Maciej Pietruszewski: Irański program jądrowy - początek historii

• atom
• bomba atomowa
• elektrownia atomowa
• iran
• islamska republika iranu
• npt
• program jądrowy
• stany zjednoczone
• usa

Irański program jądrowy wiąże się z polityką przyspieszonej modernizacji państwa wdrażaną przez ostatniego irańskiego szacha Mohammada Rezę Pahlawiego. Monarcha przy wsparciu państw zachodnich, zwłaszcza Stanów Zjednoczonych, dążył do przekształcenia Iranu w „Japonię Zachodniej Azji”. Jego celem było, przed upływem 1983 r., zająć piąte miejsca wśród najbardziej gospodarczo rozwiniętych państw świata[1]. Realizację ambitnych planów władcy przerwała rewolucja islamska 1979 r. – jednak ona tylko na chwilę zatrzymała irańskie aspiracje atomowe.

Początków atomowych aspiracji Iran należy upatrywać w podpisanej w 1957 r. amerykańsko-irańskiej umowie o współpracy w sferze pokojowego wykorzystania energii atomowej. Wpisywała się ona w ówczesny globalny amerykański program „Atom dla pokoju”. Koncepcja, wysunięta przez prezydenta USA Dwighta Eisenhowera na forum ONZ w grudniu 1953 r., zakładała udzielenie pomocy państwom trzecim w rozwoju energetyki jądrowej. Dla realizacji tego celu i jednoczesnego niedopuszczenia do rozpowszechnienia broni jądrowej, w 1957 r. została powołana Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (MAEA)[2]. Trzy lata wcześniej, w 1954 r. Kongres USA uchwalił dokument pozwalający Stanom Zjednoczonym uczestniczyć w rozwoju energetyki jądrowej państw trzecich i przekazywać im odpowiednie technologie[3]. Wówczas Stany Zjednoczone zaproponowały stronie irańskiej budowę instalacji atomowych oraz wykształcenie miejscowych kadr do ich obsługi, w zamian za co zastrzegły prawo do monitorowania i kontroli tych obiektów w celu zagwarantowania ich pokojowego wykorzystywania[4]. Strona amerykańska postawiła irańskiej monarchii następujące warunki:

Iran zaakceptował te warunki i, w przeciwieństwie do Izraela i Pakistanu, realizował swój program przy pełnym udziale międzynarodowych obserwatorów i specjalistów. Świadczy o tym fakt wstąpienia Iranu do MAEA w 1958 r. oraz ratyfikacja Traktatu o nierozpowszechnianiu broni atomowej (NPT) w 1970 r. Przywołanie Pakistanu było celowym działaniem Stanów Zjednoczonych zmierzającym do stworzenia współzależności między tymi dwoma państwami, które utwierdziłyby ich proamerykańskie i antyradzieckie nastawienie. Dodatkowo Iran podpisał osobną umowę z MAEA, w której zgodził się na wszechstronną kontrolę swoich instalacji jądrowych przez ekspertów tej organizacji. Umowa weszła w życie 15 maja 1974 r.[6] Stanowiło to impuls dla intensywnego rozwoju irańskiego programu jądrowego, co uwidoczniają poszczególne kontrakty podpisane w tym właśnie roku i później.

W 1967 r. Stany Zjednoczone dostarczyły do Iranu badawczy reaktor jądrowy o mocy 5 MW, który został następnie zainstalowany w Teherańskim Atomowym Centrum Naukowo-Badawczym. Miał on stanowić bazę dla dalszego rozwoju irańskiej atomistyki[7]. Warto zaznaczyć, że w charakterze jego paliwa (został uruchomiony rok później) wykorzystywano wzbogacony do 93 proc. uran, który mógł też być wykorzystywany w celach wojskowych. Nieco później, Stany Zjednoczone dostarczyły wirówki umożliwiające wydzielenie plutonu ze zużytego paliwa jądrowego[8]. Natomiast w połowie lat 70-tych nie wyrażały sprzeciwu wobec dążenia Iranu do zamknięcia cyklu paliwowego, a nawet oferowały swoją pomoc w utworzeniu ważniejszych jego elementów[9].

Decyzją szacha Mohammada Rezy Pahlawiego, na początku lat 70-tych został przyjęty plan dywersyfikacji źródeł energii, który szczególny nacisk kładł na energetykę jądrową[10]. W związku z tym, szach zapoczątkował intensywny program jądrowy, który zakładał budowę do roku 2020 znacznej liczby elektrowni atomowych z reaktorami wodno-ciśnieniowymi (WWER). Według założeń miały one produkować ponad 20 tys. MW energii[11]. Ambitne plany rozwoju irańskiej atomistyki uwzględniła MAEA w swoich prognozach. Organizacja przewidywała, że do 1990 r. irańskie elektrownie atomowe będą wytwarzać 10 tys. MW energii.

Tabela. Graficzne przedstawienie prognoz MAEA wydajności reaktorów jądrowych uruchamianych w Iranie w poszczególnych latach (rok/MW)[12].

Dla potrzeb realizacji irańskiego programu jądrowego w 1974 r. została powołana Organizacja Energii Atomowej Iranu (OEAI). Miała ona za zadanie do 1994 r. uruchomić pierwsze irańskie reaktory atomowe[13]. Wpływ na decyzję o rozpoczęciu intensywnego programu jądrowego miał szereg czynników, m.in.:

Jednak główną przesłanką dla dynamicznego rozwoju energetyki jądrowej w Iranie, zarówno wówczas, jak i obecnie, ukazują zadania postawione za czasów szacha OEAI:

Zwracając szczególną uwagę na pierwsze zadanie należy uwzględnić fakt, iż podporą gospodarki Iranu od czasów szacha po dzień dzisiejszy jest kapitał uzyskiwany dzięki sprzedaży ropy naftowej. W związku z tym, każde ograniczenie objętości tego surowca wykorzystywanego do wytworzenia energii elektrycznej na rynku krajowym daje możliwość zwiększenia eksportu, a co z tym się wiąże, uzyskania większych zysków. W związku z tym, rozwój irańskiego programu jądrowego jest popierany przez kolejne irańskie władze bez względu na to czy w międzyczasie odkryto kolejne złoża ropy naftowej. Za czasów szacha ich pokłady szacowano na ok. 17 miliardów ton, przy czym rocznie wydobywano 200 milionów ton[16]. Zatem przy stałym wydobyciu, te zapasy wyczerpałyby się przed 2050 r. Należy też uwzględnić wpływ wzrostu cen tego surowca (m.in. podwyżki z 1974 r.), które to czyniły uzyskiwanie energii ze spalania ropy naftowej droższe i jednocześnie w ogólnym bilansie obniżały koszty budowy i eksploatacji elektrowni atomowych[17].

Rozwój irańskiego programu jądrowego za czasów szacha wspierały nie tylko Stany Zjednoczone, lecz również szereg państw zachodnich. W 1974 r. planowano, że od 6 do 8 reaktorów będzie uruchomionych przez USA, 4 – przez Republikę Federalną Niemiec, a 8 przez Francję (na licencji amerykańskiej kompanii Wastinghouse). Rozpatrywano też możliwość budowy reaktorów przez Kanadyjczyków. Warto też podkreślić, że już w tym czasie wśród pierwszych rozpatrywanych lokalizacji elektrowni atomowych wskazano Buszehr (położony na brzegu Zatoki Perskiej) i Ahwaz (południowo-zachodnia część państwa, nad rzeką Korun)[18]. Pierwszy kontrakt, zakładający budowę elektrowni atomowej w Iranie, zawarto w 1974 r. między Organizacją Energii Atomowej Iranu i niemieckim konsorcjum Kraftwerk Union. Zakładał on budowę dwóch reaktorów jądrowych o łącznej mocy 2600 MW właśnie w pobliżu Buszehr na południu państwa[19]. Natomiast obiekt w Ahwazie (dwa reaktory o łącznej mocy 1900 MW) miał powstać dzięki umowie z francuskim konsorcjum Framatome[20]. Udział Republiki Federalnej Niemiec w budowie instalacji w Iranie określał dokument z 1977 r. zawarty między Ministerstwem Technologii i Badań Republiki Federalnej Niemiec i OEAI[21].

Szach w dłużej perspektywie zakładał eksploatację złóż rud uranu w Iranie i samodzielną produkcję paliwa jądrowego. Zakładany import z Niemiec, Francji i USA był więc celem pośrednim. Podobnie zresztą jak rozmowy prowadzone przez Irańczyków z szeregiem państw afrykańskich, które Iran zachęcał do wspólnej eksploatacji ich złóż uranu[22]. Głównym celem było pozyskanie wiedzy i technologii pozwalających na zamknięcie cyklu paliwowego, jak i produkcji paliwa z wydobywanego surowca. I tak, w badaniach nad zamknięciem cyklu paliwowego Irańczycy przypatrywali się możliwościom francuskich reaktorów typu Feniks, których właściwością była możliwość produkcji materiałów rozszczepialnych. Natomiast po próbach jądrowych Indii w maju 1974 r., Iran próbował zakupić w Kanadzie reaktor pracujący na tzw. ciężkiej wodzie typu CANDU[23]. Równolegle trwały rozmowy z Francją dot. zakupu przedsiębiorstwa wzbogacającego uran i przerabiającego zużyte paliwo jądrowe. W 1974 r. Organizacja Energii Atomowej Iranu zakupiła pakiet 10 proc. akcji takiej instalacji (wówczas w fazie budowy na terytorium Francji) i stała się jej współwłaścicielem wraz z firmami z Hiszpanii, Belgii i Francji. W wyniku transakcji, Iran uzyskał prawo do wykupu produkcji zakładu oraz – co istotne – dostęp do wykorzystywanej w nim technologii[24].

Władze Iranu uwzględniały też konieczność wykształcenia miejscowych kadr dla obsługi powstających i planowanych obiektów atomowych. Dzięki szeregu umów i przychylnego stanowiska państw zachodnich dla atomowych ambicji ówczesnego Iranu, program szkoleniowy był realizowany przez Stany Zjednoczone, Belgię, Wielką Brytanię, Republikę Federalną Niemiec, Włochy, Szwajcarię i Francję. Ośrodek szkoleniowy był zlokalizowany w irańskim Isfahanie, w Centrum Badan Jądrowych, którego budowę rozpoczęto w 1974 r. przy współpracy z Francją. W nim też miał być umieszczony badawczy reaktor jądrowy francuskiej produkcji[25].

Podsumowując irański program jądrowy za czasów ostatniego szacha, trzeba wskazać na dominującą rolę Stanów Zjednoczonych. Należy jednak podkreślić, że tworzyły one sieć uregulowań prawnych mających na celu zapewnienie kontroli nad rozwojem technologii jądrowej w Iranie. Niemniej jednak, zakrojone na szeroką skalę zamierzenia szacha nie spowodowały żadnej negatywnej reakcji ze strony społeczności międzynarodowej. Program Mohammada Rezy Pahlawiego miał przede wszystkim charakter pokojowy, tym niemniej przewiduje się, że obejmował też tajne działania zmierzające do pozyskania broni jądrowej.

W przededniu rewolucji islamskiej 1979 r., irański program jądrowy był w fazie głębokiego kryzysu spowodowanego brakiem środków w budżecie państwa. Obrazuje to fakt, iż w roku 1978 r. nie zawarto żadnego nowego kontraktu na budowę instalacji jądrowych, a część trwających prac została zamrożona[26].

Rewolucja islamska 1979 r. przerwała realizację wszystkich programów zapoczątkowanych przez szacha. Władze porewolucyjnego Iranu nie przywiązywały szczególnej uwagi do programu jądrowego rozpoczętego przez obalonego szacha. Wpływ na to miała deklaracja władz duchownych. Określiły one fizykę atomową mianem „szatańskiej” i zakazały kontynuowania prac w tej dziedzinie[27]. Dodatkowym ciosem dla powstałej infrastruktury była wojna iracko-irańska i zniszczenia, które ona spowodowała. W związku z tym, społeczność międzynarodowa w 1980 r. nie uważała Iran za państwo o rozwiniętej infrastrukturze jądrowej, a tym bardziej za bliskie uzyskania broni jądrowej[28]. Stan budowy obiektów o charakterze atomowym w Iranie w 1979 r. obrazuje tabela: