Maciej Jarecki: Węgrzy na Słowacji i w krajach sąsiednich

• maciej jarecki
• słowacja
• trianon
• wegry
• _kultura
• _pe24

Europa Środowo-Wschodnia jest obszarem niezwykle ciekawym dla badaczy zajmujących się problematyką mniejszości narodowych. Sytuacja mniejszości węgierskiej jest szczególnie interesująca ze względu na jej złożoność i zasięg występowania.

Wyjątkowo zawiła wydaje się historia mniejszości węgierskiej na Słowacji od 1918 r. do chwili obecnej. Zachodzące zmiany statusu Węgrów na Słowacji dobrze jest prześledzić na tle ewolucji ich sytuacji w krajach sąsiednich,  w szczególności Rumunii, w krajach byłej Jugosławii oraz na Ukrainie.

1. Rys historyczny

Zawarcie 4 czerwca 1920 r. traktatu w Trianon zaowocowało dla Węgier utratą 2/3 terytorium. Obszar Królestwa Węgier, który do dziś przetrwał w pamięci zbiorowej jako Nagy-Magyarország (Wielkie Węgry) został podzielony pomiędzy 5 państw (rys. 1) Równie poważne konsekwencje miał traktat z Trianon dla struktury ludnościowej Węgier: liczba mieszkańców zmniejszyła się z 21 do 8 milionów, a 5 milionów ludności narodowości węgierskiej znalazło się poza granicami kraju.[1]

Rysunek 1. – Węgry po traktacie w Trianon

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Grafika:Trianion.png (14.04.2007)

Traktat z Trianon przetrwał do dziś w pamięci zbiorowej Węgrów jako największa tragedia narodowa. Ciało „Matki-Węgier” zostało rozczłonkowane przez jej wrogów. Matka-Węgry została ukrzyżowana (rys.2). Krzyż w kształcie litery „T” oznacza Trianon[2].  

Rys. 2 – Matka-Węgry ukrzyżowana.

  
Źródło: http://free.x3.hu/derilhun/konyvek_kepek/europa_bune/keresztrefeszites.jpg (14.04.2007)
 
Nie tylko traktat z Trianon miał negatywny wpływ na sytuację Węgrów. Nie bez znaczenia, jak twierdzi M. Szczepaniak, była również węgierska emigracja ekonomiczna z lat 1941-1945, 1947-1948 i 1956-1957[3]. Sytuację pogłębił także kryzys demograficzny. Odzwierciedleniem jego skali może być fakt, że jeszcze na początku XX w. liczba Węgrów (8,4 mln) była zbliżona do wielkości populacji Rumunów (9,8 mln). Obecnie, według najnowszych danych, populacja Rumunów razem z Mołdawianami liczy ponad 23 mln, a Węgrów zaledwie około 13 mln[4].
Przyglądając się sytuacji ludności węgierskiej w Europie Środkowo- Wschodniej widzimy ogromną dysproporcję między wielkością populacji Węgrów zamieszkujących we własnym kraju a liczbą tych, którzy znaleźli się poza jego granicami. Z zestawień Mariana Szczepaniaka wynika, że 4,5 mln Węgrów żyje poza granicami własnego państwa, co stanowi około 43% ogółu mieszkańców dzisiejszych Węgier[5].

{mospagebreak} 

Większość Węgrów żyjących na obczyźnie mieszka w zwartych skupiskach zlokalizowanych w państwach sąsiednich (głównie w Rumunii, na Słowacji, w krajach byłej Jugosławii oraz na Ukrainie), choć mniejszość węgierską można spotkać na całym świecie (patrz tab.1 i tab.2)

Tabela 1. Mniejszość węgierska w Europie i na świecie według MSZ Węgier.

* Stan z końca 1990 r.; bez byłego ZSRR z wyjątkiem Ukrainy.
** Obywatele Izraela mówiący po węgiersku.

Źródło: Hungarians in the Outside World, w: Fact Sheets on Hungary, Budapeszt, nr 1/1993 (wyd. węgierskie MSZ) podaję za: S. Wojciechowski, Mniejszość węgierska w Europie Środkowo-Wschodniej, „Sprawy Narodowościowe” – nowa seria, 2001, z.18, s.68-69

Tabela 2. Mniejszość węgierska w Europie według Encyclopedia Britannica (stan z 1993 r.)

Źródło: Encyclopedia Britannica, 1993 Book od the Year, Chicago, 1993; RFE/RL Research Report, 9.4, 1993, cyt. za: S. Wojciechowski, Mniejszość węgierska w Europie Środkowo-Wschodniej, „Sprawy Narodowościowe” – nowa seria, 2001, z.18, s.69

2. Sytuacja mniejszości węgierskiej w wybranych państwach Europy Środkowo-Wschodniej

2.1 . Sytuacja Węgrów w Rumunii

Na terenie Rumunii znajduje się najliczniejsza mniejszość węgierska (patrz tab. 1 i 2).
Szacuje się, że w chwili obecnej Węgrzy stanowią nawet 7,1 % ludności Rumunii6. Węgrzy zamieszkują przede wszystkim tereny Transylwanii (Siedmiogrodu) gdzie stanowią ponad 20% mieszkańców. W okręgach Haghity i Covasny ich liczba sięga 80%. W niektórych transylwańskich miejscowościach liczba etnicznych Rumunów nie przekracza 2 %[7].

Sytuacja Węgrów w Rumunii po II wojnie światowej ewoluowała. Do węgierskiej rewolucji z 1956 r. Węgrzy cieszyli się swobodą w ramach Autonomicznego Regionu Węgierskiego. Obejmował on swoim zasięgiem wschodnią Transylwanię i ziemie Székely. Swobodny rozwój węgierskiej kultury i szkolnictwa został jednak zahamowany po 1956 roku, kiedy to ludność węgierska zaczęła być traktowana przez reżim Georghe Georghiu-Deja jako element wywrotowy i antykomunistyczny. Stopniowe ograniczanie autonomii Węgrów zaowocowało w końcu likwidacją Autonomicznego Regionu Węgierskiego przez Nicolae Ceauşescu w 1969 roku.  Okres rządów Ceauşescu to czas zakrojonych na szeroką skalę, planowych i bezwzględnych prześladowań Węgrów. Jednym z przejawów rumuńskiej polityki asymilacyjnej były przesiedlenia ludności węgierskiej w inne rejony kraju, nieraz wysiedlano całe wsie. Prowadzono także akcję osiedleńczą etnicznych Rumunów w Transylwanii oraz na ziemiach Székely.

Po obaleniu dyktatury Ceauşescu w 1989 r., sytuacja pozostała napięta. W marcu 1990 r. doszło do krwawych zamieszek na tle etnicznym w miasteczku Tirgu Mures. W 1993 r. sytuacja Węgrów w Transylwanii pogorszyła się jeszcze bardziej. W stolicy regionu – mieście Cluj, miejscowy burmistrz – będący zarazem przewodniczącym ultranacjonalistycznej partii rumuńskiej PUNR – rozpoczął za pomocą działań administracyjno-prawnych szykanowanie mniejszości węgierskiej[8]. Wprowadzono znaczne ograniczenia w używaniu języka węgierskiego w szkołach, zakazano wywieszania szyldów i reklam w języku węgierskim, ponadto wszyscy Węgrzy zostali usunięci z pracy w instytucjach publicznych[9].

Polityka Rumunii wobec mniejszości węgierskiej spotkała się z oburzeniem europejskiej opinii publicznej. W rozwiązanie problemu zaangażowały się Rada Europy oraz KBWE/OBWE. Budapeszt nie ustawał w wysiłkach dyplomatycznych by polepszyć dolę rumuńskich Węgrów. Osiągnięcie porozumienia było jednak bardzo trudne ze względu na emocjonalne podejście obu stron oraz silne nacjonalizmy w obu krajach.

Do podpisania przez Węgry i Rumunię traktatu o przyjaźni i dobrym sąsiedztwie doszło w końcu 16 września 1996 r., po 5 latach negocjacji. Na mocy tego porozumienia mniejszość węgierska uzyskała gwarancje zachowania tożsamości o charakterze etnicznym, kulturowym, językowym oraz wyznaniowym. Ponadto społeczności tej zagwarantowano prawo do używania języka węgierskiego w organach samorządowych i sądach na obszarach licznie przez nią zamieszkiwanych. Zapewniono też możliwość używania węgierskich imion i nazwisk, nazw miejscowości i ulic, a także prawo tworzenia własnego szkolnictwa i środków przekazu.[10]

Porozumienie rumuńsko-węgierskie w sprawie statusu mniejszości narodowych było wydarzeniem przełomowym. Osiągnięcie kompromisu w tej trudnej sprawie uwiarygodniło oba kraje w oczach partnerów zagranicznych jako państwa demokratyczne i stabilne, gdzie przestrzegane są prawa człowieka i prawa mniejszości narodowych. Traktat został skrytykowany przez część kół politycznych na Węgrzech i w Rumunii, jednak w większości jego ocen jest pozytywna – prawne zagwarantowane praw mniejszości znacznie ułatwiło im życie w obcym etnicznie kraju.

2.2. Sytuacja Węgrów w byłej Jugosławii

Liczbę Węgrów zamieszkujących kraje byłej Jugosławii (głównie Serbię, Chorwację
i Słowenię) szacuje się na 340 – 450 tys.[11] Obszarem konfliktogennym jest zamieszkała przez mniejszość węgierską a należąca do Serbii prowincja Vojvodina. Ludność zamieszkująca ten teren to autochtoni, którzy nie przenieśli się do Węgier po 1920 r. gdy Vojvodina decyzją traktatu z Trianon została przyłączona do Jugosławii.  Po II wojnie światowej podobnie, jak w Rumunii, sytuacja Węgrów stopniowo się pogarszała. Chociaż stanowili około 19 % mieszkańców prowincji, w latach 70-tych zostali pozbawieni autonomii, w tym np. prawa posługiwania się językiem ojczystym. Szykany ze strony serbskich nacjonalistów nasiliły się w latach 90-tych po ujawnieniu faktu, iż Węgry handlowały bronią z Chorwacją. Atmosferę wzajemnej nieufności podniosła też wypowiedź premiera Węgier Józsefa Antalla z lipca 1991, że „Vojvodina nie musi po wsze czasy należeć do Serbii”[12].

Wybuch konfliktu bałkańskiego spowodował ucieczkę ok. 30 tys. Węgrów z terenów Vojvodiny do ojczyzny. Tych, którzy pozostali spotkał niezwykle ciężki los. Zdarzało się tak, że na froncie po przeciwnych stronach stawali Węgrzy przymuszeni do służby w szeregach różnych walczących ze sobą armii[13].

{mospagebreak} 

Do ponownego wzrostu napięcia w Vojvodinie doszło pod koniec 1996 r. Na ulicach znalazły się duże grupy serbskich uchodźców, głównie z Bośni i Krainy, które niejednokrotnie pod groźbą użycia siły zmuszały mieszkańców (nie-Serbów) do ich opuszczenia. Łącznie odnotowano ponad tysiąc przypadków wypędzenia rodzin chorwackich i węgierskich z tej prowincji, na skutek czego liczba Węgrów, którzy wyemigrowali stamtąd wzrosła do 50 tys[14].

Obecnie, w rządzonej przez Vojislava Koštunicę Serbii, prawa mniejszości węgierskiej są w zasadzie respektowane. Pozostali w Vojvodinie Węgrzy starają się być lojalnymi obywatelami Serbii i nie powodować niepotrzebnych napięć. Rząd serbski ma z kolei dużo problemów z Albańczykami w Kosowie, nie jest więc zainteresowany podgrzewaniem atmosfery w Vojvodinie.

2.3. Sytuacja Węgrów na Ukrainie

W porównaniu z sytuacją Węgrów w Rumunii,  krajach byłej Jugosławii oraz Słowacji, sytuacja Węgrów na Ukrainie budzi stosunkowo najmniej emocji. Licząca między 130 a 200 tys. mniejszość węgierska zamieszkuje przede wszystkim tereny Rusi Zakarpackiej – okolice miast Użhorod, Mukaczewo i Winohradow.

Sytuacja Węgrów ukraińskich jest uregulowana przez szereg aktów prawnych: ukraińsko-węgierską deklarację o zasadach współpracy dla zagwarantowania praw mniejszości narodowych z 31 maja 1991r., deklarację praw narodowości Ukrainy z 1 listopada 1991 r., czy prawa mniejszości narodowych na Ukrainie z 25 czerwca 1992 roku. Młode państwo ukraińskie szybko i kompleksowo uregulowało status mniejszości narodowych, w tym węgierskiej, dzięki czemu udało się uniknąć konfliktów na linii państwo-mniejszości. Węgrzy są lojalnymi obywatelami państwa ukraińskiego. Aż 50 na 100 ankietowanych Węgrów wyraziła aprobatę dla państwa ukraińskiego[15]. Należy podkreślić, że na brak konfliktów między mniejszością węgierską a państwem ukraińskim wpływa także dużo mniejsza liczba tej ludności, oraz ustabilizowany charakter regionu Rusi Zakarpackiej.

2.4.  Mniejszość węgierska na Słowacji

Dwudziestolecie międzywojenne

Geneza mniejszości węgierskiej na Słowacji sięga końca I wojny światowej.  W 1918 r. wskutek rozpadu Austro-Węgier i powstania Republiki Czechosłowackiej, cześć ludności węgierskiej znalazła się w państwie współrządzonym przez Słowaków. Na konferencji pokojowej w Paryżu 12 czerwca 1919 r. oraz w traktacie pokojowym zawartym w Trianon w 1920 r. ustalono granicę między Czechosłowacją a Węgrami, za sprawą której część etnicznych Węgrów oraz część etnicznych Słowaków znalazła się na terytorium innego państwa[16].

W dwudziestoleciu międzywojennym relacje między Węgrami a Słowakami były trudne ze względu na silne nacjonalizmy w obu krajach, oraz nową sytuacje w jakiej znalazły się oda narody. Ludność węgierska musiała przyzwyczaić się do życia pod obcymi rządami. Wśród Słowaków natomiast wytworzył się mit o rzekomej tysiącletniej niewoli węgierskiej. W 1896 r. Węgrzy z węgierskiej części monarchii obchodzili uroczyście milenium, rocznicę tysiąclecia od czasu przybycia Węgrów do Kotliny Karpackiej. W konsekwencji owe tysiąc lat przyjęli również do swojej pamięci historycznej Słowacy, ale jako mit o tysiącu lat niewoli[17].

Prawa mniejszości narodowych w międzywojennej Czechosłowacji były zagwarantowane głównie przez Konstytucję (artykuł 129), Ustawę nr 122/1920 z 20 września 1920 r. oraz rozporządzenie rzędowe z dnia 3 lutego 1926 roku. W jednostkach terytorialnych gdzie mniejszość narodowa stanowiła więcej niż 20% mieszkańców administracja była zobowiązana do posługiwania się językiem tej mniejszości. W każdej miejscowości, w której było co najmniej 40 dzieci danej narodowości objętych obowiązkiem szkolnym należało utworzyć szkołę podstawową oraz bibliotekę w języku danej narodowości[18]. Tam, gdzie znajdowało się 400 dzieci tworzono także szkoły drugiego stopnia. Oprócz szkolnictwa, również życie polityczne Węgrów na Słowacji wyglądało dobrze. Węgierskie partie sukcesywnie zwiększały liczbę zdobywanych mandatów w słowackim Zgromadzeniu Narodowym, w 1935 r. było to aż 14,9 %[19].

Sprawą, która wywołała wiele kontrowersji była reforma powiatów sądowych z 1926 r. W wyniku zmiany granic powiatów ludność węgierska przestała tworzyć większe skupiska w jednym powiecie, została bowiem przyporządkowana do kilku różnych jednostek administracyjnych. Protesty Węgrów były bagatelizowane przez Słowaków[20]. Również reforma rolna uderzająca w interesy arystokracji ziemiańskiej osłabiła mniejszość węgierską, której członkowie byli często posiadaczami ziemskimi w południowej Słowacji.

W latach 30-tych miejsce węgierskich partii działających w Czechosłowacji zajęła Zjednoczona Partia Węgierska (Egysült Magyar Párt), która we współpracy z siłami politycznymi czechosłowackich Niemców działała na rzecz osłabiania państwa.  Posłowie Zjednoczonej Partii Węgierskiej utworzyli po podpisaniu traktatu monachijskiego dnia 1 października 1938 r. Węgierską Radę Narodową, która zażądała przyłączenia dużej części Słowacji do Węgier. W wyniku tzw. pierwszego arbitrażu wiedeńskiego w listopadzie 1938 r. południowa cześć Słowacji zostało włączona do Węgier Horthy’ego. 

Sytuacja mniejszości węgierskiej w latach 1945-1948

Okres węgierskiej administracji na terenie dzisiejszej Słowacji w latach 1938-1945 odbił się bardzo niekorzystnie na powojennych stosunkach słowacko-węgierskich. W czasie wojny władze węgierskie dążyły do umocnienia węgierskości zdobytych ziem. Procesowi madziaryzacji towarzyszyło wysiedlanie Słowaków z terenów południowej Słowacji, czy też według nomenklatury Budapesztu Górnych Węgier. Zamknięto ponad 900 słowackich szkół, zwolniono z pracy słowackich nauczycieli.

Po odzyskaniu niepodległości przez Czechosłowację w 1945 r. rząd Beneša przyjął ostrą antywęgierską linię. Trudno się temu faktowi dziwić, zważając na to, że całe społeczeństwo słowackie miało w pamięci prześladowania z czasów wojny. Nieprzychylne Węgrom były też czeskie elity rządzące, które pamiętały udział mniejszości węgierskiej w rozbiorze terytorium przedwojennej Czechosłowacji.

Prezydent Czechosłowacji Edvard Beneš wydał kilka antywęgierskich aktów prawnych, które przeszły do historii pod nazwą „dekretów Beneša”. Na podstawie dekretu prezydenta Republiki nr 33 z sierpnia 1945 r. obywatelom Czechosłowacji narodowości węgierskiej (również niemieckiej) odebrano obywatelstwo (z wyjątkiem antyfaszystów i uczestników ruchu oporu)[21]. W stosunku do całej mniejszości węgierskiej zastosowano więc odpowiedzialność zbiorową za winy reżimu Horthy’ego. Z kolei dekret nr 88/1945 o ogólnym obowiązku pracy posłużył jako podstawa prawna dla pracy przymusowej ludności węgierskiej, którą przesiedlano z terenów południowej Słowacji do Czech gdzie brakowało robotników. W ramach tej akcji wyjechało do Czech dobrowolnie 2489 osób, a przymusowo opuściło południową Słowację 9610 rodzin (44640 osób)[22].

Władze Republiki prowadziły tez intensywną politykę resłowakizacji na terenach południowej Słowacji/Górnych Węgier. Z założenia miała ona służyć zmadziaryzowanej w czasie wojny ludności Słowackiej, jednak pod wpływem silnych nastrojów antywęgierskich poddawali się jej również członkowie mniejszości węgierskiej, w obawie przed szykanami.
     
Węgrzy w Czechosłowackiej Republice Socjalistycznej 1948-1989

Po przejęciu władzy w Czechosłowacji przez komunistów podejście do mniejszości węgierskiej radykalnie się zmieniło. Uchylono antywęgierskie ustawodawstwo Beneša i zaprzestano resłowakizacji ludności. Osobom przymusowo przesiedlonym do pracy w Czechach zagwarantowano możliwość powrotu do domów, lub pozostania w Czechach przy wsparciu finansowym państwa (zasiłek wysokości 80% majątku pozostawionego w południowej Słowacji). Aż 95% Węgrów zdecydowało się na powrót w rodzinne strony.

Zdecydowany prowęgierski zwrot w polityce czechosłowackiej po dojściu komunistów do władzy był spowodowany obawą przed dążeniami separatystycznymi Słowaków. Rządzący federacją komuniści byli bowiem przede wszystkim Czechami. Jednym ze środków w walce przeciwko słowackim siłom politycznym  było wykorzystanie problemu węgierskiej mniejszości narodowej. W tym celu należało uaktywnić politycznie oraz kulturalnie działalność narodowości węgierskiej [23].

Po okresie nieobecności węgierskiego szkolnictwa narodowościowego w latach 1945-1947, w 1948 r. nastąpiło ponowne otwarcie pierwszych 154 klas z językiem węgierskim.
W 1950 r. było już 1266 klas z językiem węgierskim i uczęszczało do nich 34200 uczniów.
W 1964 r. było na Słowacji 307 przedszkoli, 544 podstawowe szkoły dziewięcioletnie, 22 szkoły średnie ogólnokształcące, 43 technika i szkoły zawodowe oraz dwie średnie ogólnokształcące, 43 technika i szkoły zawodowe oraz dwie średnie szkoły pedagogiczne – wszystkie kształcące w języku węgierskim.[24]

{mospagebreak} 

W 1949 r. powstał Csemadok – Związek Kulturalny Węgierskiego Ludu Pracującego
w Czechosłowacji. Jego celem było, oprócz kultywowania kultury węgierskiej, utrzymywanie naturalnych związków z kultura węgierską, pielęgnowanie języka ojczystego, ochrona jego czystości oraz swobody używania[25].  Znaczący jest fakt, iż ludność słowacka nie uzyskała od władz pozwolenia na założenie swojego związku kulturalnego. Csemadok stał się więc kulturalnym monopolistą na terenie Słowacji. Spowodowało to sytuację, w której każdy mieszkaniec Słowacji, który chciał działać w dziedzinie kultury mógł to czynić tylko poprzez  Csemadok. Efektem była ponowna madziaryzacja Słowaków, tym razem jednak działo się to w ich własnym państwie, również na terenach gdzie stanowili większość.
     
Węgrzy w Czechosłowacji 1989 – 1992

Po aksamitnej rewolucji sytuacja Węgrów na Słowacji nie zmieniła się znacząco. Csemadok istniał nadal, choć stracił monopol na działalność kulturalną. W 1990 r. przyjęto nowy statut Związku, wolny od ideologicznych naleciałości okresu komunistycznego. W ramach Csemadoku utworzono szereg autonomicznych stowarzyszeń (Zrzeszenie Aktorów Amatorów, Stowarzyszenie Etnograficzne, Towarzystwo Języka Ojczystego, Towarzystwo Naukowe, Związek Folklorystyczny, Zrzeszenie Przyjaciół Śpiewu i Muzyki, Stowarzyszenie Literackiej, Stowarzyszenie Literackie)[26]. Nie nastąpiły większe zmiany w węgierskim szkolnictwie.
W 1991 roku przeprowadzono w Czechosłowacji spis powszechny, którego wyniki
w odniesieniu do mniejszości narodowych przedstawiam w tabelach (patrz tab. 3 i 4).
     
Tabela 3. Główne grupy narodowościowe Czechosłowacji (w tys.) według spisu powszechnego z 1991 roku.

Źródło: opracowane własne na podstawie: W. Eder, Zagadnienia narodowości w Czechosłowacji, „Sprawy Narodowościowe”, 1994, z.1(4), s. 205

Strukturę etniczną Słowacji według spisu z 1991 roku przedstawia tabela nr 4.

Tabela 4. Struktura etniczna Słowacji według spisu powszechnego z 1991 roku.

Źródło: M.Benža Sytuacja prawna mniejszości narodowych w Republice Słowackiej, „Sprawy Narodowościowe”, 1995, z. 2(7), s.177-178

Okres 1989-1992 zaowocował rozpadem czechosłowackiej federacji. Świadomi przychylnej polityki czeskiej Węgrzy do końca popierali istnienie federacji, co więcej, węgierskie partie polityczne działy na rzecz przekształcenia federacji w państwo unitarne. Poparcie Węgrów dla Federacji Czecho-Słowackiej  wywodziło się z obawy, że Słowacy po ewentualnym usamodzielnieniu się będą budować państwo narodowe a nie obywatelskie[27].

Sytuacja Węgrów w Republice Słowackiej w latach 1993-1998

Po utworzeniu Republiki Słowackiej konflikt narodowościowy związany z mniejszością węgierską odżył na nowo. Gdy w sąsiednich państwach (Polsce, Czechach, Węgrzech) podejmowano wysiłki zmierzające do przezwyciężenia wzajemnych urazów i uprzedzeń, w Słowacji konflikt narodowościowy stanowił podstawę działanie koalicji.[28] Sytuacja przypominała europejskie konflikty narodowościowe z dwudziestolecia międzywojennego czy okres powojennych rządów Beneša. Nacjonalistyczny rząd Vladimíra Mečiara  prowadził politykę dyskryminacji Węgrów.

Na początku 1993 r. w trybie administracyjnym zarządzono usunięcie dwujęzycznych tablic z nazwami miejscowości. Decyzja ta była sprzeczna z obowiązującym prawem słowackim, które gwarantowało istnienie dwujęzycznych nazw na terenach zamieszkałych co najmniej w 20% przez członków danej mniejszości. Na sytuacje Węgrów niekorzystnie wpłynął nowy podział administracyjny – tereny zamieszkane przez Węgrów podzielono na 5 regionów i przyłączono do obszarów etnicznie słowackich. W efekcie tego tylko w jednym regionie mniejszość węgierska nieznacznie przekroczyła 20% populacji [29].

Sprawą, która wywołała wielkie oburzenie międzynarodowe była kwestia prawa do używania języka mniejszości na Słowacji. Uchwalona w listopadzie 1995 r. ustawa o ochronie języka słowackiego zakazywała używania w urzędach i instytucjach publicznych języka innego niż słowacki. Również ta ustawa była niezgodna z konstytucją Republiki, która gwarantowała każdemu prawo posługiwania się językiem ojczystym. Za naruszenie przepisów ustawy przewidziano wysokie grzywny – do 500 tys. koron dla instytucji i 50 tys. koron dla osób fizycznych. Żyjącym w Słowacji Węgrom odebrano zatem prawo do oficjalnego posługiwania się własnym językiem, co w świetle faktu, iż w 1990 r. 71% obywateli węgierskiej narodowości zarówno w domu, jak i w pracy używało rodzimego języka – mogło szczególnie niepokoić [30].

Zaostrzającej się słowackiej polityki antywęgierskiej nie powstrzymało nawet zawarcie w marcu 1995 r. traktatu o przyjaźni i nienaruszalności granic z Węgrami. Z inicjatywy Węgier do traktatu włączono zalecenie Rady Europy nr 1201 dotyczące mniejszości narodowych, oprócz tego oba państwa potwierdziły nienaruszalność swoich granic. Traktat został ratyfikowany
w marcu 1996 r., jednak już we wrześniu Słowacja wprowadziła kolejną ustawę godzącą
w interesy Węgrów. Znowelizowano ustawę o symbolach państwowych. Na mocy noweli, każde odegranie hymnu obcego państwa na terytorium Słowacji było karane, chyba że miało miejsce podczas oficjalnej wizyty dyplomatycznej. Regulacja ta wywołała protesty mniejszości narodowych.

Konflikt na linii rząd słowacki – mniejszość węgierska zaostrzył się jeszcze bardziej w czerwcu 1997 r. wskutek tzw. bojkotu świadectw. Kilka tysięcy uczniów pochodzenia węgierskiego, uczęszczających do słowackich szkól (z węgierskim językiem wykładowym), odmówiło przyjęcia świadectw. Było to spowodowane wcześniejszym zarządzeniem Ministerstwa Szkolnictwa Słowacji o zastąpieniu dotychczasowych świadectw dwujęzycznych świadectwami tylko w języku słowackim[31]. Podstawa prawną tej zmiany była wspomniana już ustawa o języku państwowym.

Po ustawie o języku, Słowacki parlament zajął się nowelizacją kodeksu karnego. Nowela, zwana ustawą o ochronie Republiki wprowadziła surowe kary (pozbawienie wolności do lat 5) za organizowanie zgromadzeń zagrażających bezpieczeństwu, suwerenności lub konstytucyjnemu ustrojowi państwa. Wysokie kary przewidziano również za szerzenie za granicą nieprawdziwych informacji o Słowacji.[32] Sformułowanie zakresów zastosowania wymienionych przepisów w postaci klauzul generalnych pozostawiało organom stosowania prawa wielką swobodę w kwalifikowaniu czynu jako przestępstwa w świetle znowelizowanego kodeksu karnego. Doprowadziło to do sytuacji, w której można było skazać na pozbawienie wolności praktycznie każdego kto niepochlebnie wypowiadał się o rządzie w zagranicznych mediach, lub zorganizował zgromadzenie, na którym dyskutowano problem dyskryminacji mniejszości narodowych na Słowacji.

Światowo opinia publiczna była zszokowana polityką rządu Mečiara. Łamanie praw mniejszości na Słowacji było nagłaśnianie przez sprawnie funkcjonująca dyplomację węgierską. W sprawie Węgrów słowackich wielokrotnie głos zabierała Rada Europy, KBWE/OBWE oraz Unia Europejska. Antydemokratyczny zwrot Słowacji spowodował wypadnięcie tego kraju
z pierwszej grupy państw zaproszonych do członkostwa w NATO w 1999 r. Ponadto Słowacja została potępiona w rezolucji Parlamentu Europejskiego, w której czytamy, że Republika Słowacka buduje w Europie nową „żelazną kurtynę”. Rząd Mečiara odrzucił w/w rezolucję, uznając ją za ingerencję w wewnętrzne sprawy kraju i oświadczając, że nikt nie może odbierać Słowacji prawa uznania własnego języka za narodowy.[33] Pozytywnych efektów nie przyniosła też wizyta Wysokiego Komisarza OBWE np. mniejszości narodowych na Słowacji w 1996 r. Nacjonalistyczny rząd Mečiara kontynuował swoją politykę nie zważając na rosnąca izolację na arenie międzynarodowej. Zmianę kursu Słowacji przyniosły dopiero wybory w 1998 r.
     
Węgrzy na Słowacji rządzonej przez Mikuláša Dzurindę - od 1998

W wyniku wyborów z 1998 r. na czele rządu Republiki Słowackiej stanął Mikuláš Dzurinda. Nowy premier z wielkim zapałem zaczął naprawiać to, co w stosunkach z mniejszością węgierską zepsuli jego poprzednicy. Dzurinda potępiał motywowane nacjonalizmem działania Mečiara, zdawał sobie również sprawę, że poprawa losu Węgrów słowackich jest konieczna do polepszenia wizerunku Słowacji na arenie międzynarodowej. Tylko dzięki zagwarantowaniu przestrzegania praw mniejszości Słowacja mogła przełamać izolację i wrócić na swoje miejsce w jednoczącej się Europie.

W skład koalicji, która pokonała Mečiara a wyborach weszli przedstawiciele Węgrów słowackich. Dzurinda zdobył się na bardzo ważny gest: w nowym słowackim rządzie przedstawiciele mniejszości węgierskiej otrzymali stanowisko wicepremiera ds. mniejszości narodowych i praw człowieka oraz wiceministra edukacji ds. szkolnictwa mniejszościowego, wydaje się, że skorzystano z najlepszego sposobu na wciągnięcie Węgrów do współodpowiedzialności za losy słowackiego państwa[34].

Symbolem nowego otwarcia w stosunkach węgiersko-słowackich było odbudowanie mostu granicznego na Dunaju łączącego słowackie Štúrovo  i węgierski Esztergom. Przeprawa zniszczona w czasie II wojny światowej doczekała się rekonstrukcji dopiero w 2001 r., wcześniej nie było woli politycznej żadnej ze stron.
  
Fot. 1 – premier Węgier Viktor Orbán, premier Słowacji  Mikuláš Dzurinda i unijny komisarz ds. rozszerzenia Günter Verheugen otwierają most Štúrovo – Esztergom

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Źródło: http://www.nowe-panstwo.pl/06_2002_miesiecznik/06_2002_zagranica.htm (15.04.2007)
   
Za rządów Dzurindy uchylone zostały niekonstytucyjne ustawy godzące w prawa mniejszości narodowych. Konstytucja Republiki Słowackiej gwarantuje mniejszościom narodowym i grupom etnicznym prawo rozwijania własnej kultury, propagowania i otrzymywania informacji w ojczystym języku, zakładania towarzystw, organizacji narodowościowych oraz instytucji oświatowych.[35] Obecnie te konstytucyjne prawa mniejszości są na Słowacji przestrzegane.

Rozwiązany został konflikt wokół świadectw szkolnych, a w lipcu 1999 r. parlament słowacki przyjął ustawę o językach mniejszości narodowych, która gwarantuje prawo posługiwania się językiem ojczystym w gminach zamieszkałych w przynajmniej 20% przez członków mniejszości. Na mocy ustawy mniejszość może porozumiewać się w urzędach w swoim języku, wydawać w nim dokumenty oraz przeprowadzać obrady rady gminy w swoim języku. Ustawa o językach mniejszości narodowych spotkała się z różnym przyjęciem wśród słowackich Węgrów. Z jednej strony z zadowoleniem przyjęto fakt ustawowego zagwarantowania praw językowych, z drugiej jednak Węgrzy apelowali o obniżenie progu procentowego do 10%, co pozwoliłoby korzystać z praw większej ilości gmin zamieszkałych przez Węgrów.

{mospagebreak} 

Zakończenie

Historia mniejszości węgierskiej w Europie Środkowo Wschodniej od 1918 r. do dziś jest bardzo zagmatwana i trudna do pełnego przedstawienia w tak krótkiej pracy. W okresie dwudziestolecia międzywojennego prawa Węgrów były często naruszane. W czasie II wojny światowej często ofiary zmieniły się w oprawców – na terenach objętych administracją węgierską miało miejsce prześladowanie ludności krajów okupowanych. Po II wojnie światowej, w krajach demokracji ludowej, „bratni naród węgierski” cieszył się pewną autonomią. Trochę inaczej sytuacja wyglądała w Czechosłowacji. Okres 1945-1948, czyli czas przed przejęciem władzy przez komunistów, wypełniły prześladowania Węgrów będące swego rodzaju zemstą za prześladowania Słowaków w czasie II wojny światowej.

Po rewolucji węgierskiej w 1956 r. sytuacja Węgrów w krajach obozu socjalistycznego pogorszyła się. Byli oni traktowani jako grupa o charakterze kontrrewolucyjnym, ich autonomia została zniesiona zarówno w Transylwanii, jaki i w Vojvodinie. W  komunistycznej Czechosłowacji, w której Węgrzy nigdy nie posiadali obszaru autonomicznego ich sytuacja po wydarzeniach 1956r. nie uległa właściwie zmianie –  czeskie władze w dalszym ciągu faworyzowały Węgrów względem Słowaków.

Przełom 1989 roku nie zaowocował zakończeniem konfliktów związanych ze statusem mniejszości węgierskiej w krajach sąsiednich. Wyjątkiem jest Ukraina, na której szybko
i kompleksowo uregulowano prawa Węgrów co zapobiegło konfliktom. Ciężki był los Węgrów w czasie konfliktu jugosłowiańskiego – liczebność mniejszości węgierska w Vojvodinie uległa znacznemu zmniejszeniu. W Transylwanii Węgrzy byli prześladowani przez władze lokalne. Natomiast w Słowacji polityka antywęgierska stała się właściwie podstawą działań nacjonalistycznego rządu.

W latach 90-tych sytuacja Węgrów na Słowacji była o tyle wyjątkowa, że podczas gdy wszędzie starano się łagodzić spory etniczne, tam były one notorycznie podsycane przez państwo. Wobec silnej antywęgierskiej linii władz, ciekawym jest fakt, iż Słowacy żyjący
w południowej części kraju nie byli nastawieni antywęgiersko. Obie narodowości często wspierały się w trudnych chwilach, np. w 1997 r. w czasie powodzi.

Wraz ze staraniami państw Europy Środkowo-Wschodniej o przyjęcie do NATO i Unii Europejskiej, sytuacja Węgrów w tych krajach poprawiała się. Państwa kandydujące do NATO
i UE musiały udowodnić, że są stabilnymi demokracjami, w których prawa mniejszości narodowych są ustawowo zagwarantowane i przestrzegane.  Właśnie poparcie słowackiego społeczeństwa dla integracji z Europą Zachodnią wyrażone w wyborach w 1998 r. było jedną
z najważniejszych przyczyn zmiany antywęgierskiego kursu Republiki.

Obecnie sytuacja Węgrów w Europie Środkowo – Wschodniej jest dobra. We wszystkich państwach ich prawa są ustawowo zagwarantowane i w większości przestrzegane. Obawy sąsiadów Węgier budziło przejęcie przez Węgierski parlament ustawy o mniejszościach węgierskich za granicą uchwalonej w 2001r. głosami prawicowej większości parlamentarnej. Obawiano się, że ustawa ta, zwana potocznie „Kartą Węgra” spowoduje ingerencję Węgier w sprawy państw ościennych. Nowelizacja ustawy dokonana w 2003 przez rządzących socjalistów rozwiała część obaw.

Wykaz źródeł i literatury
Bibliografia:
1. Baluk W., Grupy etniczne w procesie przemian ustrojowych [w:] Z badań nad polityką narodowościową państw Europy Środkowej i Wschodniej, pod red. J. Albina i J. Kupczaka, Wrocław 1998
2. Szczepaniak M., Węgierski model statusu mniejszości narodowych i etnicznych, [w:] Transformacja ustrojowa państw Europy Środkowej i Wschodniej, pod red. E. Zielińskiego, Warszawa 1996
3. Koszel B., Mitteleuropa redviva? Europa Środkowo- i Południowo-Wschodnia w polityce zjednoczonych Niemiec, Poznań 1999

Periodyki;
1. Benža M., Sytuacja prawna mniejszości narodowych w Republice Słowackiej, „Sprawy Narodowościowe”,1995, t .IV, z. 2(7)
2. Eder W., Polityka republiki Słowackiej wobec węgierskiej mniejszości narodowej a Unia Europejska i NATO, „Sprawy Narodowościowe”, Seria nowa, 2000, z. 12-13
3. Eder W., Zagadnienia narodowości w Czechosłowacji, „Sprawy Narodowościowe”, 1994, t. III, z.1(4)
4. Ka?avský M.,  Mniejszość węgierska na Słowacji w pierwszym roku Republiki Słowackiej, „Sprawy Narodowościowe”, 1994, t. III, z. 2(5)
5. Weaver E.B., Matka Węgry ukrzyżowana: obraz kraju i pamięć zbiorowa na Węgrzech, „Sprawy Narodowościowe” ,Seria nowa, 2005, z.27
6. Wojciechowski S., Mniejszość węgierska w Europie Środkowo-Wschodniej, „Sprawy Narodowościowe”,  Seria Nowa, 2001, z.18

Źródła internetowe:
1. Bukalska P., Czekając na Mecziara, http://www.tygodnik.com.pl/numer/275012/bukalska.html (16.04.2007)
2. Górny G., Zły Orban,
http://www.nowe-panstwo.pl/06_2002_miesiecznik/06_2002_zagranica.htm (16.04.2007)
3. Jerzak T., Europejskie spory i konflikty cz.1, http://www.psz.pl/content/view/1366/ (14.04.2007)
4. Nowelizacja ustawy o mniejszościach węgierskich, http://www.sld.org.pl/index.php?view=1&art_id=1376&pid=18&ret_id=48&rsid=0 (16.04.2007)

 

Przypisy:

1 http://pl.wikipedia.org/wiki/Traktat_w_Trianon (18.06.2007r.)
2 Szerzej na temat pamięci zbiorowej Węgrów w kontekście traktatu w Trianon oraz żeńskiej personifikacji kraju pisze w bardzo ciekawym artykule Eric Beckett Weaver; E.B. Weaver, Matka Węgry ukrzyżowana: obraz kraju i pamięć zbiorowa na Węgrzech, „Sprawy Narodowościowe” – nowa seria, 2005, z.27
3 M.Szczepaniak, Węgierski model statusu mniejszości narodowych i etnicznych, w: Transformacja ustrojowa państw Europy Środkowej i Wschodniej, pod red. E. Zielińskiego, Warszawa 1996 s. 170
4 S. Wojciechowski, Mniejszość węgierska w Europie Środkowo-Wschodniej, „Sprawy Narodowościowe” – nowa seria, 2001, z.18, s. 68
5 M. Szczepaniak, op.cit. s.170
6 Por.: T. Jerzak: Europejskie spory i konflikty cz.1, http://www.psz.pl/content/view/1366/ (14.04.2007)
7 Ibidem
8 S. Wojciechowski, Mniejszość... op.cit) s. 73 - 74
9 A. Audibert, L. Liskai, Ofiary traktatu z Trianon „Le point” z 17.07.1993, podaje za: S. Wojciechowski, op.cit. s. 74
10 B. Koszel, Mitteleuropa redviva? Europa Środkowo- i Południowo-Wschodnia w polityce zjednoczonych Niemiec, Poznań 1999 s. 187
11 Por. P. Eberhardt, Między Rosją a Niemcami. Przemiany narodowościowe e Europie Środkowo –Wschodniej w XX w., Warszawa, 1996, s. 361-362
12 K. Pytko, Wojna?, „Wprost” z 22.01.1992 cyt. za: S. Wojciechowski, op.cit. s. 76
13 S. Wojciechowski,  op.cit. s. 76
14 A. Orzelska, Jugosławia ( Serbia, Czarnogóra) w: Europa Środkowo- Wschodnia 1996, Warszawa 1999, s. 108 cyt. za: S. Wojciechowski, op.cit. s. 76
15 Szerzej patrz: W. Baluk, Grupy etniczne w procesie przemian ustrojowych, [w:] Z badań nad polityką narodowościową państw Europy Środkowej i Wschodniej, pod red. J. Albina i J. Kupczaka, Wrocław 1998, s. 100-101
16 M. Ka?avský,  Mniejszość węgierska na Słowacji w pierwszym roku Republiki Słowackiej, „Sprawy Narodowościowe”, 1994, t. III, z. 2(5), s. 175
17 M. Ka?avský, op.cit., s. 177
18 Ibidem, s.178
19 Ibidem, s.179
20 Nawet po latach Słowacy twierdza, że pretensje węgierskie były nieuzasadnione - M. Ka?avský (op.cit.) pisze: „W rzeczywistości (...) i tak mniejszość węgierska nie zdołałaby osiągnąć w wyżej wymienionych powiatach wymaganych 20%, by móc wystąpić z roszczeniami mniejszości narodowej”. Autorowi chodzi o powiaty: Bratysława-przedmieście, Rimavská Sobota, Košice i Nitra.
21 M. Ka?avský, op.cit., s. 182
22 Ibidem, s.183
23 M. Ka?avský, op.cit., s. 184
24  Ibidem s. 185
25 Ibidem s. 186
26 Ibidem s. 186-187
27 M. Ka?avský, op.cit s.187; Ka?avský pisał w swoim artykule z 1994 r. „Obawa ta okazała się być płonną.” – mylił się jednak. W połowie lat 90-tych nacjonalistyczny rząd Mečiara prowadził ostrą politykę antywęgierską.
28 W. Eder, Polityka republiki Słowackiej wobec węgierskiej mniejszości narodowej a Unia Europejska i NATO, „Sprawy Narodowościowe”, Seria nowa , 2000, z. 12-13, s.156-157 
29 Ibidem s.157
30 Ibidem s.158
31 S. Wojciechowski, op.cit. s. 71
32 W. Eder, op. cit. s. 158
33 Ibidem s. 161
34 W. Eder, op. cit. s. 164
35 Ibidem s. 164