Tanya Richardson: Kaleidoscopic Odessa. History and Place in Contemporary Ukraine

• ukraina
• _wschod24

Tanya Richardson od dawna była zaciekawiona i zafascynowana miejscem pochodzenia swoich ukraińskich przodków. Po raz pierwszy udała się z wizytą na Ukrainę w 1995 roku, a cztery lata później napisała pracę magisterską o tematyce ukraińskiej. Z okresu, który spędziła w Kijowie najbardziej zaintrygowały ją kontrowersje odnośnie różnych wizji tego, co tak naprawdę wydarzyło się podczas II wojny światowej. Obserwując różne interpretacje przeszłości pośród ukraińskiego społeczeństwa, Richardson zaczęła zastanawiać się jak ludzie mogą żyć w ekstremalnie sprzecznym postrzeganiu własnej historii i czy istnieje szansa doprowadzenie do pojednawczej interpretacji przeszłości. W ten oto sposób zdecydowała się podjąć projektu, którego finalnym osiągnięciem było wydanie niniejszej książki.

Autorka książki zdecydowała się umiejscowić swoje studia, w miejscu w którym dotychczas nie przeprowadzono licznych badań etnograficznych. Richardson starała się przestudiować w Odessie interakcję „lokalnej świadomości” - miejsca i historii - z „narodową”, tym samym poświęcając najwięcej miejsca kwestii formowania narodu. Richardson przedstawiła różnorodną interpretację przeszłości i teraźniejszości pośród społeczności miejskiej, a także jej powiązania z niezwykle intensywni odczuciami mieszkańców do miejsca i geografii nie tylko Ukrainy, ale także i Rosji, Związku Radzieckiego oraz Europy.

W książce tej Odessa jest przedstawiona jako miejsce gdzie historyczna świadomość mieszkańców odnośnie pluralizmu i poprzednich rządów jest bardzo widoczna, a także jako miejsce gdzie ta świadomość jest ciągle żywa, skutkiem czego wywiera  istotny wpływ na społeczną imaginację o komunistycznych i postkomunistycznych czasach. W opinii Richardson, mieszkańcy Odessy (a także ludzie w niej nie mieszkający) postrzegają historię własnego miasta i doświadczenia z niej wynikające jako unikalne – co dla autorki książki nie jest jednak niczym szczególnym, a raczej typowym zjawiskiem dla Ukrainy. Co więcej, w książce Richardson wykazuje, że jeśli zadamy mieszkańcom Ukrainy pytania dotyczące historii i ich tożsamości, spostrzeżemy, że lokalizacja znaczy zdecydowanie więcej niż jakiekolwiek inne czynniki. I jeszcze jedno równie ważne konkluzja wynikająca z lektury książki, uzmysławiająca nam w jaki sposób kultywacja kosmopolitańskiego obrazu miasta tworzy napięcia i konflikty przy próbach ustanowienia jednej wspólnej Ukrainy - jako narodu i państwa.

Każdy rozdział książki posiada szczegółową strukturę, w której to autorka stara się opowiedzieć, przedstawić i „odczuć” różne miejsca i historie. Rozdział drugi zapoznaje nas z metodą nauczania historii w odeskich szkołach. Historia, pośród wielu innych przedmiotów szkolnych, odgrywa czołową rolę w kreowaniu młodzieży na członków ukraińskiej społeczności politycznej. Richardson koncentrując się na transmisji historii przez socjalne relacje otaczające młodzież, dokonuje doskonałej analizy w jaki sposób dwuznaczność komplikuje ważne połączenia pomiędzy przeszłością, teraźniejszością i przyszłością kreując nieuwagę i niepewność pośród młodzieży na temat niepodległego państwa Ukraińskiego. Obecność różnych przeszłości w teraźniejszości (oficjalne teksty, lektury w szkole oraz rodzinne historie) dezorientuje rzesze młodych ludzi i zdaniem Richardson, w znacznym stopniu komplikują możliwość konsolidacji idei ukraińskiej państwowości pośród nich.

Kolejny rozdział skupiony jest na najstarszym pokoleniu mieszkańców Odessy. Richardson używa w nim konceptu „żyjącej historii”, podkreślając, że wątpliwości młodych ludzi na temat historii i politycznych relacji, spowodowane są przez najstarszych mieszkańców miasta. Dlatego też, w rozdziale trzecim stara się przebadać interakcje doświadczeń, pamięci i historycznych opowieści, pośród najstarszej generacji mieszkańców Odessy. Richardson zwraca uwagę jak wpływ „życia po życiu” państw (ang: afterlives) buduje niepewność wobec akceptacji Ukrainy. Zdaniem Richardson „przeszłość żyjąca w teraźniejszości” podminowuje próby ustanowienia politycznej wspólnoty i komplikuje sens osobistej i kolektywnej kontynuacji pomiędzy mieszkańcami Odessy. Zarówno w drugim, jak i trzecim rozdziale, Richardson demonstruje jak wieloznaczność historycznej narracji i historycznych prawd, a także wpływ wspomnianego „życia po życiu” na teraźniejszość, stwarza problemy w tworzeniu hegemonicznej drogi rozumienia nowej ukraińskiej państwowości.

Rozdział czwarty wyjaśnia w jaki sposób poszczególne części miasta stały się nadrzędnym miejscem do praktykowania i kultywowania obrazu Odessy, jako wyjątkowego miejsca. Moldovanka (dzielnica miasta) jest szczególnym miejscem w mieście, propagującym tak zwany Odeski koloryt. Niemniej jednak, dzielnica ta równocześnie przedstawia własnych mieszkańców jako niecywilizowanych. Tym samym Richardson prezentuje niejednoznaczność Moldovanky w tworzeniu wyobrażenia o całym mieście. W rozdziale piątym Richardson przedstawia miejskie spacery z członkami klubu Moja Odessa jako szczególny rodzaj poznawania i rozumienia historii oraz miasta – jako całości i jako miejsca. Zdanie autorki książki spacery ulicami miasta pozwalają nierozerwalnie „odczuć” zarówno miejsce jak i historię Odessy. Ostatni rozdział to wyzywające twierdzenia miejscowej inteligencji na temat odeskiej tożsamości, poprzez narrację różnych historii o sowieckim i postkomunistycznym okresie. Richardson stara się przeegzaminować w tym rozdziale jak dwa przeciwieństwa, kosmopolitański – prowincjonalny, oddziałują na pozycję Odessy w relacji do geografii narodu i imperium. Richardson wykazuje, że Odessa nie może być dłużej postrzegana jako kosmopolityczny port, jednakże kosmopolitanizm w dalszym ciągu odgrywa znaczącą rolę w odróżnianiu Odessy od pozostałych ukraińskich miast. Dla Richardson wszystkie opowieści historyczne wykazują jak charakterystyczność Odessy może być unikalna i jednocześnie typowa dla historii i doświadczeń wszystkich miast w regionach przygranicznych.

Podsumowując, Tanya Richardson w książce Kaleidoscopic Odessa wykazuje że odczucia mieszkańców Odessy na temat wyjątkowości własnego miasta są typowe dla ludzi, którzy mieszkają w przygranicznych państwach (borderland countries), takich właśnie jak Ukraina. W książce tej została przestudiowana idea Odessy jako miasta w relacji do innych ukraińskich miast, jej powiązań do wsi i politycznych przestrzeni narodu, państwa oraz imperium. Dzięki swym własnym obserwacjom i doświadczeniom – takim jak uczęszczanie na lekcje historii i udział w pieszych wycieczkach ulicami Odessy – prezentuje unikalną pracę, którą zdecydowanie polecam wszystkim osobom zainteresowanym tematyką ukraińską.