Strefa bezatomowa w Azji Środkowej

• azja srodkowa
• broń nuklearna
• _wschod24

Strefa bezatomowa Azji Środkowej jest najmłodszym tego rodzaju projektem, lecz z pewnością jednym z najważniejszych ze względu na strategiczne znaczenie. Co ważne, posiada także kilka cech wyróżniających ją spośród innych tego rodzaju porozumień.

1. Geneza powstania strefy

Problem poradzieckiej broni atomowej stał się istotnym zagadnieniem bezpieczeństwa międzynarodowego wraz z rozpadem Związku Radzieckiego w grudniu 1991 roku. Niejako w „spadku” po sowieckim imperium cztery niedawne republiki związkowe (zaś w nowych realiach niepodległe państwa) – Rosja, Ukraina, Białoruś oraz Kazachstan przejęły radziecki arsenał jądrowy. Nowe kraje wyznaczyły Rosję jako sukcesora broni atomowej, co wiązało się z koniecznością przekazania jej własnych zasobów.

W Kazachstanie, czyli jedynym państwie wchodzącym w skład przyszłej strefy, na terenie którego była obecna broń jądrowa, problem dotyczył kilku powiązanych ze sobą zagadnień. Za szczególnie istotne należałoby w tej mierze uznać kwestie bezpieczeństwa oraz ekologii. Jeśli chodzi o pierwszy z aspektów, przejęta po rozpadzie Związku Radzieckiego broń jądrowa (czwarty pod względem wielkości arsenał w świecie) traktowana była przez młode państwo jako istotna gwarancja bezpieczeństwa kraju sąsiadującego z potęgami atomowymi (Rosją oraz Chinami). Tym niemniej, po kilku latach negocjacji udało się dojść do porozumienia z Moskwą, w efekcie którego Kazachstan do 1995 roku przekazał wszystkie głowice jądrowe Rosjanom. Ponadto, dzięki pomocy Stanów Zjednoczonych (w ramach tajnej operacji o kryptonimie „Szafir”) w 1994 roku przewieziono do USA i zneutralizowano około 600 kg wysoko wzbogaconego kazaskiego uranu. Niezwykle istotny problem stanowiły jednak także kwestie ekologiczne, zasygnalizowane na początku niniejszej pracy. Otóż w czasach sowieckich na terenie Kazachstanu przeprowadzano próby jądrowe na poligonach w Embie, Władymirowce i Semipałatyńsku. Próby te stanowiły zaledwie 1% wszystkich przeprowadzanych na terytorium ZSRR, lecz były najbardziej znaczące. W głównej mierze dotyczyło to wybuchów na poligonie w Semipałatyńsku (zamkniętym ostatecznie w 1996 roku), gdzie w okresie około czterdziestu lat przeprowadzono aż 466 eksplozji. Skutkowały one bardzo poważną degradacją środowiska naturalnego w okolicach miasta oraz wywarły niekorzystny wpływ na zdrowie tamtejszej ludności. Likwidacja efektów prób nuklearnych na terenie Kazachstanu wymaga obecnie środków szacowanych na około miliard dolarów.

Pozostałe państwa Azji Środkowej nie zmagały się z równie poważnymi problemami związanymi z bronią jądrową, lecz także w przypadku przynajmniej trzech z nich (Kirgistanu, Uzbekistanu i Tadżykistanu) można było mówić o realnej groźbie destabilizacji sytuacji w regionie. Co istotne, zagrożenie nie wynikało jednak z ewentualnych działań tych państw (wszystkie kraje Azji Środkowej przystąpiły do układów NPT i CTBT), lecz z działalności podmiotów zewnętrznych, pozapaństwowych. Mowa tutaj głównie o terrorystycznej organizacji al-Kaida, która na początku minionej dekady miała próbować uzyskać materiały rozszczepialne do produkcji tzw. „brudnej bomby”. Podejmowaniu podobnych przedsięwzięć sprzyjała słabo rozwinięta infrastruktura graniczna (głównie Kirgistanu oraz Tadżykistanu), umożliwiająca swobodne „przenikanie” osób przemycających materiały radioaktywne. W związku z powyższym, kraje Azji Środkowej otrzymały wsparcie od Stanów Zjednoczonych i Rosji w kwestii zapobiegania ewentualnemu przemytowi tego rodzaju materiałów. Polegało ono m.in. na rozbudowie infrastruktury kontrolnej czy realizacji odpraw na granicy tadżycko-afgańskiej. Najważniejszym problemem Uzbekistanu pozostawała natomiast nieznajomość obchodzenia się ze materiałami i sprzętem pozostawionym po 1991 roku przez rosyjskich inżynierów i naukowców.

Aby skutecznie zapobiec zagrożeniom związanym z bronią jądrową bądź materiałami rozszczepialnymi, pięć państw Azji Środkowej już na początku lat 90. podjęło współpracę w celu utworzenia w regionie strefy bezatomowej. W 1993 roku prezydent Uzbekistanu Islam Karimow przedstawił projekt na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ, po czym doszło do pierwszych regionalnych spotkań poświęconych realizacji tego przedsięwzięcia. Cztery lata później podpisano Deklarację z Ałma Aty oraz porozumienie ministrów zagranicznych państw regionu w Taszkencie, zaś w 1998 roku w stolicy Kirgistanu Biszkeku doszło do spotkania ekspertów z Azji Środkowej, państw dysponujących bronią jądrową oraz przedstawicieli ONZ. Kilka rezolucji w kwestii utworzenia strefy bezatomowej przyjęło także Zgromadzenie Ogólne (m.in. w latach 1997, 1998 i 2000). W 2001 roku w Ałma Acie odbyła się natomiast konferencja pod hasłem „XXI wiek wolny od broni jądrowej”, podczas której prezydent Kazachstanu Nursułtan Nazarbajew wystosował do społeczności międzynarodowej apel o pomoc w rozwiązaniu kwestii Semipałatyńska i pozostałych kazaskich poligonów. Podkreślono, iż jest to zagadnienie o znaczeniu globalnym, zaś Kazachstan nie dysponuje wystarczającymi środkami, by samodzielnie poradzić sobie z problemem. Wreszcie w 2002 roku przygotowano projekt traktatu ustanawiającego strefę bezatomową w Azji Środkowej.

2. Postanowienia traktatu i protokołów, kontrowersje oraz system weryfikacji

Dokument podpisano ostatecznie 8 września 2006 roku w Semipałatyńsku. Traktat został zawarty przez wszystkie państwa regionu, po czym rozpoczęto procedurę ratyfikacyjną. Jako pierwsze układ ratyfikowały parlament Kirgistanu i Uzbekistanu (w 2007 roku), zaś rok później umowę przyjęły także Tadżykistan, Turkmenistan oraz Kazachstan (jako ostatni kraj 11 grudnia 2008 roku). Dokument wszedł w życie 21 marca 2009 roku.

W preambule traktatu strony zadeklarowały, że zawarcie układu ma stanowić krok w kierunku zupełnego wyeliminowania broni jądrowej, a także powszechnego rozbrojenia. Broń nuklearna oraz inne urządzenia tego rodzaju zostały zdefiniowane jako „każda broń lub inne urządzenie zdolne do wyzwolenia energii nuklearnej, którego użycie jest niedopuszczalne w celach cywilnych lub wojskowych”. Postanowienia traktatu odnoszą się do terytorium lądowego państw – stron, wodnego (zatok, jezior, rzek i strumieni), jak również przestrzeni powietrznej.

W artykule 3 traktatu państwa zobowiązały się zaniechać posiadania, badań, produkcji oraz uzyskiwania w jakikolwiek sposób broni jądrowej i innych urządzeń tego typu. Zakaz obejmuje też produkcję, nabywanie, przechowywanie oraz przemieszczanie broni, a także składowanie odpadów radioaktywnych na terytorium państw – stron przez jakikolwiek inny podmiot. Ponadto, państwa zobowiązały się nie przeprowadzać jakichkolwiek eksplozji jądrowych na terytorium objętym traktatem i dołożyć wszelkich starań w celu rekultywacji terenów zdegradowanych wskutek użycia broni jądrowej w czasach sowieckich. Innym postanowieniem dokumentu jest zakaz dostarczania materiału rozszczepialnego, źródeł takiego materiału bądź urządzeń służących do jego produkcji jakiemukolwiek państwu nie posiadającemu broni jądrowej. Układ pozostawia państwom – stronom swobodę w kwestii wykorzystania energii atomowej dla celów pokojowych.

Kraje Azji Środkowej zobowiązały się również do przyjęcia standardów efektywnej fizycznej ochrony materiałów nuklearnych oraz sprzętu do jego produkcji, aby zapobiec wykorzystaniu tych materiałów w niepożądany sposób (np. nielegalnemu handlowi lub kradzieży). Środki przyjęte przez państwa - strony mają odpowiadać zapisom Konwencji o Fizycznej Ochronie Materiałów Nuklearnych zawartej w 1987 roku w Montrealu, jak również wytycznym Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej. Ponadto, państwa – strony zdecydowały o organizacji corocznych spotkań przeglądowych poświęconych implementacji postanowień traktatu. Na wniosek każdego państwa możliwe jest również zorganizowanie spotkania nadzwyczajnego. Traktat nie stoi w sprzeczności z żadnymi zobowiązaniami przyjętymi przez państwa – strony na mocy innych porozumień przed wejściem w życie układu z Semipałatyńska. Dokument został zawarty na czas nieokreślony.

Do traktatu ustanawiającego strefę bezatomową dołączony został protokół, w którym pięć państw „atomowych” i jednocześnie stałych członków Rady Bezpieczeństwa ONZ – USA, Rosja, Chiny, Francja i Wielka Brytania udziela państwom – stronom układu gwarancji, że nie użyje przeciwko nim broni jądrowej oraz będzie powstrzymywać się od gróźb tego rodzaju. Ponadto, przedstawiciele stałych członków Rady Bezpieczeństwa i poszczególnych organizacji międzynarodowych mogą być zapraszani na spotkania przeglądowe państw - stron w charakterze obserwatorów.

Niemniej jednak, żadne z mocarstw udzielających powyższych gwarancji dotychczas nie ratyfikowało postanowień protokołu. Nie jest to sytuacja nowa, ponieważ  z podobnym przypadkiem spotkano się już w drugiej połowie lat 90. po ustanowieniu strefy bezatomowej Azji Południowo-Wschodniej (dokument podpisano w Bangkoku w 1995 roku, wszedł w życie dwa lata później). Jeśli chodzi natomiast o strefę Azji Środkowej, przynajmniej trzech z pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa zgłasza swoje uwagi odnośnie do zapisów traktatu z Semipałatyńska. Rosja oraz Chiny wielokrotnie wyrażały swoje poparcie dla tej inicjatywy (m.in. na forum Szanghajskiej Organizacji Współpracy w 2008 roku), lecz USA, Francja oraz Wielka Brytania są już w tej kwestii znacznie bardziej krytyczne. Najwięcej obaw wzbudza w tych państwach zapis artykułu 12, na mocy którego traktat nie stoi w sprzeczności z żadnymi zobowiązaniami przyjętymi przez państwa – strony wskutek zawarcia innych porozumień przed wejściem w życie układu z Semipałatyńska. Zdaniem Waszyngtonu, Paryża i Londynu, kraje Azji Środkowej stworzyły w ten sposób swoistą „furtkę” dla Rosji. Otóż na mocy Traktatu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (Taszkent, 1992) Rosja może umieszczać na terytoriach państw – stron (w tym przypadku Kazachstanu, Uzbekistanu, Tadżykistanu oraz Kirgistanu) broń jądrową dla zapewnienia wspólnego bezpieczeństwa.

Oprócz protokołu o gwarancjach udzielanych przez państwa „atomowe”, w tekście układu z Semipałatyńska jest również mowa o protokole dodatkowym, który ma zostać przyjęty i ratyfikowany przez państwa - strony nie później, niż w ciągu osiemnastu miesięcy od wejścia w życie traktatu. Na mocy tego protokołu Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej zostaje upoważniona do kontroli sytuacji w regionie Azji Środowej w kwestii działalności związanej z wykorzystaniem materiałów nuklearnych (odnosi się to również do rodzajów działalności nie wyrażonych expressis verbis w tekście traktatu). Kontrola MAEA dotyczyć ma nie tylko ewentualnej działalności wojskowej, ale także cywilnej.

3. Znaczenie układu z Semipałatyńska

Strefa bezatomowa Azji Środkowej stanowi bez wątpienia kolejny krok w kierunku ograniczenia wykorzystania broni jądrowej w skali świata, ale oprócz tego posiada także kilka cech wyróżniających ją spośród innych tego rodzaju porozumień. Otóż jest to pierwszy wielostronny traktat w dziedzinie bezpieczeństwa przyjęty przez wszystkie państwa Azji Środkowej (niechętne, by mówić jednym głosem na forach międzynarodowych, zmagające się z wieloma konfliktami wewnętrznymi oraz lokalnymi pomiędzy państwami). Ponadto, jest to pierwsza strefa na świecie utworzona w regionie, w którym wcześniej była rozmieszczona broń jądrowa oraz druga (po strefie Azji Południowo-Wschodniej) bezpośrednio granicząca z mocarstwami atomowymi (Rosją i Chinami). Warto także podkreślić, iż żadna z wcześniej utworzonych stref nie leży w całości na półkuli północnej, jak również nie składa się z krajów należących w przeszłości do Związku Radzieckiego. Strefa powstała na mocy porozumienia z Semipałatyńska stanowi w tej mierze swoisty precedens.

Znaczenie strefy bezatomowej Azji Środkowej było wielokrotnie podkreślane przez przedstawicieli najważniejszych instytucji lub organizacji zajmujących się bezpieczeństwem w skali globalnej. Warto w tym miejscu przytoczyć chociażby słowa Dyrektora Generalnego Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej Mohammeda ElBaradei („strefa jest istotnym regionalnym przedsięwzięciem służącym bezpieczeństwu oraz budowie zaufania”) oraz Sekretarza Generalnego ONZ Ban Ki-moona („strefa ma szczególne znaczenie, ponieważ jest pierwszą utworzoną przez kraje w pełni podporządkowujące się reżimowi CTBT; wierzę, że powstanie tej strefy stanowi istotny krok w kierunku powszechnego rozbrojenia, jak również podkreśla moralne i strategiczne znaczenie podejmowania tego rodzaju przedsięwzięć”).

Bibliografia:

1. Potter William, Kassenova Togzhan, Loukianova Anya, Central Asia becomes a Nuclear-Weapon-Free Zone, URL <http://cns.miis.edu/stories/081201_canwfz.htm>, 11.11.2011.
2. Rakowska Ewa, Broń atomowa w Kazachstanie i Azji Środkowej,
URL <http://www.psz.pl/tekst-7324/Ewa-Rakowska-Bron-atomowa-w-Kazachstanie-i-Azji-Srodkowej>, 11.11.2011.
3. Słowik Olga, Azja Centralna strefą bezatomową, URL <http://www.psz.pl/tekst18635/ Azja-Centralna-strefa-bezatomowa>, 11.11.2011.
4. Azja Centralna strefą wolną od broni atomowej, URL <http://www.azjapacyfik.pl/index_ 2501.php?a_2501=616&b_2501=120>, 11.11.2011.
5. Azja Środkowa – strefa wolna od broni jądrowej, URL <http://www.kazakhstan.pl/index. php?option=com_content&view=article&id=353%3Aazja-rodkowa--strefa-wolna-od-broni-jdrowej&catid=8%3Aaktualnoci-2009&Itemid=19&lang=pl>, 11.11.2011.
6. Ban welcomes Central Asia’s decision to renounce nuclear weapons, URL <http://www.un.org/ apps/news/story.asp?NewsID=30251&Cr=non-proliferation &Cr1=disarmament>, 11.11.2011.
7. Central Asia: Towards a nuclear-free world, URL < http://www.iaea.org/newscenter/news/ 2006/central_asia.html>, 11.11.2011.
8. Fact-sheet: Treaty on a Nuclear-Weapon-Free Zone in Central Asia, URL <http://www.un.org/disarmament/WMD/Nuclear/pdf/canwfz-fact-sheet.pdf>, 11.11.2011.
9. Nuclear-Weapon-Free Zones (NWFZ) at a glance, URL <http://www.armscontrol.org/ factsheets/nwfz>, 11.11.2011.
10. Nuclear-Weapon-Free Zone in Central Asia, URL <http://www.iaea.org/newscenter/ news/ 2009/canwfztreaty.html>, 11.11.2011.
11. Słownik pojęć i organizacji międzynarodowych – strefa bezatomowa, URL <http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/haslo,strefa_bezatomowa>, 11.11.2011.
12. Treaty on a Nuclear-Weapon-Free Zone in Central Asia, URL <http://cns.miis.edu/ stories/ pdf_support/060905_canwfz.pdf>, 11.11.2011.