), Siewierstal – Group (19,49 %), Surgutnieftiegaz (19,49 %) oraz Sogaz (6,06 %). Jedną z ciekawszych osób powiązanych z holdingiem jest jego prezydent - Siergiej Fursienko, będący bratem obecnego ministra nauki i szkolnictwa Andrieja Fursienki. W posiadaniu holdingu znajdują się – grupująca stacje telewizyjne REN TV, stacja radiowo-telewizyjna "Petersburg - Piąty kanał", gazeta „Izviestia” oraz operator "Narodowa Telekomunikacja".
Holding medialny "Expert" (ros. "Медиахолдинг Эксперт”) to obecnie rozdrobniona grupa, której głównym wydawnictwem jest tygodnik Expert, znany z analiz gospodarczych. W skład grupy wchodzą również inne, regionalne czasopisma o charakterze analityczno-gospodarczym, telewizja Expert TV oraz agencja ratingowa Expert RA. Właścicielem jest zespół redakcyjny, który wykupił pakiet akcji w 2004 r. od holdingu Prof-media.
Na rosyjskim rynku działają również zagraniczne holdingi. Jednym z nich jest amerykański STS-Media (notowany na NASDAQ), który nadaje w Federacji od 1994 r. W sieci STS-Media są trzy ogólnopaństwowe kanały – młodzieżowy, rozrywkowy oraz zorientowany na kobiece audytorium. Jednym z głównych akcjonariuszy, obok szwedzkiej Modern Times Group Broadcasting AB (39,6 %) jest rosyjski Alfa-Group z 21,6 % akcji (posiadający m.in. Alfa-Bank, TNK-BP, Altimo), w którym 40 % udziałów ma rosyjski oligarcha Michaił Fridman.
Pisząc o rosyjskich mediach, nie można nie wspomnieć o Digital Sky Technologies (DST). Założona i kontrolowana przez Jurija Milnera oraz Gregorija Fingera, jest obecnie akcjonariuszem m.in. Nasza-klasa.pl, a od lipca br. także Facebook'a. W 2008 r., jak podaje Kommersant, 30 % udziałów w DST zakupił Aliszer Usmanow. Jurij Milner w rosyjskiej sieci (zwanej także popularnie Runet) zainwestował w rozwój portali społecznościowych i obecnie jest współwłaścicielem "Odnoklassniki.ru", "Vkontakte.ru" czy "Mail.ru".
Do sieci Internet władze rosyjskie przywiązują coraz większą uwagę. Największa rosyjska wyszukiwarka Yandex wyemitowała we wrześniu złotą akcję i przekazała ją państwowemu Sbierbankowi za symboliczne 1 euro. Teraz bank może zablokować transakcję, która doprowadziłyby do koncentracji w rękach jednego inwestora więcej niż 25 % akcji.
Stworzenie własnego holdingu medialnego zapowiadała jeszcze w sierpniu 2008 r. Jedna Rosja. W jej składzie miały się znaleźć prasa, serwisy internetowe i telewizja cyfrowa .
Podsumowanie
W Rosji jest jedna władza – na Kremlu (lub jak kto obecnie woli - w Białym Domu). Nie ma więc już miejsca dla kolejnych, tym bardziej dla „czwartej” niezależnej władzy. Najważniejsze media znajdują się bezpośrednio lub pośrednio w rękach państwa. Po przejęciu kontroli nad telewizją i najważniejszymi tytułami prasowymi przychodzi czas na Internet. Świadczyć może o tym chociażby coraz większe zainteresowanie udziałem spółek państwowych lub osób, powiązanych z rządzącą władzą, w mediach, opierających się na przekazie internetowym. Prywatne stacje telewizyjne, radiowe czy prasa nie odgrywają ważnej roli i chcąc „utrzymać się przy życiu” w większości zachowują apolityczny charakter. Prywatnym właścicielom pozostawiono część rozrywkową przemysłu medialnego, która pozwala im uzyskiwać niemałe dochody, dystansując przy okazji mass-media do sytuacji politycznej, społecznej i gospodarczej w kraju.
Wolność w szwedzkim modelu państwa opiekuńczego
