03 marzec 2012

 

 

W ostatnich latach, w irański program jądrowy była zaangażowana nie tylko Federacja Rosyjska. Wśród ważniejszych „udziałowców” należy wymienić przede wszystkim Chińską Republikę Ludową oraz Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną (Korea Północna). Nie wyczerpuje to jednak listy. Błędnym jest zatem stwierdzenie, iż Iran zawdzięcza swój program jądrowy tylko zaangażowaniu Rosji oraz że jest ona jego jedynym partnerem w tej drażliwej sprawie.  Należy też jednoznacznie stwierdzić, że dla Rosji współpraca z Iranem w dziedzinie pokojowego wykorzystywania energii atomowej jest korzystna ze względów finansowych. Kwota kontraktu tylko pierwszego bloku elektrowni atomowej w Buszehr wynosi 800 milionów dol. USA, a przy perspektywie budowy trzech kolejnych reaktorów zysk może wynieś ponad 3 miliardy dol. USA. Szacuje się, że tylko w realizację obiektu w Buszehr jest zaangażowanych 300 rosyjskich przedsiębiorstw, co przekłada się na 20 tysięcy miejsc pracy. Wpływy z inwestycji w Iranie są też znacznym dopełnieniem do budżetu Rosatomu[1].

Współpraca rosyjsko-irańska, zwłaszcza w sferze atomowej, od wielu lat budziła obawy państw zachodnich – zwłaszcza Stanów Zjednoczonych. Również Rosjanie od pewnego etapu zaczęli podchodzić z ostrożnością do swojego irańskiego partnera, nie decydując się jednak na całkowite zerwanie intratnych relacji. Miało to związek z zaostrzeniem się w 2001 r. sytuacji międzynarodowej wokół irańskiego programu jądrowego. Wówczas doniesienia irańskich dysydentów wraz ze zdjęciami wykonanymi z kosmosu przez jedną z organizacji pozarządowych ujawniły istnienie na terytorium Iranu instalacji wzbogacania uranu. Oznaczało to, że strona irańska pogwałciła zapisy protokołu MAEA z 1974 r. i prowadziła samodzielną, zakrojoną na szeroką skalę, działalność na tej płaszczyźnie. Po publikacji zdjęć, Iran odmówił zaprzestania prowadzonych przez siebie prac[2].

Nieugięte stanowisko Teheranu osłabło wraz z amerykańską interwencją w Iraku w 2003 r., którą elity irańskie odebrały jako prawdopodobne zagrożenie. Jednak ostateczną zmianę pozycji władz IRI wymusiła dyplomacja rosyjska. Pod wpływem nacisków Kremla, Iran podpisał uzupełniający protokół do Traktatu o nierozpowszechnianiu broni jądrowej. Dzięki tej umowie, funkcjonariusze MAEA mogą przeprowadzać niezapowiedziane inspekcje w obiektach jądrowych na terenie całego Iranu[3]. Dodatkowo, strona rosyjska wymusiła na irańskim partnerze zaakceptowanie umowy zakładającej zwrot zużytego paliwa jądrowego do Rosji. Władimir Putin, informując o tej decyzji w wywiadzie udzielonej stacji Al-Jazeera, uzasadniał ten krok następującymi słowami: „by u nikogo nie było wrażenia, że może ono (wykorzystane paliwo jądrowe) być wzbogacone i zamienione w materiał bojowy”[4]. W takich okolicznościach – zdaniem części ekspertów – Iran przerwał prowadzenie wojskowego programu jądrowego[5].

Irańczycy coraz częściej zaczynają postrzegać działania Rosji w kategoriach wykorzystywania tzw. irańskiej karty dla wywarcia presji na innych partnerów. Pogląd ten popierają faktem przedłużanej realizacji budowy elektrowni w Buszehr. Część z ekspertów podkreśla też fakt uzależniania Iranu od technologii atomowych produkcji rosyjskiej[6]. Niezadowolenie Teheranu pozycją Federacji Rosyjskiej uwidoczniło się podczas negocjacji w Moskwie o możliwościach stworzenia wspólnych zakładów wzbogacania uranu na terytorium Rosji w 2006 r. Zakończone patem rozmowy irańskie media charakteryzowały mianem „chłodnego dialogu”, a miesiąc później prezydent IRI Mahmuda Ahmadineżada zapowiedział samodzielne wzbogacanie uranu w Iranie[7]. Nastąpiło to w lutym 2006 r., wówczas Iran reaktywował swój tajny program wojskowy. Decyzja władz irańskich oraz późniejsza propozycja irańskiego Medżlisu, dotycząca wyjścia z Traktatu o nierozpowszechnianiu broni jądrowej (posługując się casusem Korei Północnej), wywołała kolejny kryzys na arenie międzynarodowej[8].

Trzeba jednoznacznie zaznaczyć, iż współpraca rosyjsko-irańska w sferze energetyki jądrowej dotyczy kwestii spoza tzw. „krytycznej” produkcji jądrowej. Federacja Rosyjska nie oferuje Irańczykom technologii, które mogłyby służyć do produkcji broni jądrowej, jak np. technologii wzbogacania uranu, regeneracji plutonu, reaktorów podwójnego zastosowania itd. Współpraca rosyjsko-irańska jest zatem całkowicie zgodna z obowiązującym prawem międzynarodowym i ograniczeniami nałożonymi na Islamską Republikę Iranu[9]. Wychodząc z takiego założenia można uznać, że udział Rosji w programie jądrowym Iranu nie jest celem, a środkiem rozwoju bliskich wzajemnych relacji oraz próbą umocnienia rosyjskiej pozycji w regionie Bliskiego i Środkowego Wschodu[10]. Niemniej jednak, część autorów uważa, że współpraca w dziedzinie energetyki jądrowej zajmuje obecnie centralne miejsce w stosunkach Rosji i Iranu. M.in. L. M. Kulagina (Instytut Orientalistyki Rosyjskiej Akademii Nauk) w swoim wystąpieniu na rosyjsko-irańskiej międzynarodowej konferencji pt. „Rosja i Iran. Historia i współczesność” pokreśliła, że taką tendencję obserwuje się od roku 2000, co ma związek z wyjściem Rosji z Memorandum Gore – Czernomyrdin[11]. Przeczą temu sprawozdania Ministerstwa Spraw Zagranicznych Federacji Rosyjskiej, które wzmiankują wśród innych, lub pomijają, współpracę Rosji i Iranu w dziedzinie pokojowego wykorzystania energii atomowej. Tak na przykład, sprawozdanie MSZ FR z 2 marca 2009 r. pt. „Stosunki rosyjsko-irańskie”[12] nie informuje o tej płaszczyźnie relacji. Natomiast sprawozdanie MSZ FR na temat współpracy gospodarczej z Iranem z 2 marca 2009 r. wymienia następujące „podstawowe kierunki” związków gospodarczych Iranu i Rosji: przemysł gazowy, energetyka jądrowa, energetyka tradycyjna, dostawy surowców, materiałów, maszyn i wyposażenie, lotnictwo cywilne, transport, komunikacja i technologie kosmiczne[13]. Treść ta świadczy o tym, iż energetyka atomowa jest traktowana na równi z innymi dziedzinami, którym media – zwłaszcza zachodnie – poświęcają znacznie mniej uwagi. Strona rosyjska, najprawdopodobniej zdając sobie sprawę z tego faktu, w tym samym raporcie podaje: „W okresie od grudnia 2007 r. do stycznia 2008 r. zrealizowano, przewidzianą w kontrakcie, dostawę paliwa jądrowego (8 partii – łącznie 82 tony), koniecznego dla uruchomienia elektrowni atomowej Buszehr”, po czym dodaje: „O dostawie każdej partii paliwa MAEA była informowana w odpowiednim czasie”[14].

Podsumowując, wbrew powszechnej opinii, rosyjsko-irańskie kontakty w dziedzinie energetyki jądrowej nie są wszechstronne, gdyż poza deklaracjami skupiają się na trzech podstawowych płaszczyznach, z których tylko dwie w różnych okresach były realizowane. Mianowicie:

1. budowa elektrowni atomowej w irańskim Buszehr;
2. działalność szkoleniowa i wsparcie merytoryczne;
3. propozycja strony rosyjskiej wzbogacania uranu na terytorium Federacji Rosyjskiej.
   

Ponadto, trzeba zaznaczyć, że politycy rosyjscy coraz częściej wyrażają krytyczne stanowisko wobec narastającego problemu irańskiego programu jądrowego. Z drugiej strony, w powszechnym odbiorze Irańczyków, głównym przeciwnikiem utrudniającym realizację tego programu są Stany Zjednoczone, Izrael oraz państwa Unii Europejskiej. Federacja Rosyjska jest często przedstawiana w mediach jako tak samo zagrożona amerykańską ingerencją w sferę żywotnych jej interesów. Tym samym irańskie media podkreślają, że jej wkład w irański program jądrowy jest torpedowany przez innych uczestników międzynarodowej sceny politycznej.



Podstawę prawną dla rozwoju atomowej współpracy Moskwy i Teheranu stanowi  Porozumienie o długoterminowym programie handlowo-ekonomicznej i naukowo-technologicznej współpracy między ZSRR a IRI z 1989 r. Dokument ten jest punktem wyjścia dla analizowania rosyjsko-irańskiej współpracy w dziedzinie pokojowego wykorzystania energii atomowej. W  nim bowiem strony uzgodniły: „Biorąc pod uwagę wzajemne dążenie stron do wykorzystywania energii atomowej w celach pokojowych w różnych dziedzinach, m.in. w sferze badań, technologii i energetyce, strony uzgadniają zlecić właściwej radzieckiej organizacji i Organizacji Energii Atomowej Iranu przeprowadzenie negocjacji na temat realizacji wskazanej współpracy i przygotowanie odpowiedniego porozumienia oraz innych dokumentów”[15]. Na podstawie tego zapisu, w 1991 r. rozpoczęły się rozmowy, które w rezultacie doprowadziły do podpisania rosyjsko-irańskiego porozumienia O wykorzystywaniu energii atomowej w celach pokojowych (1992 r.). Umowa ta szczegółowo określiła zasady wzajemnych kontaktów w tej sferze. W dokumencie wyszczególniono, że materiały rozszczepialne i technologie przekazane w toku tej współpracy:

1. nie będą wykorzystywane dla uzyskania broni jądrowej i innych celów wojskowych;
2. będą kontrolowane przez MAEA w ciągu całego cyklu ich wykorzystywania;
3. będą chronione przy zachowaniu wszystkich zaleceń MAEA[16].
   

Nawiązanie współpracy z Federacją Rosyjską w dziedzinie energii atomowej jest niewątpliwym sukcesem irańskiej dyplomacji, zwłaszcza w sytuacji nieudanych prób pozyskania innych partnerów. Świadczą to tym reakcje państw zachodnich. Po podpisaniu 5 stycznia 1995 r. Protokołu negocjacji między ministrem energii atomowej Federacji Rosyjskiej prof. W.N. Michałowem i wiceprezydentem IRI, prezydentem OAEI R. Amrollahi (został on zawarty wraz z pierwszym kontraktem na budowę elektrowni atomowej w Buszehr) poddały one jego zapisy ostrej krytyce. Dokument ten zakładał:

1. wspólną budowę na terytorium Iranu reaktora o małej mocy (mniej niż 1 MW) w celu przygotowania zaplecza szkoleniowego dla specjalistów irańskich;
2. negocjacje na temat dostarczenia do Iranu instalacji odsalających dla pozyskania wody zdatnej do wykorzystania w przemyśle oraz rolnictwie (zapasy słodkiej wody są w Iranie znacznie ograniczone);
3. maksymalne wykorzystywanie irańskiego personelu w przedsięwzięciach budowlanych, zwłaszcza w toku prac nad elektrownią atomową w Buszehr;
4. dostarczanie kolejnych partii paliwa jądrowego dla pierwszego bloku elektrowni atomowej w Buszehr przy zachowaniu wszystkich norm zapewniających pokojowe wykorzystanie tego surowca;
5. przeprowadzanie przynajmniej raz w roku spotkań zarządców Rosatomu i OEAI w celu zachowania kontroli nad przebiegiem prac na terenie obiektu w Buszehr[17].
   

W toku prowadzonych negocjacji, strony zobowiązały się ponadto do przeprowadzenia konsultacji na poziomie odpowiednich instytucji irańskich i rosyjskich w celu podpisania szeregu kontraktów (dwa pierwsze miały zostać podpisane  w pierwszym kwartale 1995 r., ostatni w przeciągu najbliższych 6 miesięcy):

1. na dostarczenie do Iranu 2000 ton uranu;
2. na szkolenie od 10 do 20 irańskich doktorantów i doktorów rocznie na rosyjskich wyższych uczelniach;
3. na budowę w Iranie kopalni uranu oraz przedsiębiorstwa wzbogacającego ten surowiec (na zasadach analogicznych do podobnych kontraktów Rosji z innymi państwami)[18].
   

Wszystkie te założenia zostały jednak w sferze planów, gdyż ze względu na naciski Stanów Zjednoczonych, Federacja Rosyjska wycofał się z ich realizacji[19].

Udział strony rosyjskiej w budowach elektrowni atomowych na terytorium Islamskiej Republiki Iranu określa, podpisane w 1992 r., Porozumienie o współpracy w budowie na terytorium Iranu elektrowni atomowej. Na jego podstawie Rosja zobowiązała się wybudować, wyposażyć i uruchomić elektrownie atomową składającą się z 2 bloków energetycznych o średniej mocy wytwórczej, z reaktorami wodno-wodnymi (WWER). W dokumencie zapisano też możliwość zwiększenia liczby reaktorów do czterech. Dodatkowo, w 6 artykule umowy, Federacja Rosyjska zobowiązała się dostarczać paliwo jądrowe przez cały okres eksploatacji elektrowni. Ponadto, strona irańska zagwarantowała wykorzystywanie instalacji tylko w celach pokojowych i zapewniła, iż będzie wykonywała wszystkie zalecenia MAEA podczas całego okresu ich wykorzystywania[20].

Powrót do tematu wzajemnej współpracy w dziedzinie pokojowego wykorzystania energii atomowej wiąże się z wizytą prezydenta IRI Mohammada Chatamiego w Moskwie w 2001 r. Podpisana wówczas Umowa o długoterminowej współpracy zawierała zapisy poświęcone energetyce jądrowej. Artykuł szósty dokumentu informował: „Strony będą sprzyjać rozwojowi długoterminowych i wzajemnie korzystnych kontaktów w celu realizacji wspólnych projektów w dziedzinie transportu, energetyki, w tym opartej na pokojowym wykorzystaniu energii atomowej i budowie elektrowni atomowych, przemysłu, nauki i techniki, rolnictwa oraz ochrony zdrowia”[21].

Ww. dokumenty stanowią podstawę prawną rosyjsko-irańskiej współpracy w dziedzinie pokojowego wykorzystania energii atomowej. Charakteryzują się one:

1. akcentowaniem pokojowego charakteru planowanej współpracy w dziedzinie energetyki jądrowej;
2. zapewnieniem międzynarodowej kontroli (MAEA) wykonywania kontraktów i późniejszego eksploatowania wybudowanych obiektów;
3. przywoływaniem współpracy w dziedzinie pokojowego wykorzystania energii jądrowej w kontekście ogółu relacji handlowych Rosji i Iranu.
   

Podsumowując, nie ma istotnych instytucjonalnych przeszkód dla rozwoju współpracy Rosji i Iranu w dziedzinie pokojowego wykorzystania energii atomowej. Obecne kontakty w sferze legislacyjnej skupiają się zatem na innych niż energetyka jądrowa dziedzinach relacji lub rozwiązują bieżące problemy wynikające z realizacji podpisanych lub negocjowanych kontraktów.

Niniejszy tekst jest fragmentem pracy magisterskiej pt. "Rola Rosji w irańskim programie jądrowym", napisanej pod kierunkiem Pana Prof. Krzysztofa Pietkiewicza. Została ona obroniona w 2010 r. na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

 

 

Wcześniej na ten temat:
Maciej Pietruszewski: Irański program jądrowy - początek historii
Irański program jądrowy wiąże się z polityką przyspieszonej modernizacji państwa wdrażaną przez ostatniego irańskiego szacha Mohammada Rezę Pahlawiego. Monarcha przy wsparciu państw zachodnich, zwłaszcza Stanów Zjednoczonych, dążył do przekształcenia Iranu w „Japonię Zachodniej Azji”. Jego celem było, przed upływem 1983 r., zająć piąte miejsca wśród najbardziej gospodarczo rozwiniętych państw świata. Realizację ambitnych planów władcy przerwała rewolucja islamska 1979 r. – jednak ona tylko na chwilę zatrzymała irańskie aspiracje atomowe (czytaj całość)

 

[1] Пукаев Александр, Иранский ядерный пазл, „Международная жизнь”, 2008, nr 11, s. 68.
[2] Арбатов Алексей, Наумкин Витали (red.), Угрозы режиму нераспространения ядерного оружия на Ближнем и Среднем Востоке, Carnegie Endowment for International Peace, 2005, http://amber-one.udmurtiya.ru/n/4_00.htm  (wgląd 25.05.10)
[3] Лузянин С.Г., Восточная политика Владимира Путина, Wydawnictwo Восток-Запад, Moskwa, 2007, s. 138.
[4] Wywiad prezydenta FR Władimira Putina dla stacji telewizyjnej Al-Jazeera, 16 października 2003 r., Oficjalnej strony Prezydenta Federacji Rosyjskiej, http://archive.kremlin.ru/appears/2003/10/16/2206_type63379_54204.shtml (wgląd 22.03.10).
[5] Пукаев Александр, Иранский ядерный пазл, art. cyt., s. 67.
[6] Krawczyk Piotr, Konsekwencje rosyjskiej interwencji w Gruzji dla polityki zagranicznej Iranu, Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, 15 października 2008, nr 52 (520), www.pism.pl/biuletyn.files/20081015_529.pdf (wgląd 14.02.10).
[7] Лузянин С.Г., Восточная политика Владимира Путина, dz. cyt., s. 138.
[8] Мизин Виктор, Возможное решение иранской ядерной проблемы, „Обозреватель – Observer”, 2009, nr 8, www.rau.su/observer/N8_2009/094_101.htm (wgląd 15.04.10).
[9] Ромашкина Н., Иранский атомный узел, „Азия и Африка сегодня”, 2006, nr 8. s. 42.
[10] Кулагина Людмила, Ахмедов Владимир, Россия - Иран: основные направления и перспективы сотрудничества, Instytut Bliskiego Wschodu, www.iimes.ru/stat/2009/10-04-09b.htm (wgląd 12.04.10).
[11] Каменева М.С., Россия и Иран: история и современноть, „Восток (Oriens), 2009, nr 4, s. 158.
[12] Российско-иранские отношения, (справочная информацйия), MSZ FR, Departament informacji i druków, 2.03.2009, http://www.mid.ru/ns-rasia.nsf/1083b7937ae580ae432569e7004199c2/432569d8 0021985f43256b92002d1fac (wgląd 15.05.10).
[13] О торгово-экономическом сотрудничестве с Исламской Республикой Иран (справочная информацйия), MSZ FR, Departament informacji i druków, 2.03.2009, http://www.mid.ru/ns-rasia.nsf/1083b7937ae580ae432569e7004199c2/f59eef21d4cb660043256a54002a62ae (wgląd 15.05.10).
[14] Tamże.
[15] Соглашение о долгосрочной программе торгово-экономического и научно-технического сотрудничества между Союзом Советских Социалистических Республик и Исламской Республикой Иран на период до 2000 года, Oficjalna strona Najwyższej Rady Ukrainy, http://zakon.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=364_004 (wgląd 15.04.10).
[16] Саруханян С.Н., Ядерный фактор в российско-иранских отношениях, Институт Ближнего Востока, Moskwa, 2007, s. 89.
[17] Арбатов Алексей, Наумкин Витали (red.), Угрозы режиму нераспространения…, dz. cyt.
[18] Tamże.
[19] Ромашкина Н., Иранский атомный узел, art. cyt., s. 43.
[20] Соглашение между Правительством Российской Федерации и Правительством Исламской Республики Иран о сотрудничестве в сооружении на территории Ирана атомной электростанции, Strona Komisji Kontroli Eksportu Federalnej Agencji Energii Atomowej FR, http://excon.minatom.ru/mezhpravsogl/docs/iran2.htm (wgląd 2.06.10).
[21] Договор об основах взаимоотношений и принципах сотрудничества между РФ и ИРИ, Iran Bazaar – The information marketing Center, http://iranbazaar.ru/index.php?mod=Pages&go=view&p=28 (wgląd 20.01.10).