Krystyna Plebańska: System polityczny Słowacji

• słowacja
• system polityczny słowacji
• _pe24

1. Konstytucja (z dnia 1.09.1992)

Składa się ze wstępu oraz 156 artykułów zawartych w dziewięciu rozdziałach.
We wstępie wyłożona jest geneza państwowości oraz wola utworzenia demokratycznej formy rządów. Interesujące jest zróżnicowanie podmiotu władzy na „Naród słowacki” oraz „obywateli państwa należących do mniejszości narodowych i grup etnicznych żyjących na terytorium Republiki Słowackiej”.

My, Naród Słowacki, pomni na polityczne i kulturalne dziedzictwo swoich przodków i na stuletnie doświadczenie w walce o byt narodowy i własną państwowość, państwowość poczuciu cyrylo-metodyckiego dziedzictwa duchowego i historycznej spuścizny Wielkich Moraw […] my, obywatele Republiki Słowackiej, uchwalamy za pośrednictwem swoich przedstawicieli tę oto Konstytucję
  
Rozdziały:
• I – poświęcony zasadom naczelnym: suwerenności, państwu prawa, wolności, demokracji przedstawicielskiej
• II – podstawowe prawa i wolności
• III- dot. gospodarki oraz Najwyższego Urzędu Kontroli
• IV – samorząd terytorialny
• V – władza ustawodawcza
• VI- władza wykonawcza
• VII- władza sądownicza
• VIII – prokuratura

Zasady umieszczone w konstytucji stanowią klasyczny katalog fundamentalnych reguł państwa demokratycznego, na czele z prawami i wolnościami jednostki oraz ich gwarancjami. Funkcje naczelnych organów państwowych uregulowane zostały zgodnie z zasadą podziału władzy, a relacje pomiędzy władzą ustawodawczą a wykonawczą oparto na podstawach systemu parlamentarnego. Zakres i sposób regulacji konstytucyjnych uległ dużym zmianom w latach 1992-2001. (Nowelizacje weszły w życie z dniem 1.01.2002).

Utrzymano dotychczasową liczbę artykułów, nadając im jednak rozbudowaną postać. Jednym z celów było dokonanie dostosowanie prawa wewnętrznego do międzynarodowego w związku z przystąpieniem Słowacji do UE.
Porównanie Konstytucji Republiki Słowackiej w jej pierwotnym brzmieniu z września 1992 roku i aktualnym uwidacznia, że obecnie mamy do czynienia z demokratyczną ustawą zasadniczą. Pewną słabością konstytucji jest tryb jej zmiany, ponieważ wystarczy do tego liczba 3/5 wszystkich posłów, czyli jedynie 90 głosów. W drodze referendum potwierdza się ustawę konstytucyjną o wstąpieniu do związku państwowego albo o wystąpieniu z tego związku.

2. System prawa wyborczego

Podstawowe zasady zostały przyjęte w ustawie wyborczej 80/1990 z dnia 16.03.1990. Niewielkie zmiany w latach `91, `92, `94- uwzględnione są w jednolitym tekście ustawy z czerwca 1992.  Na jej podstawie odbyły się pierwsze wybory parlamentarne w suwerennej Słowacji (30.9-1.10.1994).

Czynne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy ukończyli 18lat, zaś bierne prawo wyborcze tym obywatelom powyżej 21 roku życia, którzy posiadają prawo czynne. Ordynacja zezwala na zarejestrowanie listy kandydatów ugrupowania pod warunkiem posiadania min.10.000 członków (brakującą część może zastąpić petycja o dopuszczeniu do wyborów podpisana przez uprawnionych wyborców w liczbie zastępującej brakujących członków)

Ustawa wprowadziła proporcjonalny system wyborczy ( w reżimie komunistycznym formalnie system większościowy). Stosowany jest system liczenia głosów Hagenbacha-Bischoffa ( odmiana systemu d`Honta). Przy zastosowaniu tej metody wynik głosowania ustala się następująco:
a) ustala się sumę wszystkich ważnie oddanych głosów w okręgu;
b) sumę tę dzieli się przez liczbę przypadających na ten okręg mandatów powiększoną o 1;
c) otrzymaną w ten sposób liczbę zaokrągla się do liczby całkowitej i uzyskuje iloraz wyborczy;
d) liczbę ważnie oddanych głosów na każdą z list dzieli się przez iloraz wyborczy;
e) otrzymane liczby całkowite (bez uwzględniania reszt) określają liczbę mandatów przypadających każdej liście, natomiast część mandatów z reguły pozostaje nieobsadzona.

3. Referendum

Konstytucja Republiki Słowackiej w drugiej części rozdziału poświęconego władzy ustawodawczej określa zasady stanowienia prawa bezpośredniego przez obywateli, wprowadzając instytucję referendum. W drodze referendum potwierdza się ustawę konstytucyjną o wstąpieniu lub wystąpieniu ze związku państwowego oraz rozstrzyga się inne doniosłe problemy publiczne, z wyjątkiem: spraw dot. podstawowych praw i wolności, podatków, spraw poboru do wojska oraz budżetu państwa. Referendum zarządza prezydent, jeśli zażąda tego w drodze petycji przynajmniej 350 tys. obywateli lub gdy stosowną uchwałę podejmie Rada Narodowa (z wniosku np. posłów). Wyniki są wiążące, gdy w referendum uczestniczyła ponad połowa uprawnionych wyborców i gdy za rozstrzygnięciem opowiedziała się więcej niż połowa uczestników.

4. System organów państwowych

System jest poddany rygorom dwóch wiodących reguł ustrojowych, a mianowicie podziału władzy oraz parlamentarnej formy rządów. Pierwsza z nich ma charakter subsydiarny wobec drugiej. Początkowo sfery podziału kompetencji i wzajemnych relacji parlamentu, prezydenta, rządu, sądownictwa były niejasne. Zmiany konstytucji z 1999 i 2001 przyniosły istotny postęp na drodze do stabilności ustroju demokratycznego Słowacji.

A. PARLAMENT

Słowacja ma jednoizbowy parlament noszący nazwę Rady Narodowej Republiki Słowackiej.
W skład rady Narodowej wchodzi 150 posłów (4-letnia kadencja) wybieranych w pięcioprzymiotnikowych wyborach.  Istnieją klauzule zaporowe prawa wyborczego: 5 proc. dla pojedynczych partii oraz ruchów politycznych, 7 proc. dla koalicji założonych z dwóch lub trzech partii oraz 10 proc. dla koalicji czterech lub więcej partii. W wypadku nie przekroczenia progów Komisja Wyborcza obniża je do odpowiednio: 4 proc., 5 proc. i 8 proc.

Kluby poselskie nie mogą liczyć mniej niż 8 członków (art. 64 Regulaminu Rady Narodowej), dopuszczalne jest ich łączenie i dzielenie. Przedstawiciele klubów delegują 
swoich przedstawicieli do Gremium Poselskiego (ciało opiniodawcze).

{mospagebreak} 

Kompetencje parlamentu można scharakteryzować jako rozległe, zwłaszcza w zakresie legislacji. Zakres ustawodawstwa jest konstytucyjnie nieograniczony i obejmuje m.in.: uchwalanie ustaw, rozpatrywanie ważniejszych umów międzynarodowych.

W ramach funkcji kontrolnej i kreacyjnej Rady Narodowej możemy wyróżnić w pierwszym rzędzie rozpatrywanie Deklaracji programowej rządu- opierając się na niej kontroluje ona pracę rządu. Uprawnienia kontrolne przysługują całej izbie, komisjom parlamentarnym i poszczególnym posłom. Innymi środkami kontrolnymi są interpelacje poselskie oraz tzw. „Czas pytań”. Niezadowalająca odpowiedź na interpelację posła może prowadzić do debaty plenarnej oraz podjęcia przez całą izbę rezolucji. Podmiotami interpelacji są: rząd, członkowie rządu, centralne organy rządowe, natomiast „Czas pytań”, który jest obligatoryjnym elementem porządku posiedzeń Rady Narodowej, pozwala na zadawanie pytań także prokuratorowi generalnemu i przewodniczącemu NUKu.
  
 Zakres kompetencji Rady Narodowej:
• przed rokiem 2001:
uchwalenie i kontrola wykonania budżetu, rozpatrywanie podstawowych problemów polityki państwa, tworzenie centralnych organów, wybór i odwołanie przewodniczącego NUKu oraz prokuratora generalnego
• nowe kompetencje (po roku 2001) :
prawo zawierania pokoju oraz wypowiadania wojny, wyrażanie zgody na obecność obcych wojsk na terytorium kraju, wyrażanie zgody na ratyfikację ważniejszych umów międzynarodowych, prawo powoływania oraz odwoływania Publicznego Obrońcy Praw, prawo przyjęcia rezolucji o zwrócenie się do wyborców o odwołanie prezydenta w głosowaniu powszechnym.

Podstawą organizacji i funkcjonowania Rady Narodowej jest konstytucja oraz regulamin („Zasady postępowania” ) z  24.10.1996.  Uregulowano w nim dość szczegółowo zagadnienia organów Rady Narodowej i ich pracy.
Rada pracuje w trybie tzw. „ stałej sesji” trwającej 4 lata. Jej posiedzenia zwołuje przewodniczący (również w ciągu 7 dni na wniosek 30 deputowanych).

Komisje RN:
- Mandatowa i Regulaminowa
- Niepołączalności Funkcji
- Konstytucyjna i Spraw Ustawodawczych
   - komisje o profilu resortowym
   - komisje kontrolne  - komitety robocze o funkcji opiniodawczej ( obecnie kilkanaście).

B. PREZYDENT

Na Słowacji istnieje dwuczłonowy model egzekutywy, w skład której wchodzi prezydent i rząd.  Prezydent wybierany jest przez obywateli w wyborach powszechnych (od 1999), według 4 przymiotnikowego systemu wyborczego (równość, powszechność, tajność aktu głosowania, bezpośredniość). Jego kadencja trwa 5 lat, dopuszczalna jest jedna reelekcja. Kandydatów na ten urząd mogą zgłaszać: co najmniej 15 posłów i grupa obywateli z podpisanym wnioskiem co najmniej 15.000 uprawnionych do głosowania.

Odpowiedzialność prezydenta ma dwie formy: może on zostać odwołany przez elektorat w drodze plebiscytu, który zarządza przewodniczący RN ( uzyskanie bezwzględnej większości plebiscytowej jest trudne) lub przez Sąd Konstytucyjny za zawinione naruszenie konstytucji i zdradę stanu.

Prezydent mianuje premiera, a na jego wniosek także i ministrów. Może on także w określonych sytuacjach rozwiązać parlament. Nie przysługuje mu prawo inicjatywy ustawodawczej, choć jego wpływ na ten proces wzrósł. Pośredniemu wzmocnieniu pozycji prezydenta i parlamentu służy podział uprawnień do zastępowania prezydenta w sytuacjach określonych przed postanowienia konstytucyjne (aktualne rozwiązanie jest precyzyjniejsze niż poprzednie: niektóre uprawnienia są nieprzenoszalne, a reszta uprawnień została równo podzielona między rząd a premiera oraz przewodniczącego Rady Narodowej.

Prezydentura stawała się powodem kryzysów konstytucyjnych: w roku 1995 próbowano odwołać prezydenta Kovaca na drodze parlamentarnej, Mečiar sugerował wtedy potrzebę zmiany systemu politycznego na prezydencki lub kanclerski. W 1996 trwał ostry kryzys na szczytach władzy. Prezydent Kovacs w liście z 15 listopada 1996 tak określił stan państwa: „To przykre, że po 7 latach obywatele tego kraju znowu muszą podnieść swój głos, by wołać o sprawiedliwość i prawa człowieka.” Od października 1998 do marca 1999 urząd prezydenta był nieobsadzony. Pozycja prezydenta aż do roku 1999 była wynikiem niespójnych zasad zawartych w konstytucji. Z jednej strony miał pełnić rolę głowy państwa, z drugiej jego rola była sprowadzana do podmiotu wspierającego rząd. Zmiany konstytucyjne w latach 1998, 1999 i 2001 na nowo ukształtowały jego rolę.
Do nowych uprawnień prezydenta należy „zapewnianie swoimi decyzjami prawidłowego funkcjonowania konstytucyjnych organów”, obsadzanie stanowisk sędziowskich. Utracił jednak np. prawo uczestniczenia w pracach rządu i przewodniczenia im lub stosować weto wobec ustaw konstytucyjnych). W przypadku aktów prawnych wydawanych prezydenta nie jest wymagana kontrasygnata premiera.
Generalnie można powiedzieć, że ograniczenie części prezydenckich uprawnień nie osłabia jego roli. Jest to właściwie wyodrębniony, samodzielny organ państwa. Może on spełniać aktywną rolę jako głowa państwa, uczestnik procesu ustawodawczego lub arbiter polityczny.

Prezydenci Słowacji:
od 1993 roku
1. Vladimír Mečiar (p.o.) (191 stycznia 1993 – 2 marca 1993)
2. Michal Kováč (2 marca 1993 – 2 marca 1998)
3. Vladimír Mečiar i od 14 lipca także Ivan Gašparovič (obaj p.o.) (2 marca 1998 – 30 października 1998)
4. Mikuláš Dzurinda i Jozef Migaš (obaj p.o.) (30 października 1998 – 15 czerwca 1999)
5. Rudolf Schuster (15 czerwca 1999 – 15 czerwca 2004)
6. Ivan Gašparovič (15 czerwca 2004 - 2009)

C. RZĄD

Do 2001 roku najwyższy (a obecnie naczelny) organ władzy wykonawczej. Jest organem kolegialnym. Wykonywania funkcji członka rządu nie można łączyć z mandatem poselskim. Członek rządu nie może też być m.in. prezydentem, sędzią, członkiem NUKu etc.
Rząd musi uzyskać akceptację parlamentu, poprzez udzielenie mu przez izbę wotum zaufania. Parlament może w każdym momencie odwołać rząd lub tylko jednego jego członka poprzez udzielenie mu wotum nieufności
Rząd tworzony jest w 3 etapach:
- prezydent desygnuje premiera
- premier formułuje koalicję rządową
- na wniosek premiera prezydent mianuje pozostałych członków rządu

Jeśli zaś chodzi o skład rządu, to konstytucja nie określa liczby wiceprzewodniczących rządu ani ministrów. ( W latach 1992-2002 liczba wiceprzewodniczących wahała się między 3 a 5, natomiast liczba ministrów od 13 do 15).

Rząd rozstrzyga główne zagadnienia związane z : programem rządowym, budżetem, uchwalaniem projektu ustaw, rozpatrywaniem umów międzynarodowych, przedstawianiem Sądowi Konstytucyjnemu wniosków o zbadanie zgodności z konstytucją itp. Katalog ten może ulec ustawowemu rozszerzeniu. Program działalności rządu musi uzyskać akceptację Rady Narodowej.

Konstytucja słowacka nie normuje zadań premiera w dziedzinie kierowania rządem, dbania o wykonanie aktów rządu czy samodzielnego wydawania rozporządzeń. Jednak pozycja słowackiego premiera wcale nie jest słaba, bowiem jego znaczenie ustrojowe mierzone jest (jak w odniesieniu do żadnego organu) w pierwszym rzędzie jego pozycją polityczną wobec własnej partii, w koalicji, parlamencie.

Premierzy Słowacji (od 1993 roku)
1. Vladimír Mečiar (1 stycznia 1993-14 marca 1994)
2. Jozef Moravčík (16 marca 1994- 13 grudnia 1994)
3. Vladimír Mečiar (13 grudnia 1994 – 29 grudnia 1998)
4. Mikuláš Dzurinda (30 grudnia 1998 - 2006)
5. Robert Fico (od 2006 roku)

5. Władza sądownicza 

A. Sąd Konstytucyjny

Jedyny organ ochrony konstytucyjności, jednoinstancyjny, niezawisły. W jego konstrukcji widoczne są pewne wpływy unormowań sądownictwa konstytucyjnego międzywojennej Czechosłowacji oraz po roku 1989. Jednakże przed rokiem 1993 trudno mówić nawet o tradycji sądownictwa konstytucyjnego, ze względu na wątłe orzecznictwo w tej kwestii.
 
Podstawą prawną działania jest – poza konstytucją - ustawa ze stycznia 1993 o organizacji Sądu Konstytucyjnego i postępowaniu przed nim oraz statusie sędziów.
 Charakterystyka sądowej kontroli konstytucyjności w Słowacji:
• Kontrola ma charakter skoncentrowany - jedyny organ rozstrzygający zagadnienia konstytucyjności)
• Skład: 13 sędziów (12-letnia kadencja, bez możliwości powtórnego piastowania funkcji. Sędziów mianuje prezydent wśród kandydatów przedstawionych przez parlament)
• Zasada następczego charakteru kontroli (sąd nie bada zgodności ustaw/projektów przepisów z aktami prawnymi promulgowanymi w sposób określony ustawą; wyjątkiem są umowy międzynarodowe, do przyjęcia których potrzebna jest zgoda parlamentu)
• Komplementarność form kontroli (kontrola abstrakcyjna oraz kontrola związana z konkretnym sporem prawnym)
• Skargowość postępowania (wniosek: 1/5 posłów Rady Narodowej, prezydent, rząd, sąd, Prokurator Generalny)
• Kontroli konstytucyjności podlegają wszystkie powszechnie obowiązujące akty normatywne
• Zasada ostateczności i bezwzględnego charakteru orzeczeń.
• W sprawach spornych sąd ogłasza wykładnię konstytucji/ustawy konstytucyjnej.

{mospagebreak} 

B. Wymiar sprawiedliwości:

System sądów tworzą. Sąd Najwyższy oraz sądy wojewódzkie/powiatowe ( I instancja), sądy wojskowe (dwuinstancyjne).
Silne oddziaływanie polityczne władzy na funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości było powodem krytyki jako zagrożenia demokracji. Badająca ten problem Rada Europy w listopadzie 1997 r. stwierdziła przypadki jawnych nacisków na prowadzenie spraw sądowych.
Minister sprawiedliwości miał pełną swobodę w powoływaniu/odwoływaniu prezesów/wiceprezesów sądów, a co za tym idzie kontroli i wpływania na pracę sędziów. Pierwszy pozytywny sygnał poprawy sytuacji datuje się na rok 1998, a następnie 2000, kiedy to Rada Narodowa uchwaliła „Sądowy kodeks” (ustawa o sędziach i ławnikach). Zmiany ugruntowała nowela konstytucyjna z 2001r.

6.  System partyjny

Pluralistyczny system partyjny Słowacji zaczął się kształtować w następstwie wydarzeń „aksamitnej rewolucji”. Stanowił on część czechosłowackiego systemu partyjno-politycznego, jednak na poziomie republiki był autonomiczny. W latach 1989-1992 nim wytworzyły się bądź przedwcześnie rozpadły się więzi pomiędzy partiami czeskimi a słowackimi, np. czeska ODS podjęła starania na rzecz założenia swej słowackiej filii (DS) zakończone porażką (w Czechach 30 proc. głosów, w wyborach słowackich koalicja ODS-DS zdobyła tylko 4 proc.).

Bezpośrednio po przełomie 17 listopada 1989 dokonały się trojakiego rodzaju zmiany w systemie partyjnym:
• ewolucja ideowa i programowa
         np. Komunistyczna Partia Słowacji, Partia Demokratyczna, Partia Wolności.
• odrodzenie partii zlikwidowanych przed 1948
         np. Socjaldemokratyczna Partia Słowacji
• tworzenie nowych ruchów i partii politycznych, które w początkowym okresie odegrały rolę decydującą
np. VPN ( Społeczeństwo Przeciw Przemocy ) liderzy: Dubcek, Kniażko, Mečiar.

Dominujące cechy słowackiego systemy partyjnego:
1. Większość partii powstała na skutek podziałów partii macierzystych bądź secesji frakcji.
2. Przeważają partie niewielkie, liczące 10-30.000 członków.
3. Większość partii unika jasnego formułowania programu polit. w dziedzinie społeczno-ekonomicznej

Główne partie słowackiej sceny politycznej:
• KDH – Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny, zał. 1990
• DS. – Partia Demokratyczna , 1989
• Partia Koalicji Węgierskiej SMK/MKP
• HZDS – Ruch Na Rzecz Demokratycznej Słowacji, 1991
Powstała po ustąpieniu Mečiara z funkcji premiera Słowacji (jeszcze części Czechosłowacji) i jego konflikcie z liderem VPN (Ruch Przeciw Przemocy-pierwsza demokratyczna partia po upadku komunizmu).
• SOP – Partia Obywatelskiego Porozumienia , 1998
      z tej partii wywodził się były prezydent Rudolf Schuster
• SDL - Partia Demokratycznej Lewicy,
• SDKU – Chrześcijańsko-Demokratyczna Unia Słowacka, 1998, premier
• SNS - Słowacka Partia Narodowa, 1989
• SDSS - Słowacka Partia Socjaldemokratyczna , 1990
• ANO - Partia Nowego Obywatela
• SMER -  (Kierunek)  1997.
         Partia lewicowa. W 2006 wygrała wybory, uzyskując 29,1 proc. głosów i 50 mandatów w 150-osobowym parlamencie. Jej przywódca, obecnie premier, Robert Fico to najpopularniejszy polityk na Słowacji. Bywa postrzegany jako populista. Wzywał do „ogromnych niesprawiedliwości społecznych, do których dopuściła rządząca koalicja” pod kierownictwem premiera Mikulasza Dziurindy. Smer to partia „trzeciej drogi”, zapowiada stworzenie państwa opiekuńczego i solidarnego.

7.  Ocena słowackiego ustroju politycznego

1) Słowacka scena polityczna należy do niestabilnych, a elektorat wykazuje ( aż do 1998 roku) znaczną rezerwę w dziedzinie aktywności politycznej.
2) Podział kompetencji organów władzy ustawodawczej i wykonawczej nie został w konstytucji słowackiej wystarczająco uregulowany, co prowadziło do licznych sporów kompetencyjnych i hierarchizacji organów państwowych w obrębie władzy wykonawczej.
3) Wyraźne jest przywiązanie do idei wolnościowo-narodowych, wzmacnianie niechęcią do mniejszości narodowych ( Romów, Węgrów), np. Słowacka Partia Narodowa, której lider znany jest z krytycznych wypowiedzi pod ich adresem.
4) Rysuje się ostry podział na zwolenników status quo i reform.
5) Istotnemu wzmocnieniu uległa prawica.
6) Występuje duża zmienność w obrębie partii, ich programów oraz koalicji.

Bibliografia:

1. „Systemy polityczne państw Europy Środkowo-Wschodniej”
praca zbiorowa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach
2. http://www.government.gov.sk/english/slovakia.html 
3.  „Europejskie systemy polityczne”
Andrzejewski, Leszczyński, Gołata, Szczepaniak
4. „ Ustroje państw współczesnych”
Gdulewicz
5. „ Partie i systemy partyjne Europy Środkowej”
Antoszewski, Herbut, Fiala, Sroka
6. Konstytucja Republiki Słowackiej 
http://www.government.gov.sk/VLADA/USTAVA/en_vlada_ustava.shtml
7. „ Political parties in post-communist eastern Europe”
Paul G. Lewis
8. Beata Szepietowska, Zasada proporcjonalności w prawie wyborczym - wybrane systemy rozdziału   
http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-695.htm