Marta Pachocka: Francuskie posiadłości zamorskie

Back Jesteś tutaj: Home

Archiwum

05 marzec 2007

A A A

Marta Pachocka

Rys historyczny

Kolonializm jest jednym z najważniejszych zjawisk w dziejach nowożytnych. Biała legenda sławiła konkwistadorów i krzewicieli europejskiej cywilizacji, czarna zaś – przedstawiała w sposób równie jednostronny ogrom nieszczęść, jakie przyniosło rdzennym mieszkańcom panowanie białego człowieka. Obecnie, w miarę zyskiwania koniecznego dystansu, przyszedł czas na ujęcia problemu sine ira et studio. [1]

Zjawisko kolonializmu narodziło się w dobie odkryć geograficznych (XIV-XV w.), a proces podziału świata został usankcjonowany prawnie traktatem z Tordesillas w 1494 roku. W czasach nowożytnych największe imperium kolonialne stworzyła Wielka Brytania, która pod koniec XIX wieku panowała nad czwartą częścią kuli ziemskiej. Francja przystąpiła do budowy swojej potęgi kolonialnej na przełomie XVI i XVII wieku, w efekcie stając się drugim imperium.
W okresie największego rozkwitu francuskie posiadłości zajmowały powierzchnię 10,6 miliona kilometrów kwadratowych, a zamieszkiwało je (bez Metropolii) 55,5 milionów mieszkańców. Rozpad francuskiego imperium rozpoczął się w czasie II wojny światowej. Japonia zajęła Indochiny, Wielka Brytania – Syrię i Liban, Stany Zjednoczone wraz z Wielką Brytanią – Maroko i Algierię, a Niemcy – Tunezję. Po 1945 r. wszystkie terytoria powróciły do Francji, jednak na skutek wojny w Indochinach (1946-1954) utraciła ona dzisiejszy Wietnam. Wkrótce wybuchła wojna o niepodległość Algierii, czyli o utrzymanie symbolicznej, najstarszej francuskiej kolonii. Konflikt algierski wywołał poważny kryzys wewnętrzny we Francji, w wyniku którego w 1958 roku władzę przejął generał Charles de Gaulle. Wojnę zakończyło powstanie suwerennej Algierii w 1962 roku. W tym okresie niepodległość uzyskały także pozostałe francuskie kolonie w Afryce – większość w roku 1960, zwanym odtąd „rokiem Afryki”.

Unia Francuska

W 1944 roku upadł kolaborujący z hitlerowskim okupantem Rząd Vichy, a władzę w wyzwolonej Francji przejął tymczasowo generał Charles de Gaulle. Zasadniczym problemem stał się wybór właściwego ustroju politycznego państwa. Niektórzy chcieli powrotu do konstytucji z 1875 roku, która ustanawiała III Republikę Francuską, inni zaś opowiadali się za opracowaniem nowej konstytucji, dostosowanej do powojennych realiów. Ostatecznie 27 października 1946 roku uchwalono konstytucję IV Republiki. W jej Wstępie znalazł się zapis określający charakter powiązań Metropolii z pozostałościami francuskiego imperium kolonialnego, który stwierdzał:

Francja tworzy wraz z narodami zamorskimi Unię opartą na równości praw i obowiązków, bez różnicy rasy i religii.
Unia Francuska składa się z narodów i ludów, które jednoczą lub koordynują swe zasoby i wysiłki w celu rozwoju ich cywilizacji, wzrostu dobrobytu i zapewnienia ich bezpieczeństwa.
Francja, wierna swej tradycyjnej misji, zgadza się prowadzić narody, których los przyjęła na swe barki, do wolności, samodzielnego administrowania i demokratycznego zarządzania ich własnymi sprawami; odrzucając wszelki system kolonialny oparty na arbitralności, gwarantuje wszystkim równy dostęp do funkcji publicznych i indywidualne lub kolektywne wykonywanie praw i wolności powyżej proklamowanych lub potwierdzonych. [2]

Na mocy konstytucji w miejsce imperium kolonialnego powstała Unia Francuska, czyli jednostka polityczna, która poza Francją kontynentalną obejmowała: Korsykę, francuskie departamenty i terytoria zamorskie, terytoria powiernicze ONZ, francuskie kolonie o statusie departamentów zamorskich oraz państwa stowarzyszone z Francją (protektoraty). Prezydent Unii, Wysoka Rada Unii oraz Zgromadzenie Unii stanowiły organy Unii Francuskiej. W 1954 roku ze struktur Unii wystąpiły Francuskie Indochiny, a w 1956 – Maroko i Tunezja.

Wspólnota Francuska

Okres IV Republiki nie przyniósł Francji spokoju społecznego, stabilności politycznej i gospodarczej. Literatura prawnicza i politologiczna wskazuje na następujące przyczyny tego stanu rzeczy:
• Nadmierny zakres kompetencji Zgromadzenia Narodowego
• Słaba pozycja prezydenta i rządu
• Nieodpowiedni system wyborczy
• Nadmierne rozbicie polityczne społeczeństwa
• Słabe partie – skłócone i niezdolne do tworzenia systemu stabilnych sojuszy

Głównym jednak źródłem kryzysu w dobie IV Republiki Francuskiej, zaostrzającym podziały i napięcia, była nieumiejętność rozwiązania problemu dekolonizacji po 1945 roku. Francja, w odróżnieniu chociażby od Wielkiej Brytanii, nie tylko prowadziła twardszą politykę kolonialną na przestrzeni wieków, ale i po drugiej wojnie światowej nie chciała pogodzić się z pewnymi nieodwracalnymi procesami. Wiele dotychczasowych potęg kolonialnych potrafiło poradzić sobie z kwestią rozpadu ich imperiów na drodze pokojowej – poprzez uznanie niepodległości nowych państw. W efekcie zatrzymały one swoje wpływy gospodarcze i kulturowe w byłych koloniach, a pośrednio także polityczne. Z kolei „(…) Francja wybrała taktykę zbrojnego tłumienia wyzwoleńczych aspiracji ludności kolorowej” [3]. Doprowadziło to do dwóch poważnych konfliktów: wojny w Indochinach i wojny algierskiej. Kres temu przesileniu przyniosło uchwalenie nowej konstytucji w dniu 4 października 1958 roku, za sprawą generała de Gaulle’a, który po kilku latach milczenia wrócił na scenę polityczną.

W myśl nowej ustawy zasadniczej – Konstytucji Republiki i Wspólnoty, Unia Francuska miała ustąpić miejsca Wspólnocie Francuskiej, którą powoływał artykuł pierwszy. Preambuła zaś głosiła:
Lud francuski proklamuje uroczyście swoje przywiązanie do Praw Człowieka i do zasad suwerenności narodowej, tak jak zostały one określone w Deklaracji z roku 1789, potwierdzonej i uzupełnionej przez Wstęp do Konstytucji z roku 1946. Zgodnie z tymi zasadami oraz zasadą samookreślenia narodów, Republika przyznaje terytoriom zamorskim, które wyrażają wolę przynależenia do niej, nowe instytucje oparte na wspólnym ideale wolności, równości i braterstwa oraz mające na celu ich rozwój demokratyczny. [4]

Rola Wspólnoty została silnie zaakcentowana w Konstytucji, a w jej skład oprócz Metropolii weszły:
• Departamenty zamorskie – DOM (Algieria, Sahara, Gwadelupa, Gujana Francuska, Reunion i Martynika; w 1962 r. Algieria oraz Sahara uzyskały niepodległość)
• Terytoria zamorskie – TOM (np. Nowa Kaledonia, Komory, Polinezja, Somali Francuskie – dzisiejsze Dżibuti)
• Terytoria powiernicze ONZ administrowane przez Francję (Togo i Kamerun)
• Państwa, które w późniejszym czasie uzyskały niepodległość (np. Czad, Gabon, Madagaskar, Mauretania, Senegal, Wybrzeże Kości Słoniowej)

Spośród wszystkich tytułów ustawy zasadniczej (stan prawny z 2005 roku), szczególnie Tytuł XI O zbiorowościach terytorialnych oraz Tytuł XII O Wspólnocie [Francuskiej – przyp. autorki] odnoszą się do kwestii byłych kolonii.

Obecnie stosunki V Republiką z państwami wchodzącymi w skład Wspólnoty opierają się przede wszystkim na bi- lub multilateralnych umowach międzynarodowych. Przykładem są tu traktaty preferencyjno-handlowe z Jaunde, Lome, Cotonu, które w szczególny sposób wiążą byłe francuskie kolonie nie tylko z Francją, ale również z Unią Europejską.

Międzynarodowa Organizacja Frankofonii [5]

W 1880 roku Francuz Eliseé Reclus sformułował pojęcie Frankofonii, czyli wspólnoty ludzi i państw posługujących językiem francuskim. Do idei Frankofonii nawiązuje współcześnie Międzynarodowa Organizacja Frankofonii (Organisation Internationale de la Francophonie), która powstała w 1970 roku jako odpowiedź na brytyjską Wspólnotę Narodów (The Commonwealth of Nations). Wtedy to Francja i Belgia przy wsparciu m.in. Kanady i Szwajcarii stworzyły forum współpracy i pomocy krajom słabiej rozwiniętym.
Nadrzędnym celem organizacji stała się promocja języka i kultury francuskiej. Początkowo organizacja nosiła nazwę Agencji do spraw Współpracy Kulturalnej i Technicznej, a jej inicjatorami byli trzej przywódcy państw afrykańskich: Léopold Sédar Senghor z Senegalu, Habib Bourguiba z Tunezji, Hamani Diori z Nigru oraz książę Norodom Sihanouk z Kambodży. Dopiero lata 90. nadały ostateczny kształt OIF.

Obecnie OIF skupia 55 państw członkowskich (w tym 2 państwa stowarzyszone) oraz 13 obserwatorów. Na jej czele stoi Sekretarz Generalny, który koordynuje działania organizacji a także reprezentują ją na szczeblu międzynarodowym. W 2002 roku funkcję Sekretarza objął Abdou Diouf (były prezydent Senegalu), który ponownie został wybrany w 2006 roku. Ponadto co dwa lata obywają się tzw. Szczyty Frankofonii, podczas których nakreśla się kierunki działania organizacji na świecie. Począwszy od 1986 roku miało miejsce 11 takich Szczytów, a kolejny jest planowany na 17-19 październik 2008 roku w Quebeku.

Ministerstwo Terytoriów Zamorskich

Wraz z kolejnymi zdobyczami terytorialnymi, Francja równocześnie rozbudowywała i wzmacniała struktury administracji nadzorujące kolonie. W XVII wieku w dobie rządów Ludwika XIII, z inicjatywy kardynała Armanda Richelieu po raz pierwszy stworzono namiastkę administracji kolonii, która w 1710 roku uzyskała oficjalną nazwę Biura ds. Kolonialnych (Kolonii). Przez cały wiek XIX Biuro pozostawało w zależności od Ministerstwa Marynarki, stopniowo uzyskując pewien zakres autonomii.

W 1946 roku powstały cztery departamenty zamorskie: Martynika, Gwadelupa, Gujana i Reunion, nad którymi pieczę miało sprawować nowo powołane Ministerstwo Francji Zamorskiej. Nasilający się proces dekolonizacji oraz narodziny V Republiki Francuskiej, doprowadziły do utworzenia w 1959 roku Ministerstwa Sahary oraz Departamentów i Terytoriów Zamorskich (terytoria, które opowiedziały się zachowaniem silnych powiązań natury politycznej z metropolią). W końcu rok 1962 przyniósł powstanie Ministerstwa Terytoriów Zamorskich, przy czym w 1979 roku nastąpiła reorganizacja jego struktury wewnętrznej – wydzielono Dyrekcję Spraw Politycznych, Administracyjnych i Finansowych (DAPAF) [6] oraz Dyrekcję Spraw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (DAESC) [7].
Ministerstwo spełnia trzy zasadnicze funkcje w posiadłościach zamorskich, w tym rolę analogiczną do tej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Metropolii, funkcję interwencyjną w kwestiach społecznych itp. oraz koordynuje inicjatywy podejmowane przez inne ministerstwa. Obszary zamorskie podporządkowane Ministerstwu to [8]:
• Gwadelupa
• Gujana Francuska
• Martynika
• Reunion
• Polinezja Francuska
• Mayotte
• St-Pierre et Miquelon
• Wallis et Futuna
• Nowa Kaledonia
• TAAF
• Îles Éparses (Wyspy Rozrzucone)

{mospagebreak}

Terytorium V Republiki można podzielić na: Francję metropolitarną (Metropolię) oraz Francję zamorską. Pierwsze pojęcie odnosi się do Francji kontynentalnej wraz z Korsyką, zaś drugie obejmuje pozostałe posiadłości, czyli dawne kolonie. Do niedawna Francja zamorska składała się przede wszystkim z: departamentów zamorskich (DOM) i terytoriów zamorskich (TOM), co w powszechnym użyciu funkcjonowało pod postacią skrótu: DOM-TOM [9]. Jednak rewizja konstytucji z dnia 28 marca 2003 roku usunęła z francuskiego porządku prawnego pojęcie terytoriów zamorskich (TOM), wprowadzając jednocześnie termin zbiorowości zamorskich (COM) i nową systematykę Francji zamorskiej.

Posiadłości pozametropolitarne mają silnie zróżnicowany status prawny:
• Departamenty i regiony zamorskie (DOM-ROM) [10]
• Zbiorowości zamorskie (COM) [11]
• Zbiorowość sui Genesis [12] Nowa Kaledonia
• Terytorium Francuskich Ziem Południowych i Antarktycznych (TAAF) [13]
• Domena prywatna państwa [14] (tylko część)

Dla odmiany mniej sformalizowany, zwyczajowy podział Francji zamorskiej prezentuje się następująco:
• Departamenty i regiony zamorskie (DOM-ROM)
• Zbiorowości zamorskie wraz z Nową Kaledonią
• Terytoria niezamieszkałe (TAAF, Wyspy Rozrzucone i Clipperton)

Departamenty zamorskie (DOM)

Dwie podstawowe jednostki podziału administracyjnego V Republiki Francuskiej stanowią regiony i departamenty. Francja liczy sobie ogółem 26 regionów (22 w części metropolitarnej) i 100 departamentów (96 w Metropolii). Cztery regiony zamorskie są jednocześnie zamorskimi departamentami, czyli tzw. DOM-ROM. Departamenty te to:
• Gwadelupa
• Gujana Francuska
• Martynika
• Reunion

Pojęcie DOM funkcjonuje nieustannie od 1946 roku, w myśl zasady, że owe departamenty posiadają te same prawa i przywileje, co departamenty metropolitarne. W 2004 roku, na mocy ustawy z dnia 28 marca 2003 r., we wszystkich DOM-ROM przeprowadzono referendum, w którym mieszkańcy mieli wypowiedzieć się w sprawie możliwej zmiany aktualnego statusu prawnego departamentów zamorskich – DOM-ROM na COM, czyli zbiorowość zamorską. Akceptacja tego rozwiązania oznaczałaby zastąpienie dotychczasowych dwóch rad – Rady Regionalnej i Rady Generalnej przez jedną. Jednak w wyniku plebiscytu, tylko dwie północne wyspy należące do Gwadelupy – Saint Barthélemy i Saint Martin – wyraziły gotowość podjęcia takiej decyzji. W efekcie na mocy ustawy z dnia 21 lutego 2007 roku [15], wyżej wymienione wyspy uzyskały status zbiorowości zamorskich.

DOM-ROM przynależą do Unii Europejskiej jako regiony ultraperyferyjne [16], czyli położone w znacznej odległości od kontynentu europejskiego. Na tej podstawie korzystają one ze specjalnych środków działania, które pozwalają stosować na ich terytorium prawo wspólnotowe UE przy uwzględnieniu lokalnych różnic.

Gwadelupa

Gwadelupa to zamorski departament Francji w Ameryce Środkowej, obejmujący sześć zespołów wysp w archipelagu Małych Antyli, w tym: Gwadelupę właściwą (składa się faktycznie z dwóch wysp – Basse Terre i Grande Terre), Marie Galante, Saintes (spośród dziewięciu wysp tylko dwie są zamieszkałe – Terre-de-Haut i Terre-de-Bas), Désirade, Saint Barthélemy i Saint Martin. Powierzchnia departamentu wynosi 1 704 kilometry kwadratowe, a w 2006 roku liczba ludności osiągnęła 453 tysiące mieszkańców [17].

Obecność Gwadelupy w historii europejskiej datuje się na rok 1493, kiedy to Krzysztof Kolumb odkrył wyspę Karukera podczas swojej drugiej wyprawy. W XVII wieku (1635 rok) przeszła ona w posiadanie francuskie, a w 1674 r. oficjalnie stała się integralną częścią francuskiego imperium kolonialnego. Na przełomie XVIII i XIX wieku była przejściowo przedmiotem sporu między Francją a Wielką Brytanią.

Gwadelupę ocenia się jako region zamożny, w którym dwie główne gałęzie gospodarki stanowią: turystyka i rolnictwo. Roczny wzrost PKB departamentu przewyższa często o punkt lub dwa wzrost PKB w Metropolii. Obecnie przeciętny wzrost gospodarczy Gwadelupy wynosi 3% w skali roku. Region przoduje także wśród departamentów pod względem powstających corocznie przedsiębiorstw (co roku liczba nowych firm wzrasta o 11-12% w stosunku do liczby już istniejących). Podstawę rolnictwa stanowi uprawa bananów, trzciny cukrowej, pomidorów i ananasów. Banany są najważniejszym towarem eksportowym pod względem wolumenu (w 2005 roku wyeksportowano 52 000 ton bananów), zaś tuż za nimi plasują się cukier i rum jako produkty pochodne trzciny cukrowej (w 2005 roku uzyskano 73 000 ton cukru oraz 59 000 hektolitrów rumu). [18] Ponadto dobrze rozwija się rybołówstwo oraz połów skorupiaków i krewetek. Produkuje się także meble i cement. Główni partnerzy handlowi Gwadelupy to Francja metropolitarna, Martynika i Stany Zjednoczone.

Gujana Francuska

Gujana jest największym francuskim departamentem zamorskim, usytuowanym w północno-wschodniej części Ameryki Południowej nad Oceanem Atlantyckim, pomiędzy Surinamem i Brazylią. Zajmuje ona powierzchnię 86 504 kilometrów kwadratowych [19], a jej liczbę mieszkańców szacuje się na około 190 841 osób [20] (2005 r.)

Pierwszym Europejczykiem, który w 1498 r. odkrył Gujanę był Krzysztof Kolumb. Pod koniec XVII wieku zwierzchnictwo nad tym obszarem objęli Francuzi, którzy począwszy od 1852 r. zaczęli zakładać tu kolonie karne na polecenie cesarza Napoleona III. Kres zsyłkom przyniósł rok 1938.
Obecnie na terytorium departamentu znajduje się kosmodrom Kourou (własność Europejskiej Agencji Kosmicznej, ESA), z którego wystrzeliwane są rakiety Ariane. [21]

Gospodarka Gujany jest silnie powiązana z francuską, ponieważ korzysta w dużym stopniu z jej dotacji. Pewne zyski generuje obsługa kosmodromu i ośrodka lotów kosmicznych w Kourou. Ponadto kluczowe znaczenie dla tutejszej gospodarki ma eksploatacja lasów tropikalnych (pokrywają 96% powierzchni departamentu), rybołówstwo (głównie połów krewetek), rolnictwo (uprawa warzyw, trzciny cukrowej, owoców i ryżu), które nie może rozwinąć się w pełni z powodu trudnych warunków klimatycznych i ograniczonego zasięgu obszarów uprawnych, oraz wydobycie i przetwórstwo złota. Mniejsze dochody przynosi wydobycie tantalitu, kaolinu i boksytów, a także turystyka, przemysł i działalność rzemieślnicza. [22]

Rybołówstwo jest tradycyjnym sektorem gospodarki gujańskiej, przy czym dziś odgrywa mniejszą rolę. Wciąż jednak pozostaje ważnym źródłem pozyskiwania krewetek, które stanowią istotny towar eksportowy. Tabela 1 prezentuje roczny połów krewetek w ujęciu ilościowym.

Tabela 1 Połów krewetek w Gujanie Francuskiej w latach 1993-2000 (w tonach)
Rok 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
Wielkość 3431 4241 4336 4255 4102 4209 3653 2653

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ministère de l’Outre-Mer, http://www.outre-mer.gouv.fr , dn. 20.12.2006 r.

Gujana Francuska jest pierwszym producentem złota w Republice Francuskiej, a w skali światowej plasuje się na około 50. pozycji. Jak wynika z Tabeli 2, w latach 1993-2000 produkcja złota stale wzrastała. Jeżeli ta tendencja wzrostowa wydobycia złota utrzyma się, Gujana Francuska ma szanse na awans w światowym rankingu producentów tego kruszcu.

Tabela 2 Produkcja złota w Gujanie Francuskiej w latach 1993-2000 (w kilogramach)
Rok 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
Wielkość 2800 2300 2470 2580 3027 4200 4900 6700

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ministère de l’Outre-Mer, http://www.outre-mer.gouv.fr, dn. 20.12.2006 r.

Martynika

Martynika jest karaibską wyspą w archipelagu Wysp Zawietrznych w Małych Antylach, położoną między dwoma niezależnymi państwami – Dominiką na północy i Saint Lucią na południu. Jej powierzchnia wynosi 1 128 kilometrów kwadratowych [23], a liczba ludności osiągnęła w 2005 roku poziom 397 820 mieszkańców [24].

Wyspa, podobnie jak wcześniej Gujana i Gwadelupa, została odkryta przez Kolumba (1502 r., czwarta wyprawa). W 1635 roku pojawili się pierwsi francuscy osadnicy.

Gospodarka departamentu opiera się na rolnictwie (uprawa trzciny cukrowej, bananów i ananasów), turystyce i drobnym przemyśle rolno-spożywczym. Główne towary eksportowe to banany i rum, produkowany na bazie trzciny. Obecnie spośród trzech sektorów gospodarki, największą rolę odgrywają usługi – wytwarzają 83% PKB Martyniki, następnie przemysł – odpowiada za 11% PKB i w końcu rolnictwo – tylko 6% PKB. [25] Pomimo znacznej odległości dzielącej wyspę i Metropolię, Martynika nazywana jest oknem Europy na rynek amerykański. Co więcej, zajmuje ona 32 miejsce na 180 państw w rankingu Światowej Organizacji Handlu. [26] Szansą na dalszy rozwój gospodarczy departamentu jest intensyfikacja wymiany handlowej z sąsiadami w Małych Antylach oraz inwestycje w infrastrukturę.

Reunion

Francuski Reunion jest najdalej wysuniętą na zachód częścią archipelagu Maskarenów na Oceanie Indyjskim. Powierzchnia wyspy to 2 512 kilometrów kwadratowych [27], a liczba ludności wynosi 784 000 osób (2006 r.) [28].

{mospagebreak}

Portugalski żeglarz Diego Diaz odkrył wyspę w 1507 r., a w ręce francuskie przeszła ona dopiero w 1638 r., kiedy to nadano jej nazwę Bourbon. Pierwsi stali mieszkańcy osiedlili się w 1665. Od 1946 roku Reunion jest departamentem zamorskim Francji, a dodatkowo do 2005 r. pod jego administracją znajdowały się niezamieszkałe wysepki: Bassas da India, Europa, Juan de Nova, Glorioso i Tromelin. Obecnie wchodzą one w skład Terytorium Francuskich Ziem Południowych i Antarktycznych (TAAF). [29]

W latach 1993-2001 Reunion był regionem Francji o najszybszym wzroście gospodarczym, a średnia roczna stopa wzrostu wynosiła 4,4% [30]. Pomimo tego, PKB per capita osiągnęło najniższą wartość właśnie tutaj, prawdopodobnie z powodu wysokiego przyrostu naturalnego. Główne źródła dochodów gospodarki Reunionu stanowią wymiennie: uprawa trzciny cukrowej i turystyka. Przemysł ogranicza się do produkcji cukru i rumu oraz przetwórstwa innych płodów rolnych. Rozwija się także rybołówstwo. Najważniejszym sektorem działalności gospodarczej pozostaje handel zagraniczny.

Zbiorowości zamorskie (COM)

Termin „zbiorowość zamorska” (collectivité d'outre-mer, COM) został wprowadzony do francuskiego porządku prawnego na mocy poprawki do konstytucji z 28 marca 2003 roku. Miał on obejmować dotychczasowe terytoria zamorskie (territoires d'outre mer, TOM) oraz zbiorowości terytorialne o szczególnym statusie (collectivités territoriales à statut particulier). Zbiorowościom przyznano szczególne uprawnienia: niezależność w zakresie polityki celnej i fiskalnej oraz odrębny system opieki socjalnej, odmienny od obowiązującego w Metropolii.[31] Obecnie wyróżniamy cztery zborowości zamorskie w rozumieniu tej ustawy:
• Polinezja Francuska
• Mayotte
• Saint-Pierre i Miquelon
• Wallis i Futuna

Wymienione zbiorowości różnią się między sobą co do posiadanego statusu prawnego.
Ponadto w kategoriach zbiorowości, ale sui generis, postrzega się posiadłość:
• Nowa Kaledonia

Polinezja Francuska

Polinezja Francuska składa się z około 118 wysp pochodzenia wulkanicznego i koralowego na Oceanie Spokojnym, we wschodniej części Polinezji, których łączna powierzchnia wynosi 4 200 kilometrów kwadratowych [32] a liczbę ludności ocenia się na 245 405 mieszkańców [33] (2002 r.).

W 1946 roku Polinezja stała się terytorium zamorskim Francji, a w 1996 przyznano jej po raz pierwszy szeroki zakres autonomii. Od 1957 r. obowiązuje jej obecna nazwa. Polinezja Francuska na mocy ustawy z 27 lutego 2004 roku uzyskała tytuł kraju zamorskiego oraz prawo do posiadania własnego prezydenta. Pomimo tych ustępstw, zbiorowość pozostaje w stałej zależności politycznej od V Republiki.
Turystyka, hodowla czarnych pereł i rybołówstwo są podstawą polinezyjskiej gospodarki.

Mayotte

Mayotte jest niewielką wyspą w archipelagu Komory na Oceanie Indyjskim, o powierzchni 374 kilometrów kwadratowych [34]. Liczy sobie 160 265 mieszkańców [35] (2002 r.).

Mayotte, jako część archipelagu Komory, stała się kolonią francuską w 1841 roku. W 1946 roku archipelag przekształcił się w terytorium zamorskie. W wyniku referendum przeprowadzonego przez Francję w 1974 roku, mieszkańcy Mayotte opowiedzieli się za utrzymaniem zależności od Metropolii, co potwierdzili w kolejnym plebiscycie dwa lata później. W 2001 roku Mayotte uzyskała nazwę zbiorowości departamentalnej [36], a po nowelizacji z 2003 roku zachowała swój status, wpisując się w grupę zbiorowości zamorskich.

Obecnie gospodarka zbiorowości jest w trakcie transformacji. Z jednej strony spotyka się tu powszechnie występujące tradycyjne formy aktywności gospodarczej – rolnictwo i rybołówstwo, z drugiej zaś można zaobserwować dynamiczny rozwój przedsiębiorstw, zajmujących się budownictwem, usługami, handlem, administracją. Turystyka jest średnio rozwinięta. Mayotte ze względu na swoją słabość gospodarczą pozostaje w ścisłej zależności finansowej od Francji metropolitarnej oraz Unii Europejskiej.13 grudnia 2002 roku podpisano na okres pięciu lat, specjalną konwencję na rzecz rozwoju Mayotte, która zakłada transfer państwowy w wysokości 100 milionów euro. Pieniądze mają być przeznaczone na inwestycje w zakresie: transportu, edukacji, rolnictwa, rzemiosła, środowiska oraz trwałego rozwoju.

Saint-Pierre i Miquelon

Archipelag Saint-Pierre i Miquelon znajduje się na Oceanie Atlantyckim, u południowych wybrzeży Nowej Fundlandii. Jego powierzchnia wynosi 242 kilometry kwadratowe [37], a liczba ludności – 7 026 osoby [38] (2006 r.).

W 1520 r. wyspy odkrył portugalski żeglarz José Alvarez Faguendes. W 1535 r. zajął je w imieniu francuskiego króla Franciszka I Jacques Cartier, ale francuscy rybacy zasiedlili te tereny dopiero w XVII wieku. W XVIII wieku i na początku XIX wyspy były przedmiotem konfliktu francusko-brytyjskiego. W końcu w 1816 r. oficjalnie stały się kolonią francuską. W latach 1946-1976 posiadały status terytorium zamorskiego, następnie od 1976 roku – departamentu zamorskiego, a od 1985 r.– zbiorowości terytorialnej o statusie szczególnym [39]. W 2003 r. archipelag zaliczono do COM.

Podstawą gospodarki archipelagu jest rybołówstwo (m.in. połów dorsza), przemysł rybny, hodowla zwierząt futerkowych (srebrnych lisów i norek) i turystyka. Niegdyś archipelag był wysoko cenioną posiadłością ze względu na znaczne połowy ryb, w tym dorsza. W latach 90. doszło jednak do konfliktu francusko-kanadyjskiego, zwanego wojną dorszową. Każde z państw inaczej interpretowało pojęcie Wyłącznej Strefy Ekonomicznej, czyli obszaru poza morzem terytorialnym, do którego dane państwo posiada suwerenne prawa. W następstwie tego zatargu, Wyłączna Strefa Ekonomiczna archipelagu wyniosła 12 mil morskich na wschodzie, 24 mile morskie na zachodzie oraz objęła korytarz o drugości 200 mil i szerokości 10 mil w kierunku północnym i południowym. Ograniczono rybołówstwo, a znaczenie ekonomiczne Saint-Pierre i Miquelon spadło. Dziś archipelag pozostaję w silnej zależności finansowej od Metropolii. Szansą na poprawę sytuacji gospodarczej może być turystyka oraz eksploatacja pobliskich złóż ropy i gazu. [40]

Wallis i Futuna

Archipelag Wallis i Futuna w Oceanii składa się z trzech wysp pochodzenia wulkanicznego – Wallis, Futuna, Alofi oraz około 20 mniejszych wysepek. Zbiorowość usytuowana jest na północny wschód od wysp Fidżi oraz na zachód od Samoa, a jej łącza powierzchnia wynosi 274 kilometrów kwadratowych [41]. Liczbę mieszkańców w 2003 roku szacowano na 14 944 osób [42].

Willem Schouten i Jacob Le Maire byli pierwszymi Europejczykami, którzy dotarli na wyspę Futuna w 1616 roku. Z kolei Louis Antoine de Bougainville ponownie odkrył archipelag w 1768 roku, określając Futunę „zagubionym dzieckiem Pacyfiku”. Dopiero w pierwszej połowie XIX wieku na wyspie pojawili się stali osadnicy z Europy – francuscy misjonarze katoliccy. W 1887 r. ratyfikowano traktat ustanawiający protektorat francuski na tym obszarze, po uprzedniej jego akceptacji ze strony królowej Uvéa oraz królów: Sigave i Alo. Tym samym wyspy stały się częścią kolonii Nowa Kaledonia. W wyniku referendum z 1961 roku, archipelag przekształcił się w terytorium zamorskie, a w 2003 r. – w zbiorowość zamorską o szczególnym statusie. Posiadłość Wallis i Futuna jako jedyna część terytorium Francji nie jest podzielona na gminy. Ponadto władcy plemienni wciąż odgrywają dużą rolę. [43]

Tutejsza działalność gospodarcza ma głównie charakter tradycyjny – rolnictwo (uprawa palm kokosowych, roślin bulwiastych, bananów), hodowla zwierząt (świń) i rybołówstwo. Lasy, nadmiernie eksploatowane w przeszłości, objęte są obecnie programem zalesiania. Jedynie niezamieszkała wyspa Alofi pokryta jest bogatym drzewostanem. Większa część produkcji jest konsumowana przez mieszkańców, a handel niewielki. Występują stałe problemy z zasobami wody pitnej, ale także inne surowce naturalne są ograniczone. Turystyka jest słabo rozwinięta, ponieważ wyspy są dość niekorzystnie położone – znacznie oddalone od innych wysp polinezyjskich. To wszystko przyczynia się do wysokiego bezrobocia i rosnącej emigracji w kierunku Nowej Kaledonii i Polinezji Francuskiej. Dotychczasowe główne towary eksportowe to kopra i wyroby rzemiosła artystycznego, a główni partnerzy handlowi – Nowa Kaledonia, Samoa, Fidżi, Nowa Zelandia. [44]

Nowa Kaledonia

Nowa Kaledonia to wyspa usytuowana w zachodniej części Oceanu Spokojnego, w Melanezji, która wraz z przybrzeżnymi wyspami zajmuje powierzchnię 18 575 kilometrów kwadratowych [45]. Liczy sobie 219 246 mieszkańców [46] (2006 r.).

Wyspa została odkryta przez Jamesa Cooka w 1774 r., a w 1853 znalazła się pod zwierzchnictwem francuskim. W 1946 r. stała się terytorium zamorskim, ale w latach 80. miały miejsce liczne konflikty z Metropolią z powodu dążeń niepodległościowych tutejszej ludności Kanak [47]. W końcu w 1988 r. podpisano dwa kolejne porozumienia – w czerwcu Porozumienie Matignon i w październiku Porozumienie Oudinot, zgodnie z którymi po 10 latach o statusie prawnym terytorium miał zadecydować wynik referendum. Na mocy Porozumienia Noumea z 1998 r. Nowa Kaledonia uzyskała większy zakres autonomii – powstał lokalny rząd i parlament, a mieszkańcom nadano obywatelstwo nowokaledońskie. Ponadto w latach 2014-2018 na drodze referendum ma zostać podjęta ostateczna decyzja o ewentualnej niepodległości. W związku z likwidacją pojęcia terytorium zamorskiego przez ustawę z 2003 r., obecnie Nowa Kaledonia jest zbiorowością zamorską sui generis Francji, pozostającą w wolnym stowarzyszeniu z Metropolią.

{mospagebreak}

Gospodarka Nowej Kaledonii wznosi się na trzech filarach: wydobyciu niklu i kobaltu, transferach finansowych z Metropolii i turystyce. Złoża niklu odkrył Jules Garnier w 1864 r., ale dopiero w latach 60. XX wieku eksploatacja tego surowca została znacznie rozwinięta. Dziś Kaledonia posiada 25% [48] światowych zasobów niklu i odpowiada za 12% światowego wydobycia, co daje jej trzecią pozycję w skali globu. Rudy niklu i pochodne wyroby metalurgiczne stanowią łącznie 90% eksportu nowokaledońskiego. Jednocześnie zbiorowość zajmuje czwarte miejsce na świecie pod względem wydobycia kobaltu (8% wydobycia światowego). O ile sieć zakładów wydobywczych jest gęsta, o tyle zakłady przetwórstwa rudy praktycznie nie istnieją [49] – jeden ośrodek znajduje się w pobliżu Noumea, dwa kolejne mają powstać na północy wyspy. W przeszłości wydobywano także chrom, żelazo, miedź, ołów, mangan, a nawet złoto.
Niestety intensywna eksploatacja surowców mineralnych przyczynia się do degradacji środowiska wyspy i zagraża drugiej co do wielkości rafie koralowej na świecie, zlokalizowanej koło Nowej Kaledonii. Stąd starania ekologów o wpisanie owej rafy na listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości i tym samym zapewnienie jej ochrony. Nowokaledońska turystyka rozwija się za sprawą licznych plaż i ciepłego klimatu oraz pięknych krajobrazów. Odwiedzający wyspę to głównie mieszkańcy Japonii, Australii i Nowej Zelandii. Natomiast transfery z Metropolii stanowią 20-25% PKB zbiorowości. Rolnictwo i rybołówstwo mają niewielkie znaczenie. Popularnym dobrem eksportowym są krewetki morskie.

Terytoria niezamieszkałe

Pod pojęciem francuskich terytoriów niezamieszkałych należy rozumieć:
• TAAF (tłumaczone jako Terytorium Francuskich Ziem Południowych i Antarktycznych lub – Francuskie Terytoria Południowe i Antarktyczne)
• Iles Eparses (Wyspy Rozrzucone)
• Clipperton

TAAF

Terytorium Francuskich Ziem Południowych i Antarktycznych obejmuje antarktyczne wyspy wulkaniczne, położone w południowej części Oceanu Indyjskiego:
• Wyspę Saint-Paul
• Wyspę Amsterdam
• Archipelag Crozet
• Archipelag Kerguelen
oraz część Antarktydy, czyli:
• Ziemię Adeli

Powierzchnia wysp wynosi 7 391 kilometrów kwadratowych [50], a Ziemi Adeli – 432 000 kilometrów kwadratowych [51].

W 1955 roku TAAF uzyskały status terytorium zamorskiego Francji, a poprawka z 2003 r. poświęca im artykuł 72-3 w znowelizowanej Konstytucji V Republiki. Terytoria posiadają szeroką autonomię w zakresie administracji i finansów, a pieczę nad nimi sprawuje Wysoki Komisarz do spraw TAAF, który od 2004 r. nosi tytuł Prefekta. Siedziba kierownictwa TAAF początkowo mieściła się w Paryżu, a od 2000 r. jest zlokalizowana w Saint-Pierre na Reunionie.

Zasadniczy problem stanowi jednak Ziemia Adeli. Niektóre państwa nie uznają francuskich roszczeń terytorialnych wobec tych obszarów arktycznych. Stąd też na arenie międzynarodowej stosuje się pojęcie Francuskich Ziem Południowch (Terres australes françaises, TAF) w miejsce Francuskich Ziem Południowych i Antarktycznych. Tymczasowo roszczenia Francji są zawieszone, zgodnie z podpisanym przez nią w 1959 r. Traktatem Antarktycznym. Traktat wszedł w życie już w 1961 r., a jego pierwotnymi sygnatariuszami (państwami-stronami) były: RPA, Argentyna, Australia, Belgia, Chile, USA, Francja, Japonia, Norwegia, Nowa Zelandia, Wielka Brytania i b. ZSRR (obecnie Federacja Rosyjska). Stroną Traktatu może zostać każde państwo. Międzynarodowy pakt reguluje polityczno-prawny status Antarktydy, a jego zadaniem jest zapewnienie wykorzystania tego kontynentu tylko do celów pokojowych.

Podstawowym bogactwem naturalnym TAAF są ryby i skorupiaki. Aktywność gospodarcza ogranicza się do utrzymywania tu stacji meteorologicznej i geofizycznych stacji naukowych, a także znaczącej floty rybackiej. Ryby złowione na tych akwenach eksportowane są do Francji i Reunionu. [52]

Iles Eparses (Wyspy Rozrzucone)

Wyspy Eparses, czyli Wyspy Rozrzucone (Rozsiane) są położone na Oceanie Indyjskim, przy czym Bassas da India, Europa, Juan de Nova i Glorioso znajdują się na Kanale Mozambickim, między Madagaskarem a wybrzeżem Afryki, zaś Tromelin – na wschód od Madagaskaru. Całkowita powierzchnia wysp wynosi 118,4 kilometrów kwadratowych [53], z czego terenów niezatopionych – 38,6 kilometrów kwadratowych. Jedynymi mieszkańcami wysp, zresztą tymczasowymi, są meteorolodzy, żołnierze z francuskiego garnizonu wojskowego FAZSOI [54] oraz naukowcy.

Na mocy dekretu z 3 stycznia 2005 roku podlegają one władzy Ministerstwa Terytoriów Zamorskich, a administracyjnie odpowiada za nie Prefekt – Wysoki Komisarz TAAF z siedzibą na Reunionie. Wyspy Éparses nie stanowią jednak części TAAF. Dekretami Prefekta uznano je za rezerwaty przyrody, a następnie uregulowano kwestię rybołówstwa i pobytu na nich ludzi. Na prośbę Światowej Organizacji Meteorologicznej zlokalizowano na wyspach stacje meteorologiczne, które już od lat 50. dostarczają niezbędnych informacji na temat zagrożenia cyklonami.

Clipperton

Wyspa Clipperton jest niezamieszkałym koralowym atolem na Oceanie Spokojnym, o powierzchni całkowitej 6 kilometrów kwadratowych [55], z czego tylko 2 przypadają na ląd. Atol stanowi składową domeny narodowej Francji i znajduje się pod jurysdykcją Wysokiego Komisarza Republiki do spraw Polinezji Francuskiej, reprezentującego państwo.

W latach 1898-1917 wydobywano tu fosforan. Obecnie wyspa odgrywa ważną rolę ze względu na otaczający ją pas Wyłącznej Strefy Ekonomicznej o powierzchni 435 612 kilometrów kwadratowych. W 1997 roku francusko-meksykańska ekspedycja oceanograficzna SURPACLIP odkryła znaczne ilość niklu i miedzi.

Zakończenie

Wielkie imperia kolonialne rozpadły się, a w ich miejsce powstały nowe państwa. Po francuskiej potędze kolonialnej pozostało raptem kilka terytoriów zamorskich, obejmujących m.in. cztery departamenty i dwie zbiorowości zmierzające do statusu departamentu (Mayotte, Saint Pierre i Miguelon).

Reformą z 2003 r., która zamieniła pojęcie TOM na COM, Francja chciała stworzyć grunt do ujednolicenia statusu swych posiadłości, innych niż DOM. W dalszej perspektywie, owe zbiorowości powinny dobrowolnie ewoluować w kierunku przekształcenia się w departamenty. Dlaczego Francja dąży do takiego rozwiązania?

Mimo upływu czasu, fakt posiadania obszarów zamorskich dodaje Francji prestiżu, a wokół każdego terytorium przysługuje jej Wyłączna Strefa Ekonomiczna. Ponadto, niektóre z nich mają duże znaczenie strategiczne i pozwalają Francji na obecność w różnych regionach świata.

Jednak posiadłości zamorskie to przede wszystkim ogromny ciężar dla budżetu państwa. Tylko nieliczne z nich byłyby w stanie samodzielnie się utrzymać. Oderwanie od Metropolii, oznaczałoby natomiast skazanie ich na niebyt polityczny.

Z drugiej strony, francuski kraj zamorski – Nowa Kaledonia, zmierza ku niepodległości. Tak więc, są takie obszary, dla których bliskie więzi z Francją są kluczowe ze względów gospodarczych (dotacje do ich budżetu itp.), ale i takie, które tych korzyści nie cenią ponad niezależność.

Bibliografia

1. Bereza A., Mojak R., Tekely W.P., Wrzeszcz A., Polska i świat po II wojnie światowej, Oficyna Wydawnicza Verba s.c., Lublin 2000.
2. Bożyk P., Zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna, PWE, Warszawa 2004.
3. Gabig J., Rola Francji we współczesnych przemianach politycznych Europy, Dom Wydawniczy Duet, Toruń 2003.
4. Hilgemann W., Kinder H., Atlas historii świata. Tom I. Od czasów najdawniejszych do rewolucji francuskiej, Prószyński i Spółka, Warszawa 1999.
5. Hilgemann W., Kinder H., Atlas historii świata. Tom II. Od rewolucji francuskiej do czasów współczesnych, Prószyński i Spółka, Warszawa 2000.
6. Kawecka-Wyrzykowska E., Synowiec E. (red.), Unia Europejska, IKCHZ, Warszawa 2004.
7. Kieniewicz J., Od ekspansji do dominacji: próba teorii kolonializmu, Czytelnik, Warszawa 1986.
8. Micuń J., Vademecum maturzysty. Historia najnowsza po 1945 roku, Translator s.c., Warszawa 1998.
9. Milka L., Droga do niepodległości. Polityka Francji wobec Maroka w latach 1944-1953, Wydawnictwa UW, Warszawa 1993.
10. Morabito M., Historia konstytucyjna i polityczna Francji (1789-1958), Temida 2, Białystok 1996.
11. Skrzydło W. (red. nauk.), Ustroje państw współczesnych, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002.

Źródła internetowe:

12. Eurostat: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/.
13. http://douane.gouv.fr/.
14. http://oceania.stosunki.pl/.
15. http://www.historycy.org/.
16. http://www.panstwa.com/.
17. http://www.racjonalista.pl/.
18. Institut National de la Statistique et des Études Économiques: http://www.insee.fr/.
19. Internet Ham Atlas: http://hamatlas.eu/.
20. Le chiffre du commerce exterieur: http://lekiosque.finances.gouv.fr/.
21. Les Terres australes et antarctiques françaises: http://www.taaf.fr/.
22. L’IEDOM – L’Insitut d’Emissions des Departements d’Outre-Mer: http://www.iedom.fr/.
23. L’IEOM – L’Insitut d’Emissions d’Outre-Mer: http://www.ieom.fr/.
24. Ministère de l’Économie, des finances et de l’industrie: http://www.minefi.gouv.fr/.
25. Ministère de l’Outre-Mer: http://www.outre-mer.gouv.fr/.
26. Ministère des Affaires étrangères (Ministerstwo Spraw Zagranicznych Francji): http://www.diplomatie.gouv.fr/fr/.
27. Organisation Internationale de la Francophonie: http://www.francophonie.org/.
28. Strona CIA: The World Factbook: https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/.
29. Strona rządowa Ministra Handlu Zagranicznego: http://www.exporter.gouv.fr/.
30. WIKIPEDIA L’encyclopédie libre: http://fr.wikipedia.org/.
31. WIKIPEDIA Wolna encyklopedia: http://pl.wikipedia.org/.

Przypisy:

[1] L. Milka, Droga do niepodległości. Polityka wobec Maroka w latach 1944-1953, Wydawnictwa UW, Warszawa 1993, s. 5.
[2] Wstęp do Konstytucji z dn. 27.10.1946 r., http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,265/.
[3] W. Skrzydło (red. nauk.), Ustroje państw współczesnych, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002, s. 135.
[4] Wstęp do Konstytucji Republiki i Wspólnoty z dn. 04.10.1958 r., http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,265/.
[5] Szerzej na ten temat: Organisation Internationale de la Francophonie: http://www.francophonie.org/.
[6] Directeur des Affaires Politiques, Administratives et Financières.
[7] Directeur des Affaires Economiques, Sociales et Culturelles.
[8] Ministère de l’Outre-Mer, http://www.outre-mer.gouv.fr.
[9] Départements d'outre-mer – Territoires d'outre-mer.
[10] Départements d'outre-mer et Régions d'outre-mer.
[11] Collectivités d'outre-mer.
[12] sui generis (łac.) – swego rodzaju; w swoim (własnym) rodzaju; swoisty, osobliwy.
[13] Territoire des Terres Australes et Antarctiques Françaises.
[14] Domena prywatna państwa nie podlega Ministerstwu Terytoriów Zamorskich. Przykładem jest tu wyspa Clipperton, która znajduje się pod zwierzchnictwem Pierwszego Ministra. Zagadnienie domeny prywatnej państwa jest dokładniej omówione w: Terytoria niezamieszkałe.
[15] Ustawa została opublikowana w Journal Officiel w dniu 22 lutego 2007 roku.
[16] Ministère de l’Outre-Mer, http://www.outre-mer.gouv.fr/.
[17] Ibidem.
[18] Ibidem.
[19] Ibidem.
[20] http://www.insee.fr/.
[21] Ministère de l’Outre-Mer, http://www.outre-mer.gouv.fr/.
[22] Ibidem.
[23] Ibidem.
[24] http://www.insee.fr/.
[25] WIKIPEDIA L’encyclopédie libre.
[26] Ibidem.
[27] Ministère de l’Outre-Mer, http://www.outre-mer.gouv.fr/.
[28] http://www.insee.fr/.
[29] Ministère de l’Outre-Mer, http://www.outre-mer.gouv.fr/.
[30] WIKIPEDIA L’encyclopédie libre.
[31] Ministère de l’Outre-Mer, http://www.outre-mer.gouv.fr/.
[32] Ibidem.
[33] Ibidem.
[34] Ibidem.
[35] Ibidem.
[36] Ustawa z dn. 11.07.2001 r.
[37] The World Factbook: https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/.
[38] Ibidem.
[39] Ustawa z dn. 11.06.1985 r.
[40] Opracowane na podstawie: Ministère de l’Outre-Mer i WIKIPEDIA L’encyclopédie libre.
[41] The World Factbook: https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/.
[42] Ministère de l’Outre-Mer, http://www.outre-mer.gouv.fr/.
[43] Ibidem .
[44] Opracowanie własne na podstawie: http://oceania.stosunki.pl/wf/.
[45] Ministère de l’Outre-Mer, http://www.outre-mer.gouv.fr/.
[46] The World Factbook: https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/.
[47] Melanezyjska ludność Nowej Kaledonii określa się mianem Kanak, a preferowana przez nią nazwa kraju to Kanaky.
[48] The World Factbook: https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/.
[49] http://www.oceania.stosunki.pl/nc/.
[50] Obliczenia własne na podstawie: Ministère de l’Outre-Mer, http://www.outre-mer.gouv.fr/.
[51] Ministère de l’Outre-Mer, http://www.outre-mer.gouv.fr/.
[52] http://www.taaf.fr/.
[53] Ministère de l’Outre-Mer, http://www.outre-mer.gouv.fr/.
[54] Forces armées dans la zone Sud de l’Océan indien – Siły Zbrojne Południowej Strefy Oceanu Indyjskiego.
[55] Internet Ham Atlas, http://hamatlas.eu/detail.php?id=120/.